Beletro
Beletro (aŭ beletra literaturo) estas arta, spirite kaj emocie ambicia literaturo — kontraste al faka kaj scienca literaturo. Al la beletro apartenas prozo kaj poezio, samkiel proza poezio kaj la eseo. Beletraĵo estas verko, kiu atentigas pri la estetikaj dimensioj de lingvo. Tamen la principoj, laŭ kiuj oni nomu ion beletro, ne estas same difinitaj tra la epokoj kaj kulturoj. Unu el la multaj signoj, kiuj nin indikas ĉu io estas beletraĵo, estas la uzo de stil-figuroj. Dum faka literaturo disponas laŭokaze kelkajn retorikajn figurojn, ĉefe se temas pri defendo de tezo, en beletraĵo uziĝas son-figuroj (rimo, aliteracio), metaforoj, bildoj, sintaks-figuroj, interalie. Lingvo per ĝi atingas la plej altan fleksecon, kaj evoluas per tio, ke ĝiaj limoj cedas. Ĝin studas beletroscienco.
Etimologio
redaktiLa vorto "literaturo" devenas el la latina littera (litero), kiu estas traduko el la greka grammatiké. Originale, tiuj vortoj signifis la artojn legi kaj skribi; poste la "gramatiko" limiĝis al la fakaj kaj scienc-sploraj agoj, dum "literaturo" signis ĉian spiritan verkon kaj la kapablon mem partopreni ilin. Literaturo do estis ĉio, kio estis verkita: historio, filozofio, poezio, teatro, k.t.p. Kaj tiel same, kiel oni ekdistingis inter scienco kaj realiĝo, la verkojn oni klasifikis laŭ tio, ĉu ili esploris la artajn dimensiojn de lingvo aŭ ĝiajn denotaciajn kapablojn. La vorto "beletro" en Esperanto venas el la franca belle-lettres, kiu ĝuste montras tiun diferencon. Aliflanke, la distingo ne ĉiam estas markita tiel, ke oni povas jen legi la vorton "literaturo", kiam temas nur pri beletro, jen kiam temas pri ĉia literaturo, ĉio verkita.
La genezo de la beletro
redaktiEn sia komenco, ĉe ĉiu popolo, la literaturo estis parola. Eĉ nun multaj fenomenoj literaturaj estas nur parolaj: la skriba literaturo multokaze spegulas la parolan tradicion kaj la kolektiva kulturo influiĝas de la tiel nomataj bonaj aŭtoroj. Tamen la dua influis pli frue la duan, tial, ke la unuaj fenomenoj skribitaj estiĝis surbaze de jam difinitaj mitoj kaj rakontoj, kiuj pasis de generacio al generacio. La unuaj verkoj rakontas mitajn okazojn de prauloj, eksplikas natur-fenomenojn: eĉ se skribitaj de elituloj, tiuj verkaĵoj priskribas kolektivan identecon. Ili do ŝargiĝis per moralaj konsiloj, imitindaj faroj, pio-plenaj diraĵoj. La parolaj rakontoj, sur kiuj ili baziĝis, estas profunde simbolaj: havigas al popolo konojn, kiuj alimaniere ne estus spertitaj, pratipojn kulturajn. Ĉar tiuj fruaj beletraĵoj elvenis el parolaj, sociaj, kunvivoj, ili ne estis nur skribaj vidpunktoj sur la vivo, sed efektive festaj okazoj, kiujn partoprenis muzikon, dancon, bruon. Kiam Aristotelo en sia Poetiko parolas pri teatro, li konsideras la muzikon, la ĝeneralan ritmon, la scenaĵojn. Oni devas do konsideri la fruajn aperojn de iaspecaj beletraĵoj kiel manierojn kunvivi, rebildigi la ĉiutagan vivon, konstrui komunan identecon kaj subteni religion, do la tutaĵon de la socia ordo.
Ĝenroj
redaktiTradicie, oni konsideras tri ĝenrojn beletrajn: la epika ĝenro, la lirika kaj la drama. Ĉi tiuj ĝenroj konsistas el subĝenroj kaj nuntempe ne estas izolitaj unuj de la aliaj; des pli, ke al beletroj ne nur apartenas tiaj verkoj, sed ankaŭ novaj manieroj verki, esprimi sin kaj utiligi la novajn amaskomunikilojn. La beletra kritiko ankaŭ rigardas malsame la kreitaĵojn, tial, ke ne eblas meti en la saman ĝenron aŭtorojn tiel diversajn, kiel ekzemple Dante kaj Tzara, aŭ hajkoj kaj Quevedo.
Oni emis ankaŭ meti en la saman klasifikon verkojn, kiaj Odiseo kaj Don Quijote, ĉar ambaŭ iamaniere rakontas laŭ okazintaĵoj, unu post la alia. Baldaŭ tamen montriĝis ne eble konsideri ilin same, pro la nura motivo, ke ili rakontas: ne nur la manieroj rakonti estas malsamaj, sed ankaŭ la rakontaĵoj tre diferencas inter si. Tial la epikan ĝenron nun oni uzas preskaŭ nur por tiuj verkoj versaj, ligataj al popola membildo, kiuj temas pri herooj kaj fantastaj agoj.
Interalie, oni povas mencii la ĉi-subajn ĝenrojn:
- romano
- epiko
- epopeo
- feinrakonto
- formadromano (Bildung germane buildungsroman)
- novelo
- kurtrakonto
Aliaj literaturformoj:
Literaturo
redakti- Waringhien, Gaston. Beletro, sed ne el katedro. 2-a eld. reviziita kaj ampleksigita. Antverpeno: Flandra Esperanto-Ligo 1987, 263 p. (Serio "Stafeto" 4) ISBN 90-71205-19-3
Eksteraj ligiloj
redakti- Penseo Arkivigite je 2022-09-28 per la retarkivo Wayback Machine, monata beletra revueto en Esperanto kun reta arkivo ekde 1990
- Libroj Arkivigite je 2015-09-21 per la retarkivo Wayback Machine pri beletro en la Kolekto por Planlingvoj kaj Esperanto-Muzeo