Pasiono (muziko)
Muzika pasiono estas la muzikigo de la biblia pasiono-teksto, kiel ĝi estas fiksita en unu el la evangelioj.
Historio kaj liturgia loko
redaktiLa prezentado de la pasionhistorio laŭ la kvar evangelioj okazis en la mezepoka kaj poste romkatolika eklezio dum la Sankta Semajno laŭ liturgia ordo [1], kiu poste en la evangela tradicio ankaŭ povis esti malkompaktigita kaj pli kaj pli komencis koncentriĝi sur la Sanktan Vendredon:
Tago | Pasiono-evangelio en la mezepoka kaj katolika eklezio[2] | Pasiono-evangelio en la dresdena kastelopreĝejo ĉe Heinrich Schütz [3] | Pasionoj ĉe Johann Sebastian Bach en Lepsiko |
---|---|---|---|
Judica (5-a dimanĉo de la Karesmo) | Evangelio laŭ Mateo - Mateopasiono (1666) | ||
Palmodimanĉo (6-a dimanĉo de la Karesmo) | Evangelio laŭ Mateo | Evangelio laŭ Lukaso - Lukaspasiono (1653) | |
Mardo en la Sankta Semajno | Evangelio laŭ Marko | ||
Merkredo en la Sankta Semajno | Evangelio laŭ Lukaso | ||
Sankta Vendredo | Evangelio laŭ Johano | Evangelio laŭ Johano - Johanopasiono (1666) | Mateopasiono (1729), Markopasiono (1731) kaj Johanopasiono (1724) |
La tradicio de prezentado de biblia pasiono estis institucio kadre de la pasionliturgio, kiu komencis kaj estas dokumentita jam en la 5-a jarcento. Komence nur unu kleriko recitis la evangelion sur la pasiontono antaŭvidata por tio. Plej malfrue en la 13-a jarcento oni disdonis la liturgian pasionrecitadon sur pluraj personoj.
Kutime tri klerikoj dividis inter si la recitadon: malalta voĉo prezentis la vortojn de Kristo ("vox christi"), mezalta voĉo la rolon de la rakontanto resp. evangeliisto ("vox evangelista") kaj alta voĉo finfine la ceterajn personojn, kiuj nomiĝas laŭ la latina solilokventoj (solodeklamantoj). Ankaŭ la ĥoroj de la apostoloj, judoj, ĉefpastroj, servistinoj, malsinceraj atestantoj kaj soldatoj - laŭ la latina turba (aro, homamaso) - apartenas al tio. Manskribaĵo el Modena de la malfrua 15-a jarcento surmontras je pasionoj la diferencigon en virajn kaj virinajn rolojn[4]:
Voĉregistro | biblia rolo | prezentata far [5] |
---|---|---|
f | Kristo | pastro |
c' | evangeliisto | diakono |
f' | solilokvento / turba | subdiakono |
c - c' - e' | trivoĉa turba-ĥoro (unuan fojon en Füssen, proksimume 1450) | |
f | Judaso (vira voĉregistro, unuafoje Modena, fine de la 15-a jarcento) | |
f' | servistino (virina voĉregistro, unuafoje Modena, fine de la 15-a jarcento)[6] |
En la 15-a jarcento al la komenco de la prezentado paŝas enkonduko (introitus, praefatio), sed ankaŭ finala dankpreĝo (conclusio, gratiarum agimus). Ĉi tiu plej malnova speco de liturgia pasiono konserviĝis ĝis en la 19-a jarcento[7].
Jam en antaŭreformacia tempo estas observeblaj muzikaj pliampleksigoj kaj pliriĉigoj de la liturgia prezentado, kiuj transpaŝas la kutiman pasionotonon kaj ĝiajn formulojn el la gregoria ĉanto. Precipe la turbae estis kompletigitaj per plurvoĉaj realigaĵoj por distingigi ilin de la kantadoj de la unuopaj personoj. Ekde la mezo de la 15-a jarcento la voĉoj de la tri realigantaj pastroj kuntrafiĝis en la kvint-kvart-vespero. La du figuroj de la "malsinceraj atestantoj" komencas kanti duvoĉe.
Ĉi tiun praktikon ankaŭ Martin Luther plejparte tiel transprenis en la reformacia epoko por la evangelaj diservoj. Martin Luther tamen volis limigi la prezentadon de ĉiuj kvar pasionoj dumpase de la tempo sur du aŭ unu. Luther ankaŭ admonis, "ke oni ne kantu la pasionojn ne je la labortagoj de la Sankta Semajno, ĉar temas pri labortagoj"[8].
Por atingi pluan striktigon, Johann Bugenhagen kreis en 1526 tiel nomatan pasionharmoniaĵon, do eltiraĵo el tekstkompilaĵo, nomata ankaŭ evangeliharmoniaĵo[9]. Poste Johann Walter komisiite far Luther adaptis la tradician kantmanieron al la germana lingvo. Ne individuan komponadon, sed nur la transformadon de la malnova latina pasiono en la germanan lingvon intencis la reformaciaj teologoj kaj muzikistoj. Kurt von Fischer konstatis, ke "ankoraŭ en la 16-a kaj frua 17-a jarcentoj la pasionaj muzikigoj de evangela kaj katolika deveno preskaŭ ne estas dise rigardeblaj kaj kompreneblaj. En la liturgiaj pasionoj de ambaŭ konfesioj ĉiam la komuna - oni hodiaŭ povus diri: la ekumena - havis decidan gravecon"[10].
Distingoj kaj tipoj
redaktiĤoralpasionoj kaj responsoria pasiono
redaktiSekve de la reformacio ekestis la tipo de protestanta ĥoralpasiono per tio, ke ekzemple la ĥoraĵoj de la pasiono de Walter estis nov-priverkataj (ekz. far Jakob Meiland 1567, 1568 kaj 1570). Tamen ĉi tiun ĥoralpasionon nun oni prefere nomas responsoria pasiono. Pluaj nomoj estas drama pasiono, sed ankaŭ scena pasiono[11].
Rigarde la pasionojn de Heinrich Schütz Otto Brodde diras ankaŭ pri la tipo de recitativa pasiono[12]: La pasionoj de Schütz estas "ne nur kulmino de la recitativa pasiono, sed samtempe fina punkto de ĝia historio. La recitativaj pasionoj ekestintaj post Schütz estas tiel klare kopiecaj, ke ili ne estas komparebla kun liaj".
Por diferencigi: La responsoria pasiono kaj la recitativa pasiono malsamas en tio, ke la unu tipo estas ligita al la gregoria ĉanto, al la tiel nomata pasiontono, dum kiam la tipo kreita far Heinrich Schütz jam plejparte liberiĝis de la devigoj de la gregoria ĉanto kaj formis liberajn recitativojn[13]. "Entute, la unuvoĉeco de Schütz estas organika sintezo el ĥoralaj elementoj kaj libere inventita recitativa melodiaro, absolute diatona unuvoĉeco, kiu kontraŭas al ĉiu modeleca kaj formula konduto, finfine muzike transformita metamorfozo de la parolmelodio"[14].
Kutime oni tiam distingas inter responsoriaj resp. motetaj pasionoj, kiuj nure muzikigas la netan biblian tekston, kaj "oratoriaj", de Günter Massenkeil iom pli akre nomata "koncerta", kiuj povas enhavi parentezojn de aliaj tekstoj (ĥoraloj k.a.) aŭ instrumentajn partojn.
La responsoriaj pasionoj de Johann Walter estis disvastigitaj en la mezgermana spaco tamen dum la tuta 17-a jarcento kaj foje eĉ multe pli poste. Ekzemple lia pasiono estas menciita en Lepsiko en 1716, en Merseburg eĉ ankoraŭ en 1741[15].
Figura pasiono kaj moteta pasiono
redaktiEl la ĥoralpasiono evoluis la tipo de trakomponita pasiono, en kiu la tuta teksto de la pasiono estas plurvoĉe, kvazaŭ motetece trakomponita[16]. Tio signifas: ankaŭ la voĉo de Kristo kaj de la evangeliisto eksonas plurvoĉe. Escepte enkondukon kaj finalan kantaĵon tamen nur la biblia teksto estas aŭdebla. La unua pruvo de ĉi tiu formo devenas de Longeval.
Aliaj aŭtoroj diras je ĉi tiu tipo pri figura pasiono, kiu ankaŭ proksimas al pasionomoteto [17]. Krome enkondukiĝis la nocio moteta pasiono[18]. La florepoko de la trakomponita pasiono tamen daŭris nur mallonge kaj troviĝas fakte nur en la epoko de la kontraŭreformacio.
Germanaj protestantaj pasionoj tiatipaj devenas de Joachim a Burck, Leonhard Lechner kaj Christoph Demantius.
Oratoria pasiono
redaktiEl la koncerta pasiono evoluis la oratoria pasiono, do oratorio, kiu laŭkomponas la biblian pasionhistorion, sed je tio ankaŭ interplektas eksterbibliajn tekstelementojn aŭ sakralan lirikon. Tio jam estas observebla ekz. ĉe Thomas Selle en 1642. Selle enigis en sian Johano-pasionon interludojn, kiuj havas kontemplan funkcion. Krome li aldonas instrumentojn. Johann Sebastiani siaflanke aldonas "por veki pli grandan devotecon variajn versojn el la kutimaj ekleziaj himnoj" en la Mateo-pasionon, kiun li komponis en 1672, nome plurvoĉajn movimentojn de Johann Eccard[19]. Lernanto de Schütz Johann Theile enmetis je 1673 en sian Mateo-pasionon instrumentajn ritornelojn kaj kantariojn[20].
La oratoria pasiono do entute distingiĝas per liberaj enigaĵoj, kiuj interrompas la fluon de la biblia teksto. distingiloj estas la sekorecitativo por la evangeliisto kaj la solilokventoj, aliras la kontinuo-orgeno (plejofte portebla orgeno) kaj la arĉbaso[21]. En la akompanrecitativo tamen la vortoj de Kristo ekz. en la Mateo-pasiono de Bach, sed ankaŭ jam ĉe Johann Theile kaj en la Mateo-pasiono de Johann Valentin Meder, ricevas por distingado arĉakompanaĵon. Kontemplaj dakapo-arioj, sed ankaŭ ariozo same kiel ĥoraĵoj kaj ĥoraloj baziĝantaj sur libera poeziaĵo pliriĉigas la verkon.
Tiu ĉi tipo estas ĉefe alordigebla al la epoko de la lutera ortodoksismo.
Pasiona oratorio
redaktiLa pasiona oratorio tamen jam etendiĝas en la epokon de la pietismo. Kutime en la pasiona oratorio ne plu aperas biblia teksto, sed ankoraŭ nur libera poeziaĵo pri la pasiono de Jesuo[22]. Kiel tekstopoeto elpaŝis Barthold Heinrich Brockes, kiu inspiris multajn komponistojn al pasionaj oratorioj. Carl Heinrich Graun unuafoje en 1755 prezentis sian pasionan oratorion Der Tod Jesu ĉe Kantakademio je Berlino. La verko daŭre konserviĝis en la koncertprogramoj. La Kantakademio dum jardekoj prezentis la verkon kiel sanktvendreda muziko, ĝis kiam ĝi post la remalkovro de la pasionoj de Bach estis anstataŭata per tiuj.
Interŝtupoj
redaktiInter ĉiuj grupoj tamen ekzistas limaj kaj transiraj formoj[23]. Ankaŭ ne ĉiam estas facile transigi la diferencigojn de la muzikscienco, kiu ĉefe servis por la klarigo kaj enordigo de verkoj el la 15-a ĝis 18-a jarcentoj, sur la verkojn de la 20-a kaj 21-a jarcentoj.
Verkoj
redaktiEkzemploj por responsoriaj pasionoj
redakti- latinaj:
- Claudin de Sermisy (1490-1562) (1535)
- Cypriano de Rore (1515-1565) (1557)
- Jachet de Mantua (1483-1559) (1567)
- Orlando di Lasso (1530-1594): Markopasiono (1582), Lukaspasiono (1582), Mateopasiono (1575), Johanopasiono (1575)
- Tomás Luis de Victoria (1548-1611): Mateopasiono (1585)
- Thomas Mancinus (1550-1612): Celler Passion (proksimume 1590)
- Giovanni Matteo Asola (1532-1609): (1595)
- William Byrd (1540-1623): Johanopasiono (1607)
- germanaj:
- Johann Walter (1496-1570): Matthäus-Passion, Johannes-Passion (ambaŭ proksimume 1530)
- Antonius Scandellus (1517-1580): Johannespassion (1570 aŭ pli frue)
- Jakobus Gallus (1500-1559)
- Bartholomäus Gesius (1562-1613): Johannespassion (1588)
- Samuel Besler (1574-1625): Passion (1612)
Ekzemploj por motetaj pasionoj
redakti- germanaj:
- Joachim a Burck verkis Johanospasionon, en kiu unuafoje la germana pasionoteksto estis trakomponita plurvoĉa, same kiel pasionon laŭ evangelio-harmoniaĵo (kompilaĵo de ĉiuj vivodatoj el la kvar ĉefaj evangelioj)
- Leonhard Lechner: Johannes-Passion (1593)
- Christoph Demantius: Johannes-Passion (1631)
Pasionhistorioj de Heinrich Schütz
redaktiHeinrich Schütz distingiĝas per tio, ke li verkis pasiono-historiojn, kiuj escepte enkondukon kaj finalon ne toleras interrompon de la biblia teksto.
- Heinrich Schütz: Matthäus-Passion (1666), Lukas-Passion (um 1653), Johannes-Passion (1665/66) - tamen Schütz nomas ĉiujn tri komponaĵojn historio[24], laŭvorte: "Historio de la pasiono kaj morto de ... Jesuo Kristo ...".
Ekzemploj por oratoriaj pasionoj
redakti- Thomas Selle: Matthäus-Passion (1642)
- Christian Flor: Passionsoratorium (1667)
- Johann Sebastiani: Das Leyden und Sterben unseres HERRN und Heylandes Jesu Christi nach dem heiligen Matthæo. Königsberg (1672)
- Johann Theile: Matthäuspassion, Lübeck (1673)
- Johann Sebastian Bach: Johannespassion (1724), Matthäuspassion (1727/29), Markus-Passion (1731, Musik verschollen), Lukas-Passion (1730, Musik verschollen)
- Georg Philipp Telemann: multaj pasionoj laŭ Marko, Lukaso, Johano kaj Mateo
- Gottfried August Homilius: li verkis dek pasionojn (unu presita en 1775 ĉe Breitkopf & Härtel en Lepsiko kun la titolo „Ein Lämlein geht und trägt die Schuld“)
Ekzemploj por pasionoratorioj kaj miksformoj
redakti- Der für die Sünden der Welt gemarterte und sterbende Jesus („Brockes-pasiono“, muzikigita far Keiser 1712, Telemann 1716, Mattheson 1718, Händel 1719, Fasch 1723, Stölzel 1725, Bachofen 1759).
- Carl Heinrich Graun , Der Tod Jesu (1755)
- Carl Philipp Emanuel Bach, Die letzten Leiden des Erlösers
- Ludwig van Beethoven, Christus am Ölberge (1803)
- Carl Loewe: Das Sühnopfer des neuen Bundes (pasionoratorio, 1847)
Ekzemploj por modernaj pasionoj de la 20-a kaj 21-a jarcentoj
redakti- Kurt Thomas: Markus-Passion (1927)
- Hugo Distler: Choralpassion laŭ la kvar evangelioj de la sanktaj libroj, op. 7, por 5-voĉa miksita ĥoro kaj 2 ĉefkantantoj, kiuj rolas la evangeliston kaj Jesuon (1932/1933)
- Frank Martin: Golgotha, laŭ vortoj de la bibli kaj Aŭgusteno, por 5 solokantistoj, miksita ĥoro, orgeno kaj orkestro (1945-1948)
- Wolfgang Schoor: Die Passion nach Markus und Worten verschiedener Dichter por sopran-, ald-. tenor-, bariton- kaj basosoloistoj, miksita ĥoro, ĉambrorkestro, klaviceno kaj orgeno (1949). Tekstoj: evangelio, liturgio de la horoj, profeto Jesaja, H. P. Bergler-Schroer, Lilo Ebel, Paul Gerhardt, Gottfried Hasenkamp, Johann Heermann, Hertha Jaegerschmid, Wolfgang Schoor, Friedrich Wilhelm Weber (1949)
- Ernst Pepping: Passionsbericht des Matthäus (1951)
- Krzysztof Penderecki: Lukas-Passion (1962-65)
- Paul Ernst Ruppel: Golgata por solotenoro, miksita ĥoro, trombono kaj baso
- Hans-Peter Braun: Du bibliaj scenoj Gethsemane - Pfingsten por orgeno (1977)
- Klaus Miehling: Passio secundum Marcum por solokantistoj, ĥoro kaj barokorkestro (1980/2006) - Judas-Passion (2005, tekstselekto far Matthias Uhlich)
- Mikis Theodorakis: Kata Saddukaion Pathi (Sadukeo-pasiono; teksto: Michalis Katsaros) por tenoro, baritono, baso, ĥoro kaj orkestro (1981–82)
- Arvo Pärt: Passio Domini nostri Jesu Christi secundum Joannem por solokantistoj, miksita ĥoro, instrumentkvarteto kaj orgeno (1982)
- Anton Reinthaler kreis kvar pasionoj: Leidensgeschichte nach Johannes, Leidensgeschichte nach Lukas, Leidensgeschichte nach Markus kaj la Leidensgeschichte nach Matthäus
- Sofia Gubaidulina: Paisono laŭ Johano (ruslingva, 2000)
- Wolfgang Rihm: Deus passus laŭ selektaj tekstoj el la evangelio laŭ Lukaso (2000)
- Johannes Matthias Michel, Kreuzigung (2001). Pasionsceno por baritono, deklamanto, ĥoro kaj orkestro
- Peter Michael Braun: Passus est et resurrexit por miksita ĥoro, granda orgeno kaj orkestro (2005)
- Winfried Nowak: Johannespassion (2007)
Ekzemploj por pasiono en stilo de duonopero
redaktiLa pasiono estas ankaŭ prezentebla per la stilrimedoj de duonopero:
- Andrew Lloyd Webber, Jesus Christ Superstar (1971)
Pasiono por infanoj
redaktiPlej ofte el religio-pedagogia intereso muzika priverkado de la pasionotemo okazas ankaŭ en infantaŭga formo:
- Margret Birkenfeld verkis en 1993 infanpasionon: Kommt und seht: Das Grab ist leer - Kleine Passion für Kinder.
Parencaj ĝenroj
redaktiLiteraturo
redakti- Günther Massenkeil: Oratorium und Passion. 2 Bände. Laaber, Laaber 1998/99, ISBN 3-89007-133-3, ISBN 3-89007-481-2
- Kurt von Fischer: Die Passion. Musik zwischen Kunst und Kirche. Bärenreiter/Metzler, Kassel u.a. 1997, ISBN 3-476-01530-0
Referencoj
redakti- ↑ Friedrich Blume, Geschichte der evangelischen Kirchenmusik, Kassel 1965, S. 114
- ↑ Siegfried Hermelink, Art. Passion, in RGG, 3. Auflage, Bd. 5, Tübingen 1961, Sp. 137
- ↑ Kurt Gudewill im Vorwort der Gesamtausgabe Heinrich Schütz, Neue Gesamtausgabe sämtlicher Werke, Bd. 2, hrsg. von Bruno Grusnick, Kassel 1957 und Otto Brodde, Heinrich Schütz. Weg und Werk, Kassel 1979, 2. Aufl., S. 258, ISBN 3761801599; Brodde bezieht sich auf die vorhandenen Dresdner Hoftagebücher der Schützzeit
- ↑ Kurt von Fischer, Die Passionshistorien von Heinrich Schütz, in: Heinrich Schütz in seiner Zeit, hrsg. von Walter Blankenburg, Wege der Forschung, Bd. 614, Darmstadt 1985, S. 143 ISBN 3534086694
- ↑ Ulrich Michels, dtv-Atlas Musik, München 2008, S. 139, ISBN 3423085991
- ↑ Matthäus- und Johannespassion, Handschrift aus Modena, in: Hans Joachim Moser, Die mehrstimmige Vertonung des Evangeliums, Leipzig o.J. (1931), verbesserter und ergänzter Nachdruck Hildesheim 1968
- ↑ Siegfried Hermelink, Art. Passion, in RGG, 3. Auflage, Bd. 5, Tübingen 1961, Sp. 137
- ↑ Martin Luther, Formula missae. Eine Weise, christliche Messe zu halten und zum Tisch Gottes zu gehen (1524), zitiert nach Otto Brodde, Heinrich Schütz. Weg und Werk, Kassel 1979, 2. Aufl., S. 259
- ↑ Friedrich Blume, Geschichte der evangelischen Kirchenmusik, Kassel 1965, S. 115
- ↑ Kurt von Fischer, Die Passionshistorien von Heinrich Schütz, in: Heinrich Schütz in seiner Zeit, hrsg. von Walter Blankenburg, Wege der Forschung, Bd. 614, Darmstadt 1985, S. 140 ISBN 3534086694
- ↑ Ulrich Michels, dtv-Atlas Musik, München 2008, S. 139, ISBN 3423085991
- ↑ Otto Brodde, Heinrich Schütz. Weg und Werk, Kassel 1979, 2. Aufl., S. 268
- ↑ Otto Brodde, Heinrich Schütz. Weg und Werk, Kassel 1979, 2. Aufl., S. 312
- ↑ Otto Brodde, Heinrich Schütz. Weg und Werk, Kassel 1979, 2. Aufl., S. 260
- ↑ Otto Brodde, Heinrich Schütz. Weg und Werk, Kassel 1979, 2. Aufl., S. 258
- ↑ Friedrich Blume, Geschichte der evangelischen Kirchenmusik, Kassel 1965, S. 116
- ↑ Dieter Haberl, Hauptgattungen der mehrstimmigen vokalen und instrumental begleiteten Kirchenmusik, in: Basiswissen Kirchenmusik, Bd. 22, Stuttgart 2009, S. 27, ISBN 9783899481235
- ↑ z.B. Ulrich Michels, dtv-Atlas Musik, München 2008, S. 139
- ↑ Johann Sebastiani, zitiert nach Otto Brodde, Heinrich Schütz. Weg und Werk, Kassel 1979, 2. Aufl., S. 268
- ↑ Otto Brodde, Heinrich Schütz. Weg und Werk, Kassel 1979, 2. Aufl., S. 268
- ↑ Ulrich Michel, dtv-Atlas der Musik, München 2008, S. 139
- ↑ Ulrich Michels, dtv-Atlas Musik, München 2008, S. 139
- ↑ Friedrich Blume, Geschichte der evangelischen Kirchenmusik, Kassel 1965, S. 114
- ↑ siehe z.B. Faksimile in: Heinrich Schütz, Neue Ausgabe sämtlicher Werke, Bd. 2, hrsg. vom Bruno Grusnick, Kassel 1957