Uzanto:Alifono/provejo/Papiamento
| Alifono/provejo/Papiamento | |
| Lingvaj kodoj | |
|---|---|
Papiamento (Curaçao kaj Bonaire: Papiamentu; Aruba: Papiamento) estas kreola lingvo parolata en la insuloj Curaçao, Aruba kaj Bonaire. La nomo Papiamento devenas de portugala papear (babili)[1].
Papiamento estas la gepatra lingvo de plejparto de la loĝantaro en la ABC-Insuloj, dum la angla estas la plej parolata lingvo en la Deventaj Insuloj (la tn. SSS-Insuloj).
Papiamento estis la unua en Arubo, kiu akiris la statuson de oficiala lingvo apud la nederlanda ekde la 22-a de majo 2003. La 1-an de novembro 2018, nova literumo, kiu adaptas kaj pligrandigas la ortografion de 1976, estis unuanime adoptita de la ŝtatoj Arubo [2]. En praktiko, Aruba juro restas rezervita por nederlandanoj. En la oficiala sfero, la nederlanda estas ĉefe uzata kiel la skriba lingvo, dum papiamento estas la preferata lingvo.
La 6-an de marto 2007, Papiamento estis agnoskita kiel oficiala lingvo apud la nederlanda sur la insuloj Curacao kaj Bonaire.
Estas du literumaj variaĵoj de Papiamento; Papiamento, kiu estas parolata en Arubo, havas etimologie orientitan literumon, dum Papiamentu, kiu estas parolata en Curaçao kaj Bonaire, estas literumita fonetike. Ĉe Bonaire la literumo estas difinita en la "Insula preskribo Papiamentu".
Kreola lingvo kun portugalaj kaj okcidentafrikaj radikoj redakti
Malgraŭ la multaj studoj faritaj pri la origino de Papiamento, neniu ankoraŭ povis klarigi la ĝustan originon. Oni scias, ke la lingvo estiĝis ĉirkaŭ la 17-a jarcento; epoko kiam sklaveco regis sur la insulo Curaçao. La Nederlanda Okcident-hinda Kompanio tiutempe havis sklavdeponejon en Kuracao, kie sklavoj estis aĉetitaj kaj venditaj al landoj tra la mondo. Multaj de tiuj sklavoj venis de Afriko kajestis uzataj ne nur por komerco, sed ankaŭ por labori en la plantejoj aŭ j de la nederlandaj kolonioj.
Lingvistoj longe diskutis, kie kaj kiel la lingvo estiĝis kaj plue disvolviĝis. Pli freŝdata esploro supozas, ke Papiamento genetike rilatas al la afro-portugalaj kreolaj lingvoj de Kabo-Verdo, Gvineo Bisaŭa kaj Kazamanco (Senegalo) kaj tiel havas portugalan kaj okcidentafrikan (volofan, mandinkan) bazon, kaj estis poste vaste pliriĉiĝis en la dua duono de la 17-a jarcento. Tra jarcentoj da kontakto kun la nederlanda, multaj spuroj de tio troveblas en la diversaj variantoj de papiamento. Iuj ekzemploj de ĉi tio estas: tiki (frapeto), robèki (ruĝa beko), buki (libro). La nuntempa papiamento ankaŭ havas multajn novajn vortojn el la angla, hispana kaj nederlanda. Pro sia kompleksa transatlantika historio, papiamento estas evolue unu el la plej kompleksaj lingvoj en la mondo kaj tial aparte interesa lingvistika temo kaj tipa ekzemplo de lingva kontakto.
Pro la relativa izolado de la lingvokomunumoj, kiuj karakterizas insulojn, ekzistas granda diverseco en papiamento inter la malsamaj insuloj. Estas iuj indicoj, ke frua varianto de papiamento estis parolata en iuj vilaĝoj de la venezuela Paraguaná-duoninsulo. [3] Iuj esploristoj argumentas, ke la Papiamentu ekestinta en Curaçao finiĝis en Arubo tra Venezuelo kaj tial la Aruba Papiamento pli similas al la hispana laŭ sono kaj vortprovizo.
Antaŭjuĝoj kontraŭ Papiamento redakti
Kiam la nederlandanoj konkeris la insulon Kuracao de la hispanoj en 1634, ne ekzistis vasta eduksistemo sur la ABC-insuloj. Tamen la Nederlanda okcident-hinda Kompanio konsideris ke ĝi devis provizi bonan edukadon kaj do sendis nederlandan bazlernejan instruiston al Curaçao. Ĉi tiu instruisto donis lecionojn pri legado, skribado, aritmetiko kaj la nederlanda lingvo. Dum papiamento ekestis kiel lingvo en la plantejoj kaj en la salminejoj, malgranda parto de la loĝantoj (ĉefe nederlandaj koloniistoj) kontraŭis la uzon de ĉi tiu nedezirinda (kaj por ili nekomprenebla) lingvo. Ekzemple, en 1818 estis eldonita lilbreto kiu priskribis la insulon Curaçao kaj subaj insuloj, en kiu la antaŭjuĝoj kontraŭ papiamento estis klaraj, kiel pruvas la sekva citaĵo:
- “La antaŭaj loĝantoj de ĉi tiu insulo estante indianoj, sub hispana regado, naskis tian miksaĵon aŭ ĵargonon, kiu estis ŝanĝita per la alveno de la nederlandanoj. La papiament (de papiar, por paroli) konsistas el fuŝita hispana, hinda kaj holanska, malriĉa je vortoj, sen kliniĝo, kuniĝo aŭ sekso, sed riĉa je akraj sonoj, kaj precipe per blasfemaj vortoj. Ĉi tiu kakado estas netolerebla por la pli bona orelo de la eŭropano ĉe lia unua alveno, kaj malfacilas alkutimiĝi al ĉi tiu meleagra sono. Ne nur la negroj, mulatoj kaj aliaj koloruloj parolas ĉi tiun ĵargonon, sed ankaŭ la blankuloj, precipe la blankaj kreolinoj, kies infanoj, mamnutritaj de negrinoj, ricevante per la samaj unuaj impresoj, parolas nenion krom la kreola aŭ papiamenta, kaj poste la nederlanda. aŭ platgermana. kutime lernas perfekte kaj neperfekte, legi kaj skribi la saman eĉ pli malbone. Ĉi tiu malbona kutimo, precipe inter la bela sekso, estas tiel enradikiĝinta, ke ĝi ŝajnas ne esti plibonigita. En pluraj familioj, la platgermana estas tiel konata kiel la araba; kaj tamen ili kalkulas sin de nederlanda deveno. Tial la miriga peno por la instruisto familiariĝi siajn lernantojn kun la nederlanda lingvo, ĉar ili malfacile parolas la platgermanan papiamenton, konfuzas la generaciojn ĉiun fojon, miksas la estontecon, nunon kaj pasintecon, kaj tiel ofte fariĝas nekompreneblaj. " [4]
La sefardaj judaj kolonianoj ne kontraŭis papiamenton. Male, ili rekte okupiĝis pri la disvolviĝo de papiamento. La unua mencio pri skriba papiamento koncernas judan ŝipon (1769) kun la nomo "Awa pasa Harina". La plej malnova dokumento en papiamento (de 1775) estas letero de judino al sia edzo (Emmanuel, 1970). Tio estas pli malnova ol la eldono de pastro Schabel, kies priskribo de papiamento estas erare konsiderata de multaj kiel la plej malnova mencio.
Vortfarada komparo redakti
Ĉi tiu sekcio donas komparon de la vortprovizo de la portugala, papiamento kaj la lingvo de la portugalaj kreollingvoj de Gvineo Bisaŭo kaj Kabo-Verdo.
| Esperanto | Hispana | Portugala | Papiamento | Gvineo Bisaŭa | Kabo-Verdo |
|---|---|---|---|---|---|
| Bonvenon | Bienvenido | Bem-vindo | Bon biní | Bô bim drito | Bem-vindo |
| Bonan tagon | Bonaj tagoj | Bomb dia | Bon diapozitivo | Bon diapozitivo | Bon diapozitivo |
| Dankon | Gracias | Obrigado | Danki | Obrigado | Obrigado |
| Kiel vi fartas? | Cómo te va? Cómo estás tú? | Kiel vai? | Ĉu povus esti malfacile? Kumbai? | Kuma ku bu na bai? | Mô ku bu stá bai? |
| Tre bona | Muy bien | Muito bem | Hopi-kvitanco | Mi bonas | Ê mut bomb |
| Mi bonfartas | Yo estoy bien | Eu estou bem, Eu tô bem | Mi ta bon | Ami n'stá bon enwiki: N' sta bon[mankas fonto] | Mi n'stá bon enwiki: N sta bon[mankas fonto] |
| Mi, mi estas | Yo, Yo soy | Eu, Eu sou | Mi, Mi ta | Ami, Ami na | Ami, Ami ta |
| Havu bonan tagon | Pase / Tenga un buen dia | Tenha um bom dia | Pasa un bon dia | Pasa un bon dia | Pasa un bon dia |
| Ĝis revido | Adios, Hasta luego | Vejo você depois, Até logo, Até mais | Te aweró | N ta odjau dipus | Tê log |
| Manĝaĵo | Comida | Comida | Kuminda | Bianda | Cumida |
| Pano | Pan | Pão | Pan | Pon | Pon |
| Suko | Jugo, Zumo | Sumoo, Suco, Refresco | Djus | Sumu | Sumoo |
Literaturo redakti
- Maritza Coomans-Eustatia, Bibliography of the Papiaments language Henny E. Coomans, Ronald Severing (ed.) van de Stichting Libri Antilliani/Fundashon pa Planifikashon di Idioma (Bloemendaal/Willemstad, 2005), (ISBN 90-75238-17-7).
- ↑ {{{Titolo}}}. ISBN 90-6648-312-1.
- ↑ Landsverordening schrijfswijze Papiamento (AB2018 nr. 68)
- ↑ Ŝablona eraro: la argumento titolo estas bezonata.
- ↑ Anoniem, Beschrijving van het eiland Curaçao en onderhoorige eilanden: Uit onderscheidene stukken, bijdragen en opmerkingen opgemaakt, door een bewoner van dat eilandp71, Haarlem 1819, François Bohn, op google.books