Islamo en Armenio
Islamo en Armenio konsistas plejparte el azeroj kaj muzulmanaj kurdoj ĉar la armena popolo estas tradicie kaj historie kristana ekde la fruo de la 4-a jarcento, en la jaro 301 kiam Armenio fariĝis la unua kristana nacio de la mondo . En 2009, la Statistika Esplorcentro de Armenio taksis ke malpli ol 0.1% de la tuta loĝantaro, aŭ proksimume 1,000 homoj estis islamanoj[1].
Armenoj ne konvertiĝis al Islamo amase kiel okazis en aliaj okupitaj landoj. Dum la Araba konkero de Armenio, Islamo venis al armenoj tamen, preskaŭ ĉiuj armenoj restis fidelaj al la Armena Apostola Eklezio, ĉar kristanoj ne estis devigataj islamaniĝi. La afero estis simila en la Otomana Imperio dum kelka tempo, sed ankaŭ ekzistis perfortaj islamanigoj kaj turkigoj en la armena loĝantaro de la imperio. Tiuj muzulmanaj kaj turklingvaj armenoj estas konataj kiel hamŝenidoj.
Dum 1988-1991 la plimulto de la islamanoj konsistante el azeroj kaj kurdoj fuĝis de la lando kiel rezulto de la milito en Montara Karabaĥo kaj la daŭra konflikto inter Armenio kaj Azerbajĝano. Ekzistas ankaŭ signifa komunumo de jezidoj (50-70,000 homoj), kiuj ne estis influitaj de tiu konflikto[2].
Islamo komencis invadi la Armenan Altebenaĵon dum la 7-a jarcento. Arabaj, kaj poste kurdaj triboj komencis ekloĝi en Armenio post la unuaj arabaj invadoj kaj ludis konsiderindan rolon en la politika kaj socia historio de Armenio. Kun la selĝukaj invadoj de la 11-a kaj 12-a jarcentoj, la tjurka elemento fine anstataŭis tiun de la araba kaj kurda. Kun la starigo de la irana safavida dinastio, afŝarida dinastio, zand dinastio kaj kaĝara dinastio, Armenio fariĝis integra parto de la ŝijaisma mondo, tamen konservante relative sendependan kristanan identecon. La premoj kaŭzitaj de la altrudo de fremda regado per heredo de islamaj ŝtatoj devigis multajn armenojn en Anatolio kaj kio hodiaŭ estas Armenio konvertiĝi al Islamo kaj asimiliĝi al la islama komunumo. Multaj armenoj ankaŭ estis devigitaj konvertiĝi al Islamo, mortpune, dum la jaroj de la Armena genocido[3].
Historio redakti
Arabaj invadoj redakti
La islamaj araboj unue invadis Armenion en 639, sub la gvidado de Abd ar-Rahman ibn Rabiah, 18 000 araboj penetris la distrikton Tarono kaj la regionon de la lago Van[4] . Princo Teodoro Rŝtuni gvidis la armenan defendon. Ĉirkaŭ 652, packontrakto estis farita, permesante al la armenoj religian liberecon. Princo Teodoro vojaĝis al Damasko, kie la araboj rekonis lin kiel la reganto de Armenio, Kartvelio kaj Kaŭkaza Albanio[5].
Antaŭ la fino de la sepa jarcento, la politiko de la kalifujo rilate Armenion kaj la kristanan fidon malmoliĝis. Specialaj reprezentantoj de la kalifo nomataj vostikanoj (regantoj) estis senditaj por regi Armenion. La guberniestroj igis la urbon Dvin sia loĝejo. Kvankam Armenio estis deklarita regaĵo de la kalifo, preskaŭ ĉiuj armenoj, kvankam ne ĉiuj, restis fidelaj al kristanismo. En la komenco de la 8-a jarcento, arabaj triboj de la Hiĝazo kaj Fekunda duonluno komencis migri kaj ekloĝi en gravaj armenaj urbaj centroj, kiel ekzemple Dvin, Dijarbekiro, Manzikert kaj Apahunik[6].
Mezepoko redakti
La islama elemento en Armenio kreskis iom post iom pli forte dum la mezepoka periodo. Post la bizanca malvenko ĉe Manzikert en 1071, ondoj de tjurkaj nomadoj farantaj sian vojon de Mezazio kaj norda Irano penetris kaj fine ekloĝis tra Armenio kaj Anatolio[7][8].
Plej multaj etnaj armenoj restis kristanaj dum ĉi tiu periodo, kiam Okcidenta Armenio estis dividita inter islamaj ŝtatoj post la selĝuka invado. Kvankam iuj armenoj konvertiĝis al Islamo kaj fariĝis influaj membroj de Bejlika socio, armena arkitekturo influis selĝukan arkitekturon, kaj multaj armenaj naĥararoj restis aŭtonomaj gvidantoj de armena socio sub islamaj emiroj en Erzincan, Tajko, Sasuno, kaj Van. La islamaj emiroj intergeedziĝis kun armenoj, Precipe la ŝadadidoj de Anio, kiuj intergeedziĝis kun Bagratid-ulinoj. Estis emiro de Van nomata Ezdin, kiu havis armenajn simpatiojn kaj laŭdire devenis de Senekerim Hovhannes Arcruni, la reĝo de Vaspurakano. La filo de armena princo Taharten, guberniestro de Erzinjan, lia filo de filino de la imperiestro de Trebizond konvertiĝis al Islamo kaj fariĝis guberniestro de Erzincan fare de Timur[9].
Sub Otomana Imperio redakti
La Otomana Imperio regis laŭ islama juro. Kiel tia, la Homoj de la Libro (la kristanoj kaj la judoj) devis pagi imposton por plenumi sian statuson de dhimmi kaj kontraŭ tio estis garantiita religia aŭtonomio. Dum la armenoj de Konstantinopolo profitis de la subteno de la sultano kaj kreskis ĝis iĝi prosperanta komunumo, la samo ne povus esti dirita pri tiuj loĝantaj historian Armenion. Dum krizaj tempoj tiuj en la foraj regionoj de montaro ofte ankaŭ devis suferi (kune kun la islama loĝantaro) atakojn de nomadaj kurdaj triboj[10]. Armenoj, kiel la aliaj otomanaj kristanoj (kvankam ne samgrade), devis transdoni iujn el siaj sanaj viraj infanoj al la registaro de la sultano pro la politikoj en la loko.
Dum la otomana periodo multaj armenoj estis devigitaj islamaniĝi tra okcidenta Armenio per masakroj, socia premo kaj severa impostado. Multaj konvertiĝoj notiĝis trans orienta Anatolio, precipe en Hamŝen, Yusufeli, Tortum, İspir, Bayburt, Erzincan. Precipe amasa konvertiĝo al Islamo estis priskribita de armena kleriko Hakob Karneci. En la regiono de Tajko centrita ĉirkaŭ Tortum, islama kleriko nomita Mulaho Ĝafaro ricevis pagendaĵon de la otomana registaro por censi la Erzurum-provinco kaj pagigi impostojn[11]. Post kiam Mulaho Ĝafaro metis tro pezajn impostojn, la kalcedonaj armenoj, kiuj apartenis al la Kartvela Ortodoksa Eklezio kaj konsistigis la duonon de la loĝantaro en Granda Armenio, konvertiĝis al Islamo dum la apostolaj armenoj ne, kiel priskribis Karneci.
En la regiono İspir (Sper en la armena), 100 armenaj vilaĝoj estis forbruligitaj en 1723 kaj granda parto de la loĝantaro perforte transformiĝis al Islamo. En la regiono de Yusufeli (Pertakrak en la armena), armena katolika pastro Inĝiĝjan skribas ke la plej granda parto de la islama loĝantaro estis armena en origino sed konvertis sin al Islamo por eviti pezan impostadon kaj subpremon en la fruaj 1700-aj jaroj. Inĝiĝjan vizitis la vilaĝon Khewag (Yaylalar) kaj renkontis islamigitajn armenojn en la vilaĝo. En la provinco Urfa, estis tri islamigitaj armenaj vilaĝoj, kiuj parolis dialekton similan al la klasika armena. Inĝiĝjan ankaŭ skribis, ke la regiono Kemah en Erzincan iam estis armena kaj ke ĝiaj islamaj loĝantoj ankaŭ estas islamigitaj armenoj.
En la fruaj 1500-aj jaroj, la otomanoj brutale devigis impostadon masakrante 10 000 armenojn en Bayburt, Erzincan, Ispir, Erzurum, kaj perforte transformis pliajn 50,000 al Islamo. En la regiono de Dersim, la Armena Patriarkejo de Konstantinopolo raportis, ke grupoj de armenoj konvertiĝis al Alevismo kaj asimilis sin kun kurdaj Zazaoj, kiuj migris al Armenio dum otomana regado. Simile en la regiono de Palu iuj armenaj vilaĝoj transformitaj al sunaismo kaj asimilitaj al la komunumo sunaisma de la Zazaoj[12].
Periodaj devigitaj konvertiĝoj kreis klason de kaŝ-kristanaj armenoj nomitaj Kes-kes (Duono-duono), kiuj praktikis kaj kristanajn kaj islamajn ritojn. La armenoj, kiuj konvertiĝis al islamo, perdis sian armenan identecon ĉar ili interŝanĝis milionojn , sed multaj konservis la armenan lingvon kaj kulturon. En orienta Anatolio, tamen, ili fine estis turkigitaj krom la armenaj de Hamŝen, kiuj konservis sian lingvon en la izolita Ponta Monto ĝis turkaj islamaj lernejoj estis malfermitaj en la 1800-aj jaroj kaj la okcidenta Hemshin turkiĝis, ĉar la armena lingvo estis kondamnita kiel pekema de islamaj instruistoj[13]. En Turkio nur la Hopa Hemŝin konservis sian lingvon, kiu konsistigas la hamŝenidan dialekton de la armena, en la moderna epoko[14].
Dum la Hamidaj masakroj kiam kurdaj triboj estis instigitaj de la otomana registaro ataki kaj detrui armenajn setlejojn multaj armenoj estis devigitaj konverti sin al Islamo tra orienta Anatolio. En Dijarbakiro 20,000 transformiĝis, dum multaj ankaŭ transformiĝis en Muŝ, Van kaj Erzurum. Kvankam iuj konvertiĝis reen al kristanismo post kiam la masakroj finiĝis, multaj restis islamanoj kaj asimiliĝis kun turkoj aŭ kurdoj. En la regiono de Sivas en la frua 19-a jarcento multaj armenaj vilaĝoj estis forte transformitaj al Islamo fare de la loka registaro. La vilaĝo Cancova (Cancik) en Zara estis vilaĝo de 400 armenaj familioj en 1877, sed nur 48 familioj restis kristanaj ĝis la 20-a jarcento. La katolikaj armenoj de Perkinik raportis, ke ilia najbara vilaĝo Glkhategh (nun Uzuntepe) estis armena vilaĝo kaj la armenoj estis perforte konvertitaj al islamo kaj turkigitaj[15].
Dum la armena genocido de 1915, multaj armenoj konvertiĝis al Islamo por eviti deportadon kaj masakron.
Sub Iranaj Imperioj redakti
La iranaj safavidoj (kiuj tiam ŝanĝis sin de sunaismaj al ŝijaismaj islamanoj) establis definitivan regadon super Armenio kaj multe preter la tempo de ŝaho Ismail la 1-a en la frua 16-a jarcento. Kvankam ili ofte konkurencis kun la otomanoj pro la teritorio, kio hodiaŭ estas Armenio ĉiam restis integra parto de persa teritorio, dum la sekvaj jarcentoj ĝis ili devis cedi ĝin al Rusio post la rusa-persa milito (1826-1828)[16]. Multaj armenoj aliĝis al la Safavidaj funkcioj, en la civila administracio kaj la militistaro (la tielnomitaj ghulam'oj ) ekde la tempo de ŝaho Abaso la granda. Precipe inter ĉi tiuj elitaj soldataj unuoj, la ghulamoj (laŭvorte signifantaj sklavoj), multaj el ili estis konvertitaj armenoj, kune kun la amasoj de ŝerkesoj kaj kartveloj. Antaŭ ol aliĝi al ĉi tiuj funkcioj, ĉu en la civila administracio, ĉu en la militistaro, ili ĉiam devis konvertiĝi al Islamo, kiel en la Otomana Imperio, sed tiuj, kiuj restis kristanaj (sed ne povis atingi la plej altajn funkciojn), ne devis pagi kromajn impostojn male al la Otomana Imperio[17].
Kiel parto de Abbas lia bruligita tera politiko dum liaj militoj kontraŭ la otomanoj, kaj ankaŭ por akceli la ekonomion de sia imperio, nur li deportis ĉirkaŭ 300.000 armenojn de la armena altebenaĵo inkluzive de la teritorio de nuntempa Armenio, al la kerno de Irano. Por plenigi la malplenon kreitan en ĉi tiuj regionoj, li aranĝis amasojn da islamaj turkmenoj kaj kurdoj en la regionoj por defendi la limojn kontraŭ la otomanaj turkoj, igante la areon de Armenio precipe islama regaĵo. Liaj posteuloj daŭre faris pli de ĉi tiuj deportadoj kaj anstataŭaĵoj kun turkmenoj kaj kurdoj. La Safavidaj superregantoj ankaŭ kreis la Ĥanaton de Erevano en la regiono, farante ĝin simila al sistemo kiel estis farita dum la aĥemenidaj tempoj, kiam satrapoj regis la areon anstataŭ la reĝo, lasante la tutan armenan altebenaĵon sub islama reganto, ĝis la frua 19-a jarcento.
Kiam la irananoj devis cedi sian jarcent-longan superregadon super Armenio, la plimulto de la loĝantaro en la nuna Armenio estis islamanoj. (Persoj, azeroj, kurdoj kaj nordkaŭkazianoj[18])
Pro la frua ŝijaisma fervoro de la safavidoj konverti ĉiujn loĝantarojn de Irano al Ŝijaismo, multaj armenoj estis forte premataj konvertiĝi tra la tuta orienta Armenio. La katolika diocezo de Naĥiĉevano raportis, ke meze de la 1600-aj jaroj 130 armenaj familioj de la vilaĝoj Saltaq, Kirne konvertiĝis al Islamo por eviti perdi siajn havaĵojn. La diocezo petegis al la papo kaj al la reĝo de Hispanio por propeti antaŭ la ŝaho de Irano por malpliigi la persekuton de la armenoj en la 1700-aj jaroj kaj katolikaj misiistoj avertis, ke se la devigitaj konvertiĝoj ne ĉesos, la tuta kristana armena loĝantaro malaperos pro konvertiĝoj kaj turkigado, skribante, ke restas nur malmultaj armenoj en la vilaĝo Guznut en la provinco Ordubad,
Estis islamigitaj armenaj vilaĝoj en la hodiaŭa Azerbajĝano en Shamakhi, Ŝeki, Vartaŝen kaj en Gardman, kiuj konvertiĝis dum la Safavida periodo. Nuntempe tiuj vilaĝoj estas asimilitaj en azeran kulturon kaj perdis armenan kulturan identecon. La islamigitaj vilaĝoj de Ŝeki estis Kiŝ, Zajzit, Parkes, Kungut (Bash kaj Ghshlagh), Turk-Orban.
Carisma periodo redakti
Dum la malfrua cara periodo islamaj loĝantaroj konsistigis grandajn homgrupojn en la teritorio de nuntempa Armenio. En la rusa imperia censo de 1897 islamanoj konsistigis 362.565 el totala loĝantaro de 829.556 en la Erevana distrikto[19] . El ili 41.417 estis tataraj turkoj, 27.075 armenoj kaj 19.099 kurdoj vivis en la distrikto Surmalu. En la distrikto Ŝarur-Daralagjaz 20.726 armenoj estis same plimultitaj fare de la islama loĝantaro, konsistante el 3.761 kurdoj kaj 51.560 tataraj turkoj. Kun la enfluo de armenaj rifuĝintoj en la sekvo de la Armena genocido la demografia ekvilibro ŝanĝiĝis en favoro de la armenoj.
Sovetia periodo redakti
Kie la historiaj provincoj estas inkluditaj ene de la limoj de la Respubliko Turkio en 1923, la resto de Armenio iĝis parto de la Soveta Socialisma Respubliko Armenio. Malmultaj islamanoj loĝis en Armenio dum ĝi estis parto de Sovetunio, konsistanta ĉefe el azeroj kaj kurdoj, kies granda plimulto foriris en 1988 post la pogromo de Sumgait kaj la milito en Montara Karabaĥo, kiuj kaŭzis la interŝanĝojn de la armenaj kaj azeraj komunumoj, kiam Armenio ricevis ĉirkaŭ 500,000 armenojn antaŭe loĝantajn en Azerbajĝano ekster la Arcaĥa Respubliko, kaj la azeroj akiris ĉirkaŭ 724.000 homojn devigitajn el Armenio kaj Montara Karabaĥo[20] .
Sendependa Armenio redakti
De kiam Armenio akiris sian sendependecon en 1991, la plimulto de islamanoj ankoraŭ loĝantaj en la lando estas portempaj loĝantoj de Irano kaj aliaj landoj. En 2009, la Pew-Esplorcentro taksis, ke 0,03%, aŭ ĉirkaŭ 1.000 homoj, estis islamanoj, el totala loĝantaro de 2.975.000 loĝantoj. Censo farita en 2011 kalkulis 812 islamanojn en Armenio[21].
Islamaj loĝantaro kaj monumentoj redakti
Antaŭ la rusa konkero la teritorio de la nuntempa Armenio estis parto de Ĥanato de Erevano kaj havis islaman plimulton, kie la armenoj nur estis 20% de la tuta loĝantaro. Kun la okazintaĵoj de la 20-a jarcento, la loĝantaro de Erevano, nun la ĉefurbo de Armenio, estis ĉ. 29,000, kies 49% estis azeroj (tiam konataj kiel azeraj tataroj), 48% armenoj kaj 2% rusoj. Laŭ Brockhaus kaj Efron Encyclopedic Dictionary, en tiu tempo la urbo Erevano havis 7 ŝijaismajn moskeojn. La Blua Moskeo estas la nura moskeo kiu restas en Erevano. En 1990 azera moskeo en Erevano estis detruita per buldozo. La arkeologo Philip L. Kohl rimarkis "la malriĉecon de ekzistantaj islamaj restaĵoj en Armenio, inkluzive de la ĉefurbo de Erevano". Citante la informojn pri demografio de Armenio antaŭ la rusa konkero, kiu montras ke la regiono havis islaman plimulton en tiu tempo.
Korano en armena lingvo redakti
La Korano estis tradukita en grabaron, la klasika armena lingvo. Tamen unua presita versio de Korano tradukita en armenan lingvon el la araba ekaperis en 1910. En 1912 traduko el franca versio estis publikigita. Ambaŭ estis en la okcident-armena lingvo. Nova traduko de la Korano en la orient-armena lingvo (la oficiala lingvo en Armenio) estis komencita kun la helpo de la ambasado de Irano en Erevano. La traduko estis farita de Edvard Haĥverdjan el la persa dum tri jaroj. Grupo de arabologoj helpis en la traduko. Ĉiu el la 30 partoj de Korano estis legitaj kaj aprobitaj de la Teherana Centro de Koranaj Studoj. La publikigo de 1000 kopioj de la tradukita laboro estis farita en 2007. La granda intereso igis la publikigadon de kromaj 3000 kopioj[22].
Kultura heredo redakti
Signifa nombro da moskeoj estis starigitaj en historia Armenio dum la Mezepoko kaj la moderna epoko, kvankam estis ne nekutime ke armenaj kaj aliaj kristanaj preĝejoj estus transformitaj en moskeojn, kiel estis la kazo, ekzemple, de la Katedralo de Kars . En la teritorio de la moderna Armena Respubliko, nur unu moskeo, tiu de la Blua Moskeo, travivis ĝis nun. Antaŭ estis eĉ sep moskeoj en Erevano sed nur ĉi tiu postvivis la sovetajn ateismajn politikojn pri detruado de religiaj konstruaĵoj. La moskeo estis riparita per subvencio de Irano kaj uzata de la irana komunumo de Erevano.
Vidu ankaŭ redakti
Eksteraj ligiloj redakti
- CIA - The World Fact Book Arkivigite je 2010-07-19 per la retarkivo Wayback Machine
Referencoj redakti
- ↑ Aram Ter-Ghevondyan (1976). The Arab Emirates in Bagratid Armenia. Trans. Nina G. Garsoïan. Lisbono: Fondaĵo Calouste Gulbenkjan.
- ↑ Speros Vryonis (1971). The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century. Berkeley: University of California Press.
- ↑ armene Manvel Zulalyan. "«Դեվշիրմեն» (մանկահավաքը) օսմանյան կայսրության մեջ ըստ թուրքական և հայկական աղբյուրների" [La "Devŝirmo" en la Otomana Imperio laŭ turka kaj armena fontoj]. Patma-Banasirakan Handes. № 2-3 (5-6), 1959, pp. 247-256.
- ↑ Kurkjian, Vahan M.A History of Armenia hosted by The University of Chicago. Novjorko: Armenian General Benevolent Union of America, 1958 pp. 173-185
- ↑ On the Arab invasions, see also armene Aram Ter-Ghewondyan (1996), Հայաստանը VI-VIII դարերում [Armenia en la 6a kaj 8a jarcentoj]. Erevano: Armena Akademio de Sciencoj.
- ↑ Ter-Ghevondyan, Arab Emirates in Bagratid Armenia, pp. 29ff.
- ↑ Claude Cahen (1988). La Turquie pré-ottomane. Istanbulo-Parizo: Institut français d’études anatoliennes d’Istanbul.
- ↑ Korobeinikov, Dimitri A. (2008). “Raiders and Neighbours: The Turks (1040-1304),” in The Cambridge History of the Byzantine Empire, c. 500‐1492, ed. Jonathan Shepard. Kembriĝo: Cambridge University Press, pp. 692-727.
- ↑ https://archive.org/stream/ArmeniaDuringTheSeljukAndMongolPeriods_580/asmp_djvu.txt
- ↑ McCarthy, Justin (1981). The Ottoman Peoples and the End of Empire. New York: Oxford University Press, p. 63.
- ↑ Kouymjian, Dickran (1997). "Armenia from the Fall of the Cilician Kingdom (1375) to the Forced Migration under Shah Abbas (1604)" in The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, eld. Richard G. Hovannisian. Novjorko: St. Martin's Press, pp. 12-14. (ISBN 1-4039-6422-X).
- ↑ https://www.academia.edu/10794160/Hemshin_from_Islamicization_to_the_End_of_the_Nineteenth_Century
- ↑ http://www.fundamentalarmenology.am/datas/pdfs/292.pdf
- ↑ http://www.fundamentalarmenology.am/datas/pdfs/292.pdf
- ↑ http://www.fundamentalarmenology.am/datas/pdfs/292.pdf
- ↑ http://www.maggieblanck.com/Azarian/PirkinikJT/ch5.htm
- ↑ Avedis Krikor Sanjian. Medieval Armenian Manuscripts at the University of California, Los Angeles University of California Press, 1999. (ISBN 978-0520097926) p 39
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=yPQJ2WxDFxw
- ↑ (2020) Embattled Dreamlands. The Politics of Contesting Armenian, Turkish and Kurdish Memory. Novjorko: Routledge, p. 93–94.
- ↑ "Gefährliche Töne im "Frozen War"." Wiener Zeitung. 2a de januaro 2013.
- ↑ 2011 Census data, p. 7.
- ↑ Korano en armena lingvo. Arkivita el la originalo je 2007-02-10. Alirita 2020-10-14.