Sensa sistemo
Sensa sistemo (aŭ sentumo, aŭ senta sistemo, inter aliaj) estas parto de la nerva sistemo por procesi sensan informon. Sensa sistemo konsistas de la sensorganoj (kaj iliaj sensiloj), neŭraj vojoj, kaj partoj de la cerbo kiuj permesas sensan perceptadon. Oftaj konataj sensaj sistemoj estas la kvin sensoj: vido, aŭdo, tuŝo, gusto, kaj flaro.
Sensaj sistemoj enkodas kvar ecojn de stimulo: speco, intenceco, loko, kaj daŭro. Certaj sensiloj estas sensema por certa specoj de stimuloj. Ekzemple, iu mekanikaj sensiloj plej bone sensas iajn tuŝo-stimulojn, kiel akreco aŭ malakreco. Sensiloj sendas impulsojn laŭ certaj modeloj sendi informon pri la ecoj de la stimulo.
Sensoj kaj receptoroj
redaktiDum debato ankoraŭ ekzistas inter neŭrologoj pri la specifa nombro da sensoj pro malsamaj difinoj de kio konsistigas vere senson, Budho Gotamo kaj Aristotelo klasifikis kvin "tradiciajn" homajn sensojn kiuj fariĝis universale akceptitaj: nome tuŝo, gusto, flaro, vido kaj aŭdado. Aliaj sensoj kiuj estis bone akceptitaj en la plej multaj mamuloj, inkluzive de homoj, estas doloro, ekvilibro, kinestezo kaj temperaturo. Krome, pruviĝis ke kelkaj nehomaj bestoj posedas alternajn sensojn, kiel magnetoricevado kaj elektroricevado.[1]
Receptoroj
redaktiLa inicialigo de sensacio devenas de la respondo de specifa receptoro (ricevilo) al fizika stimulo. La receptoroj kiuj reagas al la stimulo kaj startas la procezon de senso estas ofte karakterizitaj en kvar apartaj kategorioj: kemireceptoroj, lumsensiloj, mekanoreceptoroj, kaj termoreceptoroj. Ĉiuj riceviloj ricevas apartajn fizikajn stimulojn kaj transduktas la signalon en elektran agpotencialon. Tiu agopotencialo poste vojaĝas laŭ aferentaj neŭronoj al specifaj cerbaj regionoj kie ĝi estas prilaborita kaj interpretita.[2]
Kemireceptoroj
redaktiKemireceptoroj, aŭ kemisensiloj, detektas precizajn kemiajn stimulojn kaj transduktas tiun signalon en elektran agpotencialon. La du primaraj specoj de kemireceptoroj estas jenaj:
- Dedistancaj kemireceptoroj estas integritaj al ricevado de stimuloj en gasoj en la flara sistemo tra kaj flaraj ricevneŭronoj kaj aliaj neŭronoj en la vomeronaza organo.
- Rektaj kemireceptoroj kiuj detektas stimulojn en likvaĵoj estas la gustoburĝonoj en la gusta sistemo same kiel receptoroj en la aortaj korpoj kiuj detektas ŝanĝojn en koncentriĝo de oksigeno.[3]
Lumsensiloj
redakti
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Lumsensilo.
Lumsensiloj aŭ fotoreceptoroj estas neŭronaj ĉeloj kaj estas specializitaj unuoj kiuj ludas la ĉefan rolon en la starto de vida funkcio. Fotoreceptoroj estas lumsentemaj ĉeloj kiuj kaptas malsamajn ondolongojn de lumo. Malsamaj specoj de fotoreceptoroj kapablas respondi al la variaj malpezaj ondolongoj rilate al koloro, kaj transdukti ilin en elektrajn signalojn.[4] Fotoreceptoroj estas kapablaj je fototransdukto, procezo kiu transformas lumon (elektromagneta radiado) en, inter aliaj specoj de energio, membranpotencialon. Estas kvin sekcioj, kiuj ĉeestas en ĉi tiuj ĉeloj. Ĉiu grupo respondas al diferencoj en funkcio kaj strukturo.
La unua grupo estas la ekstera segmento (ES), kiu respondecas pri kaptado de lumo kaj ĝia transdukado. La dua grupo estas la interna segmento (IS), kiu inkludas la necesajn organetojn kiuj funkcias en ĉela metabolo kaj biosintezo. Ĉefe, tiuj organetoj inkludas mitokondriojn, Golgi-aparaton kaj endoplasman retiklon same kiel inter aliaj. La tria grupo estas la ligila cilio (LC). Kiel ĝia nomo sugestas, LC funkcias por kunligi la ES kaj la IS-regionojn kune kun la celo de esenca proteintrafikado. La kvara grupo enhavas la nukleon kaj estas daŭrigo de la IS-regiono, konata kiel la nuklea regiono. Finfine, la kvina grupo estas la sinapsa regiono, en kiu ĝi funkcias kiel fina terminalo por la signalo, konsistante el sinapsaj vezikoj. En ĉi tiu regiono, neŭrotranssendilo de glutamato estas transdonita de la ĉelo al sekundaraj neŭronaj ĉeloj.[5][6] La tri primaraj specoj de fotoreceptoroj estas jenaj:
- konusetoj estas fotoreceptoroj kiuj respondas signife al koloro. En homoj, la tri malsamaj specoj de konusetoj korespondas kun primara respondo al mallonga ondolongo (blua), meza ondolongo (verda), kaj longa ondolongo (flava/ruĝa).[7]
- bastonetoj estas fotoreceptoroj kiuj estas tre sentemaj al la intenseco de lumo, enkalkulante vidkapablon en malforta lumo. La koncentriĝoj kaj rilatumo de bastonetoj al konusetoj estas forte korelaciaj kun la fakto ĉu besto estas tagulo aŭ noktulo. Ĉe homoj, bastonetoj plimultas ol konusetoj je proksimume 20:1, dum ĉe noktemaj bestoj, kiel ekzemple la arbarstrigo, la proporcio estas pli proksima al 1000:1.[7]
- ganglioĉeloj loĝas en la ĉerena medolo kaj retino kie ili estas implikitaj en la simpata respondo. De la ~1.3 milionoj da ganglioĉeloj ĉeestantaj en la retino, 1–2% verŝajne estas fotosentemaj ganglioj.[8] Tiuj fotosentemaj ganglioj ludas rolon en konscia vidado ĉe kelkaj bestoj,[9] kaj verŝajne faras la samon ĉe homoj.[10]
Mekanoreceptoroj
redaktiMekanoreceptoroj estas sensaj riceviloj kiuj respondas al mekanikaj fortoj, kiel ekzemple premo aŭ distordo.[11] Dum mekanoreceptoroj ĉeestas en harĉeloj kaj ludas integritan rolon en la vestibula kaj aŭda sistemoj, la plimulto de mekanoreceptoroj estas haŭtaj kaj estas grupigitaj en kvar kategoriojn, nome la jenaj:
- Receptoroj de tipo 1 malrapide adaptiĝantaj havas malgrandajn akceptemajn kampojn kaj respondas al senmova stimulo. Ĉi tiuj riceviloj estas ĉefe uzataj en la sentoj de formo kaj malglateco.
- Receptoroj de tipo 2 malrapide adaptiĝantaj havas grandajn akceptemajn kampojn kaj respondas al streĉo. Simile al la tipo 1, ili produktas eltenitajn respondojn al kontinuaj stimuloj.
- Rapide adaptiĝantaj receptoroj havas malgrandajn akceptemajn kampojn kaj subestigas la percepton de glito.
- Paciniaj receptoroj havas grandajn akceptemajn kampojn kaj estas la superregaj riceviloj por altfrekvenca vibrado.
Termoreceptoroj
redaktiTermoreceptoroj estas sensaj receptoroj kiuj respondas al ŝanĝiĝantaj temperaturoj. Kvankam la mekanismoj per kiuj tiuj receptoroj funkcias estas neklaraj, lastatempaj eltrovaĵoj montris ke mamuloj havas almenaŭ du apartajn specojn de termoreceptoroj, nome la jenaj:[12]
- La finbulbo de Krause aŭ bulboida korpusklo detektas temperaturojn super korpotemperaturo.
- La fina organo de Ruffini detektas temperaturojn sub korpotemperaturo.
TRPV1 estas varmec-aktivigita kanalo kiu funkcias kiel malgranda varmodetekta termometro en la membrano kiu komencas la polusiĝon de la neŭrala fibro kiam eksponite al ŝanĝoj en temperaturo. Finfine, ĉi tio permesas detekti ĉirkaŭan temperaturon en la varmeta/varma gamo. Simile, la molekula kuzo de TRPV1, nome TRPM8, estas malvarm-aktivigita jonkanalo kiu respondas al malvarmo. Kaj malvarmaj kaj varmaj receptoroj estas apartigitaj de apartaj subpopulacioj de sensaj nervaj fibroj, kio montras, ke la informoj venantaj en la mjelon estas origine apartaj. Ĉiu sensa ricevilo havas sian propran "etikeditan linion" por transdoni simplan senton travivitan de la ricevanto. Finfine, TRP-kanaloj funkcias kiel termosensiloj, kanaloj kiuj helpas detekti ŝanĝojn en ĉirkaŭaj temperaturoj.[13]
Nociceptoroj
redaktiNociceptoroj respondas al eble damaĝaj stimuloj sendante signalojn al la mjelo kaj al la cerbo. Ĉi tiu procezo, nomata nocicepto, kutime kaŭzas la percepton de doloro.[14] Ili troviĝas en internaj organoj, same kiel sur la surfaco de la korpo. Nociceptoroj detektas malsamajn specojn de damaĝaj stimuloj aŭ realan damaĝon. Tiuj, kiuj respondas nur kiam histoj estas difektitaj, estas konataj kiel "dormantaj" aŭ "silentaj" nociceptoroj.
- Termikaj nociceptoroj estas aktivigitaj per damaĝa varmo aŭ malvarmo ĉe diversaj temperaturoj.
- Mekanikaj nociceptoroj respondas al troa premo aŭ mekanika deformado.
- Kemiaj nociceptoroj respondas al vasta gamo de kemiaĵoj, kelkaj el kiuj estas signoj de histodamaĝo. Ili estas implikitaj en la detekto de kelkaj spicoj en manĝaĵoj.
Kvin ĉefaj sensaj sistemoj
redaktiAŭda sistemo
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Aŭda sistemo.La aŭda sistemo estas parto de la sensa sistemo kaj de la nerva sistemo. Ĝi permesas al organismo aŭdi. Ĝi kolektas kaj interpretas vibrojn (sonojn) de aero aŭ alia medio per la orelo kaj sendas tiun informon al la cerbo.
Flara sistemo
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Flara sistemo.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Flaro.La flara sistemo estas parto de la sensa sistemo kaj de la nerva sistemo kiu permesas al organismo flari. Plimulto da mamuloj kaj reptilioj havas du distingitaj partoj al ties flara sistemo: ĉefa flara sistemo kaj flanka flara sistemo. La ĉefa sistemo sensas enaerajn substancojn, kaj la flanka sistemo sensas certajn stimulojn, ĉefe feromonoj. La flara sistemo estas ofte priparolata kun la gusta sistemo, ĉar ambaŭ de la sistemoj tradukas kemiajn signalojn al percepto.
En mamuloj, la ĉefa flara sistemo sensas odorojn kiuj estas enspirita tro la nazo, kie ili kontaktas la flara epitelio, kiu enhavas variaj flarsensiloj. Ĉi tiuj povas distingi novan odoron de la fonaj odoroj de la medio, kaj determini la koncentraĵon de la odoro. Ĉi tiuj flarsensiloj estas konektata al flarsensilaj neŭronoj en la flara epitelio, kiu tradukas la aktivajn neŭronojn al elektraj signaloj en la neŭronoj. La signalo vojas laŭ la flara nervo al la flara bulbo, kiu estas parto de la centra nerva sistemo.
Gusta sistemo
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Gusta sistemo. Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Gusto.La gusta sistemo estas la sensa sistemo de la nerva sistemo, kiu permesas al organismo sensi kaj apartigi iujn kemiaĵojn laŭ gusto. La ĉefa organo por gusto estas la lango. La gusta sistemo estas ofte priparolata kun la flara sistemo, ĉar ambaŭ de la sistemoj tradukas kemiajn signalojn al percepto.
Ekzistas kvin ĉefaj kategorioj de la sensiloj (gustpunktetoj) sur la lango: saleco, acideco, amaro, dolĉo, kaj umamo.
En homoj, la senso de gusto estas kunmetita per tri de la dekdu kraniaj nervoj. La vizaĝa nervo (VII) portas gustajn sensaĵojn de la postaj du trionoj de la lango; la faringa nervo (IX) portas gustan sensaĵojn de la posta unu triono de la lango. Ankaŭ branĉo de la vago (X) portas iujn gust-sensaĵojn de la poston de la buŝa kavaĵeto.
Tuŝa sistemo
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Tuŝa sistemo.La tuŝa sistemo estas la sensa sistemo de la nerva sistemo, kiu permesas al organismo sensi spertojn kiel tuŝon aŭ premon, temperaturon (malvarmo aŭ varmo), dolorojn (inkluzivante jukojn kaj tiklojn). Ĝi ankaŭ inkluzivas la sensaĵojn de muskola movado kaj la situo de artikoj, sintenado, internajn sensojn, kaj vizaĝan esprimon. Internaj sensoj informas pri internkorpaj sensaĵoj, kiel stomakdoloron. La tuŝa sistemo ampleksas ĉiujn ĉefajn partojn de la nerva sistemo.
Vida sistemo
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Vida sistemo.
La vida sistemo estas parto de la sensa sistemo kaj de la nerva sistemo. Ĝi permesas al organismo vidi. Ĝi interpretas informon de la videbla spektro kreante prezentaĵon de la mondo ĉirkaŭa la korpo. La vida sistemo havas la kompleksan taskon konstrui tridimensian mondon el dudimensia projekcio de tiu mondo.
Malsamaj specioj povas vidi malsamajn partojn de la lumspektro. Ekzemple, abeloj povas vidi ultraviolon, kaj iuj serpentoj vidas infraruĝon.
La 12 sentumoj
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo La 12 sentumoj.Studante la homan estaĵon, Rudolf Steiner priskribis dek du sentumojn (aŭ sensojn), kiuj ebligas al la homo percepti la mondon, sin mem, kaj la aliajn homojn. Per tiuj sentaj perceptoj la homo konceptadas, komprenas la senteblan mondon kaj orientiĝas en ĝi. Li klasigas ilin senkonsidere al la klasika klasigo de kvin sensoj ĵus menciitaj. Male li parolas pri malsupraj (tuŝ-sentumo, viv-sentumo, mov-sentumo, ekvilibr-sentumo), mezaj (flaro, gusta sentumo, vido-sentumo, varmeco-sentumo) kaj supraj sentumoj (aŭdado, parolo-sentumo, penso-sentumo kaj Mi-sentumo). El ili jam oni parolis pri kvin el ili nome tuŝ-sentumo, flaro, gusta sentumo, vido-sentumo kaj aŭdado. Tiele mankas aliaj sep nove elpensitaj.
La viv-sentumo
redaktiLa sentumo de la vivo, malsupra sentumo, donas sperton de identeco. Tra tiu sentumo oni sentas sin en si. Per la tuŝo oni sentas siajn limojn, kaj per la viv-sentumo oni sentas tion, kio estas ene de tiuj limoj : sian vivon.
Tra tiu sentumo oni sentas bonsenton kaj ĉefe, aŭ pli konscie malbonsenton; suferon. Ĉar, laŭdire, "kiam ni bonfartas, la viv-sentumo lasas nin trankvile."
La viv-sentumo rilatigas kun sep viv-procezoj, kiuj aktiviĝas en homo same kiel en ĉiuj vivaĵoj:
Tiam, kiam maltrankvilaĵo okazas ĉe unu el tiuj procezoj, oni ekkonscias pri la procezo. La maltrankvilaĵoj perceptataj per la viv-sentumo estas malbonsentoj de diversaj specoj, kiel angoro, interna zorgo, ktp. Ili povas instigi deprimon, sensekurecon, maldisponon, agresemon.
Malbona estiĝo de la vivsentumo instigas malkapablon senti sian korpon. Homo, kiu havas problemon kun tiu sentumo estos eble mallerta, ne konscios pri frosto aŭ ne sentos bonfarton, plezuron, ĝojon vivi, kaj tio malhelpus sociajn rilatojn kaj kreskon de la intelekto.
La mov-sentumo
redakti
La sentumo de la movo ebligas konscii pri la pozicio de sia korpo en la spaco, kaj de la movoj de sia korpo. Dank'al tiu sentumo ni povas moviĝi, kaj fari sensohavajn movojn.
Ekzistas tri tipoj de korpaj movoj:
- La volaj movoj estas gvidataj de Mi, ili estas konsciaj.
- La nevolaj movoj estas gvidataj de la kutimoj, oni faras ilin ĉar oni ilin lernis, sen pensi pri ili. Ili estas nekonsciaj, kaj estas la plej multaj.
- Refleksaj movoj estas ankaŭ nevolaj. Ili povas esti konsciaj, kvankam oni ĉiukaze ne regas ilin.
Kiam ĝi havas senson, movo permesas realigi dezirojn. Ĝi helpas regi sian korpan skemon kaj donas senton de korpa libereco. Tial danco aŭ aliaj movaj artoj estas virtaj.
Despli ĝi havas senson, despli movo esprimas estecon. Ĝi eksterigas en-econ, ebligas montri emociojn, kaj pasi de intencoj al agoj. Tial la mov-sentumo metas nin en rilato kun nia propra psiĥa vivo, kaj donas internan sendependecon.
Eblaj difektoj de la mov-sentumo aŭ tiurilate de la movo mem estas:
- Tro da neregataj movoj, ĉiam similaj, sen senso.
- Maleblo gvidi movojn per la cerbo. (grava handikapo)
- Konvulsioj, spasmoj
- Sencelaj movoj, faritaj nur por ili mem.
Tiuj difektoj povas instigi sentojn de mallibereco, de tristeco ktp.
La ekvilibr-sentumo
redaktiHomo estas la sola viv-estaĵo, kiu kapablas tiel bone stari kaj paŝi vertikale, kiel li faras. Por tiel vertikaliĝi, necesas:
- Skeleto kaj muskoloj, kiuj tion permesas.
- Konscio.
- sentumo de la ekvilibro.
Krom vertikalecon, ekvilibr-sentumo havigas senton de bonesto, rilaton kun la pezo (kiu cetere ebligas vertikalecon), kaj ebligas orientiĝi en la spaco laŭ tri ebenoj:
- Horizontala ebeno disigas supron de malsupro.
- Sagitala ebeno disigas maldekstron de dekstron.
- Fronta ebeno disigas malantaŭon de antaŭo
Ekvilibr-sentumo kondukas al interna dispono: Oni povas aŭskulti aliulon tiam, kiam oni mem estas en ekvilibra stato. Tamen oni senĉese sin reekvilibrigas per movetoj. Tiu sentumo donas memstarecon kaj juĝkapablon. Tial Tra tiu sento oni spertas sian Mi, tra sia korpo.
Por favori la ekvilibr-sentumon konvenas luli infanetojn, fari ekvilibr-ekzercojn kiel paŝi sur trabo aŭ ŝnuro, kaj desegni simetriajn formojn surpapere aŭ en spaco.
La varmeco-sentumo
redaktiOni perceptas la temperaturon de aĵoj kiel diferencon rilate al la temperaturo de sia korpo. Varmo-sentumo do igas renkonton al sia Mi, tra la mondo. Eblas ankaŭ diri, ke kiam mi perceptas la varmecon, mi iel perceptas la "Mi de la mondo".
Cetere la varmo cirkuligata de la sango estas la fiziologia ingo de nia Mi. Varmo donas senton de supereco, kaj ĝi instigas vivon; vekas. Malvarmo male donas senton de malsupereco kaj ĝi emas retiri vivon; endormigas.
Normale la varmeco-sentumo vekiĝas kiam infano kreskas. Se infano ne ankoraŭ bone akiris tiun senson, kaj tiel ne akiris ekvilibron inter la internon kaj la eksteron de sia korpo, li ofte ne scios kiel taŭge vestiĝi, ĉar ne konscias ĉu estas tro varme aŭ tro malvarme. Tio ofte okazas ankaŭ ĉe personoj (eĉ plenkreskaj), kiuj havas mens-handikapon.
Deficito de varmeco-sentumo povas igi ke ekstremaĵoj (manoj kaj piedoj) ĉiam malvarmas, malbonan ĝustigadon de la interna varmeco, kaj komplekson de malsupereco aŭ de supereco.
Kaze de problemo utilas ŝviti tra sporto sed evitu konkuron ĉar ĝi igas malsanan varmon.
Gravas alporti varmon tie, kie ĝi mankas, por favori integron de la sento kaj ĝustigi enan malordon. Tiucele indas doni varmajn banojn, varmajn kaj spicajn manĝaĵojn kaj zorgi pri la vestado.
La parolo-sentumo
redaktiPer la senso de la aliula parolo - aŭ "senso de la lingvo" - la sonoj ekhavas sencon por la aŭskultanto, kaze ke tiuj sonoj formas vortojn apartenantajn al lingvo lernita. Per tiu sentumo ni distingas la vortojn de la aliaj sonoj, oni kaptas la konceptojn.
Kiam bebo naskiĝas, ĝi kapablas prononci (aŭ lerni prononci) ĉiujn fonemojn ekzistantajn sur la Tero. Kreskante kaj aŭdante paroli, la infano eniras kulturon kaj lingvan universon. Kaj la nombro de fonemoj, kiujn li distingas kaj prononcas, reduktiĝas.
Perceptante la aliajn paroli, konsciante pri la vortoj, kiujn ili parolas kaj pri ilia voĉotembro, oni perceptas la vivon en ili. Plie, oni scias, ke ili estas vivaj ĉar oni rekonas ilian voĉon.
Difekto de la parol-sentumo povas okazigi diversajn problemojn:
- Persono ripetas senĉese tion, kion li aŭdas, ne kapablas integri la parolon de la alia ĉar li ne ripozigas sian propran parolon. Helpo en tiu kazo estus stari senmove antaŭ spegulo kaj sin observi.
- Disleksio en skribado, legado aŭ en parolado. Tiam utilas fari ekzercojn kun movoj; unu gesto por unu silabo.
- Balbuto; persono elparolas kun haltetoj kaj ripetoj de la silaboj. Ankaŭ utilas ekzercoj kun po gesto aŭ paŝo por ĉiu silabo, aŭ spiraj ekzercoj. Kantado aŭ ĥore dirataj tekstoj helpas ankaŭ, ĉar la persono estas subtenata de la grupo kaj/aŭ de la melodio.
- Muteco. Ĝi ofte venas de timo sin liveri al la mondo, sin malfermi. Tiam indas labori la mem-fidon kaj helpas esti en malgranda grupo.
La penso-sentumo
redaktiPer la senso de la aliula penso, oni ne nur konscias pri la senco de la vortoj pronconcitaj de la aliaj; de la unuopaj konceptoj. Sed oni komprenas tion, kion li celas diri, kaptas lian penson sendepende de la vortoj uzitaj. Tiel oni ne nur perceptas la vivon de la alia, sed ankaŭ lian psiĥon.
La penso-senso ne estas ĉiam aktiva. Por percepti la penson de alia persono, necesas silentigi siajn proprajn pensojn kaj sian juĝadon; necesas forgesi sin mem por doni sian atenton al la alia. Tion indas trajni kaj nomiĝas aktiva aŭskultado, aŭ empatio.
Malfaciloj rilatantaj kun tiu sentumo povas esti la jenaj:
- Skizofrenio: Obsedaj pensoj malhelpas la penso-procezon.
- Intelektaj deficitoj.
- Afazio: Cerba funkcio de porolkapablo estante blokita oni malpli bone komprenas la parolon de la alia, kaj sekve ne povas kompreni liajn pensojn.
- Hiperaktivo: Ĝi instigas mankon de atento kaj do perturbas aŭskulton.
- Kiam persono ne prenas la tempon por aŭskulti, kiam li ne lasas la alian daŭrigi sian parolon kaj raportas ĉiujn pensojn al si.
Por silentigi siajn pensojn utilas konkretigi ilin per skribado aŭ desegnado. Tio ofte permesas distanciĝi de ili. Alia utila ekzerco estas retrospektivo : Oni nomas la eventojn de la tago (aŭ de la semajno...) en vico de nun al la pasinteco.
Por povi direkti sian konscion al la alia kaj ne plu al si mem, necesas unue esti bonfarta kaj "bone en sia haŭto".
La Mi-sentumo
redaktiLa senso de la Mi de la alia estas la plej evoluita el la superaj (aŭ sociaj) sensoj. Tra ĝi oni konscias pri la Mi de siaj samsortanoj (la aliaj homoj), kaj povas "konturi", iel percepti; kompreni ties naturon.
La Mi estas esence malsociema, tamen ĝi konstruiĝas tra renkontiĝo kun la Mi de aliuloj, do en sociaj rilatoj. Oni estas senĉese en balancado inter preni la Mion de la alia en sin, kaj sin defendi de ĝi por konservi sian propran individuecon.
La Mio lasas spurojn en la korpo; umas ĝin. La signoj, kiuj ebligas percepti la Mion estas en la fizionomio de la observata persono, en lia teniĝo, liaj vizaĝaj esprimoj, en la kvalito de lia rigardo, lia maniero premi manon, en la stilo de lia parolado, la koloro de lia voĉo, la parolrapideco, la maniero prononci, ktp...
La Mi-sentumo evoluas kun la biografio. Por bebo jam temas pri rekoni kaj distingi personojn tra ilia rigardo, kaj poste observante la tutan vizaĝon. Per sperto pli aĝaj homoj povas percepti la temperamenton aŭ aliajn subtilajn kvalitojn ĉe la aliulo, tra la Mi-sentumo.
La senso de la aliula Mi estas intime ligita kun la propra Mi. Tial malfaciloj rilataj al tiu senso ankaŭ rilatas al la Mi :
- Skizofrenio : La Mi estas subpremita, senfortigita de la psiĥa vivo.
- Tro granda identigo al aliulo, por anoj de sekto ekzemple, kiam aparteneco al la grupo estas pli forta ol sia propra individueco.
- Esti tenata en rolo, sen havi fleksiĝemon por ĝin ellasi.
- Aŭtismo.
- Mensa handikapo, en kiu persono ne distingas mi de vi; kiam li nomas sin mem "vi".
- Ĉiu tendenso juĝi kaj kategorii homojn kiel "blanka/nigra", supera/malsupera, ktp.
Jen tio, kio povas helpi konstrui sian Mion, kaj tiel sian Mi-senson:
- Revivi fundamentajn spertojn de la tuŝ-senso, kiuj kondukas al distingo inter vi kaj mi.
- Trajni kritik-kapablon kaj memkritikon.
- Ekzercoj en kiuj oni pripensas pri siaj pasintaj agoj.
- Arta esprimo kiel teatro ebligas ekhavi rolojn kaj poste forlasi ilin.
- Renkonto kun besto devigas uzi sian Mi por havi povon sur la psiĥa vivo de la besto, kaj devigas trajni respekton. (Ĉar beston kiel ĉevalo oni nepre respektu, se oni volas resti bonfarta)
- Konstrui aliulemon, labori volontule.
- Jogo, meditado, centriĝo...
Sinestezio
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Sinestezio.
Sinestezio[15] (el la greka σύν syn = kun , αἴσθησις aisthēsis = sensaco) estas neŭrologia fenomeno en kiu du aŭ pluraj sensoj asociiĝas. Homoj kiuj anoncas pri tio nomiĝas sinesteziuloj. Ekzemple en iuspeca sinestezio nomita sinestezio grafemo-koloroj, la literoj kaj la nombroj povas esti sentitaj kiel koloritaj. En alia tipo nomita "numera sinestezio" la nombroj estas aŭtomate kaj sisteme ligitaj al pozicioj en la spaco. En alia tipo nomita "sinestezio de vica/lingvistika personigo", la nombroj, semajntagoj, monatoj pensigas pri personoj. En aliaj tipoj la muziko kaj aliaj sonoj povas esti sentitaj kiel koloraj, aŭ havantaj apartan formon. Sinestezio implikanta formojn kaj kolorojn estas relative ofta, dum tiu implikanta gustojn kaj odorojn estas malofta.
Referencoj
redakti- ↑ (2010) “Pain processing in multisensory environments”, Neuroforum 16 (2), p. 172. doi:10.1007/s13295-010-0004-z. 20865665.
- ↑ [1] (el Retarkivo {{{1}}})
- ↑ (2008) “Structure and function of mammalian cilia”, Histochemistry and Cell Biology 129 (6), p. 687–693. doi:10.1007/s00418-008-0416-9.
- ↑ (15 November 2015) “Photoreceptors at a glance”, Journal of Cell Science 128 (22), p. 4039–4045. doi:10.1242/jcs.175687.
- ↑ (Novembro 2018) “Regulation of calcium homeostasis in the outer segments of rod and cone photoreceptors”, Progress in Retinal and Eye Research 67, p. 87–101. doi:10.1016/j.preteyeres.2018.06.001.
- ↑ (Septembro 2021) “Functional Compartmentalization of Photoreceptor Neurons”, Pflügers Archiv: European Journal of Physiology 473 (9), p. 1493–1516. doi:10.1007/s00424-021-02558-7.
- ↑ 7,0 7,1 "eye, human." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2010.
- ↑ (1991) “Circadian photoreception in the retinally degenerate mouse (rd/rd)”, Journal of Comparative Physiology A 169 (1), p. 39–50. doi:10.1007/BF00198171. 1124159.
- ↑ Jennifer L. Ecker (2010). “Melanopsin-Expressing Retinal Ganglion-Cell Photoreceptors: Cellular Diversity and Role in Pattern Vision”, Neuron 67 (1), p. 49–60. doi:10.1016/j.neuron.2010.05.023.
- ↑ (2012) “Human trichromacy revisited”, Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (3), p. E260–E269. doi:10.1073/pnas.1214240110.
- ↑ (2008) “The relative timing of active and passive touch. [Proceedings Paper]”, Brain Research 1242, p. 54–58. doi:10.1016/j.brainres.2008.06.090. 11179917.
- ↑ (2a de Januaro 2022) “Transient Receptor Potential (TRP) and Thermoregulation in Animals: Structural Biology and Neurophysiological Aspects”, Animals 12 (1), p. 106. doi:10.3390/ani12010106.
- ↑ How peppers & peppermint identified sensory receptors for temperature and pain. Alirita 12a de Majo 2020 .
- ↑ Sherrington C. The Integrative Action of the Nervous System. Oxford: Oxford University Press; 1906.
- ↑ en Reta Vortaro
La parto de la artikolo pri la 12 sentumoj estas ĉefe verkita per propraj notoj skribitaj dum prelegoj de s-ro Jean Foin, en socia-pedagogia lernejo de Lausanne, Svislando.
Aliaj referencoj:
- Steiner R. (1997), Le zodiaque et les 12 sens, Editions Antroposophiques Romandes, Genève.
- Conférence donnée par Rudolf Steiner, Dornach (CH), 12a de aŭgusto 1916
- Materialien zur Sinneslehre Rudolf Steiners
- Die zwölf Sinne des Menschen - Sinneslehre Arkivigite je 2012-09-23 per la retarkivo Wayback Machine
Bibliografio
redakti- Hofle, M.; Hauck, M.; Engel, A. K.; Senkowski, D. (2010). «Pain processing in multisensory environments». Neuroforum 16 (2): 172. S2CID 20865665. doi:10.1007/s13295-010-0004-z.
- Kolb & Whishaw: Fundamentals of Human Neuropsychology (2003)
