Literuma alfabeto

Literuma aboco (aŭ literuma alfabeto) estas aro de vortoj, kiuj reprezentas literojn. Ili estas uzataj por literumi, en ĉiuj kazoj en kiuj gravas eviti miskomprenojn, kaj la simplaj nomoj de la literoj ne sufiĉe klaras (komparu do kun Esperanta alfabeto).

Literumaj tabeloj

Ĝenerale

Literumado estas komplika, multfaseta afero. Tio same en Esperanto kaj en la diversaj landoj kaj organizaĵoj, vidu sube. Kiel jam dirite en la komenco, klara literumado speciale gravas en kazoj, kie oni devas eviti miskomprenon. Pro tio la literumado estas uzata en strikte standardigita formo en aviado kaj en armeoj. Tie ja povas okazi gravaj akcidentoj, se alia vorto estas komprenita ol intencita. Sed ankaŭ je malpli gravaj okazoj bona kompreno utilas, ŝparas tempon.

ILERA

ILERA, la Internacia Ligo de Esperantistaj Radio-Amatoroj praktikis dum dekmilo de radiokontaktoj literuman alfabeton, kiu devas esti bone komprenita ankaŭ dum malbona kvalito de la uzata kanalo. El tiu sperto longjara evoluiĝis literuma alfabeto, kiu tre similas al la ICAO-alfabeto uzata en aviado. Vidu pli sube. ILERA celis kaj laŭ ĝenerala opinio atingis proponon aŭ eĉ rezultaton, kiu taŭgas tre bone. Mallonge dirite: la literuma alfabeto de ILERA estas laŭeble identa kun la ICAO-alfabeto. Ni, ILERA, kredas, ke nia propono povas esti modelo aŭ prototipo kiel enkonduki la ICAO-alfabeton mondskale.

Esperanto

Por Esperanto estis proponitaj pluraj literumaj alfabetoj. La sekvanta tabelo listigas tri – la unua de nekonata fonto (laŭŝajne el la vortaro Germana-Esperanto de Erich-Dieter Krause), la dua plume de Pejno Simono kaj publikigita en la revuo Monato, kaj la tria proponita de G F Makkink (la avantaĝo de tiu lasta estas, ke preskaŭ ĉiuj vortoj estas kvarsilabaj kaj tiel do la literumata litero aperas en akcentatan silabon). La kutimaj elektitaj vortoj en ĉiu lingvo estas substantivo (fama loknomo, persona nomo ktp) kun du aŭ pliaj silaboj. Tamen, la "sistemo de Simono" havas strangajn vortojn kiel "Hejme" (ne "hejmo") kaj "ĝis" (nur unu silabo).

Neniu de tiuj alfabetoj estas populara, do, se nur tre malmultaj uzas ilin kaj eĉ pli malmultaj komprenas ilin, ili ne utilas. Literuma alfabeto nepre devas esti ĝenerale konata. Sed ekzistas taŭga alfabeto. Por tio vidu en la pli suba alineo la ILERA-tabelon. La ILERA-alfabeto estas fonetike preskaŭ identa kun la ICAO-alfabeto. La ICAO-alfabeto estas mondskale uzata en la aertrafiko. Skribe la ILERA-alfabeto estas parte iom alia por ebligi korektan prononcon por Esperantistoj.

Du ekzemploj:

"m" ĉe ICAO: mike, elparolo angla majk. ILERA: majk

"c" ĉe ICAO: charlie, elparolo angla ĉali. ILERA: ĉali

Litero	Sistemo 1 (Kraŭza?)	Sistemo 2 (Pejna)	Sistemo 3 (Makkinka)
A	Asfalto	Akvo	Akademio
B	Barbaro	Baldaŭ	Bondeziro
C	Centimetro	Cedro	Centjariĝo
Ĉ	Ĉefo	Ĉirkaŭ	Ĉe-metodo
D	Doktoro	Dolĉa	Delegito
E	Elemento	Eĥo	Esperanto
F	Fabriko	Fajfi	Fundamento
G	Gumo	Golfo	Gramatiko
Ĝ	Ĝirafo	Ĝis	Ĝisrevido
H	Hotelo	Hejme	Harmonio
Ĥ	Ĥaoso	Ĥoro	Ĥorkantado
I	Insekto	Iĝi	Internacia
J	Jubileo	Jaĥto	Jubileo
Ĵ	Ĵurnalo	Ĵuri	Ĵurnalisto
K	Kilogramo	Korpo	Kalendaro
L	Legendo	Lingvo	Ludoviko
M	Maŝino	Morgaŭ	Modernigo
N	Naturo	Nokto	Necesejo
O	Oktobro	Ofte	Okupita
P	Papero	Pelvo	Propagando
Q	kuo	kuo	kuo
R	Rekordo	Riĉa	Redaktoro
S	Salato	Sankta	Sekretario
Ŝ	Ŝilingo	Ŝaŭmi	Ŝatokupo
T	Triumfo	Tempo	Telefono
U	Universo	Uzi	Universala
Ŭ	Universo hoketo	Ŭa-ŭa	U-supersigno
V	Vulkano	Vespo	Varsovio
W	ĝermana vo (vavo)	vavo	vuo
X	ikso	ikso	ikso
Y	ipsilono	ipsilono	ipsilono
Z	Zinko	Zorgi	Zamenhofo
@	Asfalto envolvita (heliko)
ç	Centimetro subhoko (cedilo)
ø	Oktobro trastreko
´	streko supren
`	streko falanta
^	cirkumflekso
~	tildo
˘ˇ	hoketo
°	cirkleto
¨	tremao
-	streko kuŝanta

Internaciaj kaj Nacilingvaj

En diversaj lingvoj estas uzataj diversaj literumaj tabeloj. Eĉ por la internacia komunikado en la angla ekzistas diversaj tabeloj; plej ofte estas uzata tabelo origine difinita en NATO, hodiaŭ uzata ekzemple en civila aviado de la ICAO, la Internacia Civila Aviada Organizo, la Internacia Telekomunika Unio kaj pluaj. Pri tiu alfabeto vidu la artikolon literumalfabeto de ICAO).

La vortoj uzataj de ILERA, estas elektitaj laŭeble proksimaj al tiuj de la ICAO- (aviada) alfabeto. Fakte ĝi estas fonetike preskaŭ 100% identa. Skribe ĝi estas malpli identa, pro neeviteblaj problemoj plejparte kaŭzitaj de la angla skribo/elparolo diferenco. Fonetike la ILERA-alfabeto estas komprenebla inter ambaŭ grupoj, radioamatoroj kaj ne-radioamatoroj. ILERA, la Internacia Ligo de Esperantistaj Radio-Amatoroj evoluigis kaj plievoluigis ĝin dum miloj da eterkontaktoj. Tiu uzo en praktiko ankaŭ okazis dum tre malbonaj eterkondiĉoj, do kiam oni nur malbone komprenas la voĉon de la alia stacio.

Bedaŭrinde ILERA estas nur malgranda, ne tre grava organizo. Tamen, vidu la rezultaton.

literuma kaoso

En la tabelo estas listigitaj diversaj naciaj alfabetoj, por montri la ekzistantan kaoson kaj per tio montri la neceson de internacia, ĝenerale komprenebla literuma alfabeto.

Litero	ICAO NATO	ILERA	Angla	Angla internacie	Ĉeĥa	Finna	Franca	Germana (DIN 5009)	Itala	Slovaka
A	Alfa [alfa]	alfa	Alfred	Amsterdam	Adam	Aarne	Anatole	Anton	Ancona	Adam
B	Bravo [bravo]	bravo	Benjamin	Baltimore	Božena	Bertta	Berthe	Berta	Bari	Božena
C	Charlie [ĉali]	ĉali	Charles	Casablanca	Cyril	Celsius	Célestine	Cäsar	Como	Cyril
D	Delta [delta]	delta	David	Denmark	David	Daavid	Désiré	Dora	Domodossola	David
E	Echo [eko]	eko	Edward	Edison	Emil	Eemeli	Eugène	Emil	Empoli	Emil
F	Foxtrot [fokstrot]	fokstrot	Frederick	Florida	František	Faarao	François	Friedrich	Firenze	František
G	Golf [golf]	golf	George	Gallipoli	Gustav	Gideon	Gaston	Gustav	Genova	Gustáv
H	Hotel [hotél]	hotel	Harry	Havanna	Helena	Heikki	Henri	Heinrich	Hotel	Helena
I	India [índia]	india	Isaac	Italia	Ivan	Iivari	Irma	Ida	Imola	Ivan
J	Juliet [ĝúliet]	juliet	Jack	Jerusalem	Josef	Jussi	Joseph	Julius	Juventus	Jozef
K	Kilo [kilo]	kilo	King	Kilogram	Karel	Kalle	Kléber	Kaufmann	Kilometro	Karol
L	Lima [lima]	lima	London	Liverpool	Ludvík	Lauri	Louis	Ludwig	Livorno	Ladislav
M	Mike [majk]	majk	Mary	Madagaskar	Marie	Matti	Marcel	Martha	Milano	Mária
N	November [novemba]	novembro	Nellie	New York	Neruda	Niilo	Nicolas	Nordpol	Napoli	Norbert
O	Oscar [oska]	oskar	Oliver	Oslo	Otakar	Otto	Oscar	Otto	Otranto	Oto
P	Papa [papá]	papa	Peter	Paris	Petr	Paavo	Pierre	Paula	Pisa	Peter
Q	Quebec [kebék]	kvebek	Queen	Québec	Quido	kuu	Quintal	Quelle	Quadro	Quído
R	Romeo [rómio]	romeo	Robert	Roma	Rudolf	Risto	Raoul	Richard	Roma	Rudolf
S	Sierra [siera]	siera	Samuel	Santiago	Svatopluk	Sakari	Suzanne	Samuel	Savona	Svätopluk
T	Tango [tango]	tango	Tommy	Tripoli	Tomáš	Tyyne	Thérèse	Theodor	Torino	Tomáš
U	Uniform [únifom ~ júnifom]	uniformo	Uncle	Uppsala	Urban	Urho	Ursule	Ulrich	Udine	Urban
V	Victor [vikta]	viktor	Victor	Valencia	Václav	Vihtori	Victor	Viktor	Venezia	Václav
W	Whiskey [viski]	ŭiski	William	Washington	Dvojité V	wiski	William	Wilhelm	Vu Doppia	Dvojité W
X	X-ray [eksre]	eksrej	X-ray	Xanthippe	Xaver	äksä	Xavier	Xanthippe	Xilofono	Xaver
Y	Yankee [janki]	janki	Yellow	Yokohama	Ypsilon (tvrdé y)	Yrjö	Yvonne	Ypsilon	Ipsilon	Ypsilon
Z	Zulu [zulu]	zulu	Zebra	Zürich	Zuzana	tseta	Zoé	Zacharias	Zara	Zuzana
@	at [at]	ĉe
-	Dash [daŝ]
.	Stop [stop]

Fakte la kaoso estas multe pli granda ol tiu ĉi-supra tabelo povas montri. En la mondo ekzistas pli ol cent landoj. Ĉiu lando uzas alian literuman alfabeton. Do en la mondo estas uzataj pli ol cent diversaj literumaj alfabetoj.

Ĉapelitaj literoj

Ekzistas proponoj pri ĉapelitaj literoj. Sed multaj preferas en tiuj kazoj literumi laŭ la Zamenhofa sistemo, do ĉ literumas ĉali hotel ktp.

Specialajn signojn kaj literkombinojn, kiuj okazas nur en kelkaj nacilingvaj alfabetoj, listigas la sekvanta tabelo.

Litero	Ĉeĥa	Germana (DIN 5009)	Slovaka	Finna	Franca
Ä alfa-echo	—	Ärger	—	äiti	—
Č	Čeněk	—	Čadca	—	—
Ď	Ďáblice	—	Ďumbier	—	—
Ě	E s háčkem	—	—	—	—
É	E s čárkou (dlouhé E)	—	—	—	Émile
Ch charlie-hotel	Chrudim	Charlotte	Chopok	—	—
Í	I s čárkou (dlouhé měkké I)	—	—	—	—
Ľ	Ľubochňa	—	Ľubochňa	—	—
Š	Šimon	—	Šárka	—	—
Sch sierra-charlie-hotel	—	Schule	—	—	—
ß sierra-sierra	—	Eszett	—	—	—
Ň	Nina	—	Nitra	—	—
Ó	O s čárkou (dlouhé O)	—	—	—	—
Ö oscar-echo	—	Ökonom	—	öljy	—
Ř	Řehoř	—	—	—	—
Ť	Těšnov	—	Teplá	—	—
Ů uniform-oscar	U s kroužkem	—	—	—	—
Ú	U s čárkou	—	—	—	—
Ü uniform-echo	—	Übermut	—	—	—
Ý	Y s čárkou (dlouhé tvrdé Y)	—	—	—	—
Ž	Žofie	—	Žofia	—	—

Prononcado de numeraloj

Kiel parto de la literuma tabelo eblas kompreni ankaŭ rekomenditan prononcadon de la numeraloj, kiu devas malebligi al misaŭdoj.

Numeralo	ILERA	ICAO NATO	ITU/IMO
0	Nulo	Zero [ziro]	Nadazero [nádázéró]
1	Unu	One [van]	Unaone [únáván]
2	Du	Two [tu]	Bissotwo [bísótú]
3	Tri	Three [tri]	Terrathree [térátrí]
4	Kvar	Four [foa]	Kartefour [kártéfóa]
5	Kvin	Five [fajf]	Pantafive [pántáfájf]
6	Sis	Six [siks]	Soxisix　[sóksísíks]
7	Sepen	Seven [sevn]	Setteseven [sétésévn]
8	Ok	Eight [ejt]	Oktoeight [óktóéjt]
9	Naŭ	Nine (niner) [najna]	Novenine [nóvénájna]
.		Decimal [désímál]
00		Hundred [handred]
000		Thousand [táŭzénd]

La ciferoj ankoraŭ ne estas perfekte solvitaj. Kion fari? Ne nur por ILERA, sed mondskale.

Japana lingvo

Literoj

Litero	Spelo Prononco Traduko	Litero	Spelo Prononco Traduko	Litero	Spelo Prononco Traduko	Litero	Spelo Prononco Traduko	Litero	Spelo Prononco Traduko
あ a	朝日のア [asahi no a] A en matena lumo	い i	いろはのイ [iroha no i] I en Iroha	う u	上野のウ [ueno no u] U en Ueno	え e	英語のエ [ejgo no e] E en Angla lingvo	お o	大阪のオ [ōsaka no o] O en Osaka
か ka	為替のカ [kaŭase no ka] Ka en monvaloro	き ki	切手のキ [kitte no ki] Ki en poŝtmarko	く ku	クラブのク [kurabu no ku] Ku en klubo	け ke	景色のケ [keŝiki no ke] Ke en vido	こ ko	子供のコ [kodomo no ko] Ko en infanoj
さ sa	桜のサ [sakura no sa] Sa en sakuro	し ŝi	新聞のシ [ŝimbun no ŝi] Ŝi en ĵurnalo	す su	すずめのス [suzume no su] Su en kampopasero	せ se	世界のセ [sekaj no se] Se en Mondo	そ so	そろばんのソ [soroban no so] So en abako
た ta	煙草のタ [tabako no ta] Ta en tabako	ち ĉi	千鳥のチ [ĉidori no ĉi] Ĉi en pluvio	つ cu	つるかめのツ [curukame no cu] Cu en gruo kaj testudo	て te	手紙のテ [tegami no te] Te en letero	と to	東京のト [tōkjō no to] To en Tokio
な na	名古屋のナ [nagoja no na] Na en Nagojo	に ni	日本のニ [nippon no ni] Ni en Japanio	ぬ nu	沼津のヌ [numadzu no nu] Nu en Numadzu	ね ne	ねずみのネ [nezumi no ne] Ne en muso	の no	野原のノ [nohara no no] No en kampo
は ha	はがきのハ [hagaki no ha] Ha en poŝtkarto	ひ hi	飛行機のヒ [hikoŭki no hi] Hi en avio	ふ fu	富士山のフ [fuĝisan no fu] Fu en Fuĵi-Monto	へ he	平和のヘ [hej'ŭa no he] He en paco	ほ ho	保険のホ [hoken no ho]<br /Ho en asekuro
ま ma	マッチのマ [maĉĉi no ma] Ma en alumeto	み mi	三笠のミ [mikasa no mi] Mi en Mikasa (Marbatalo)	む mu	無線のム [musen no mu] Mu en Radio trafiko	め me	明治のメ [mejĝi no me] Me en Mejĝi	も mo	もみじのモ [momiĝi no mo] Mo en acero
や ja	大和のヤ [jamato no ja] Ja en Jamato			ゆ ju	弓矢のユ [jumija no ju] Ju en Arko (armilo)			よ jo	吉野のヨ [joŝino no jo] Jo en Joŝino
ら ra	ラジオのラ [raĝio no ra] Ra en radio	り ri	りんごのリ [ringo no ri] Ri en pomo	る ru	留守居のル [rusui no ro] Ru en rusui	れ re	れんげのレ [renge no re] Re en Floro de Hinda lotuso	ろ ro	ローマのロ [rōma no ro] Ro en Romo
わ ŭa	わらびのワ [ŭarabi no ŭa] Ŭa en Agla pteridio	ゐ (ŭ)i	ゐど(井戸)のヰ [ido no (ŭ)i] (Ŭ)i en puto			ゑ (ŭ)e	かぎのあるヱ [kagi no aru ŭe] E kun hoko	を (ŭ)o	尾張のヲ [oŭari no (ŭ)o] (Ŭ)o en Oŭari
ん n'	おしまいのン [oŝimaj no n] N' en fino	゛	濁点(Voĉa)	゜	半濁点(Duona voĉa)