Dentalo: Malsamoj inter versioj

{{redaktata}} <!--{{Loko de artikulacio}}-->

En [[lingvistiko]], a '''dentalo''', '''dentala konsonanto''' aŭ '''(per)denta konsonanto''' estas [[konsonanto]] artikulaciata per tuŝo de la [[lango]] kontraŭ la supraj dentoj, kiel ekzemple {{IPA|/t/}}, {{IPA|/d/}}, {{IPA|/n/}}, kaj {{IPA|/l/}} en iuj lingvoj. Dentaloj estas primare distingataj disde sonoj en kiuj kontakto estas farata inter la lango kaj la [[Gingivo|ginviva]] _ridgekresto, kiel en la angla (''see''vidu artikolon [[AlveolaraAlveolaro|Alvolara konsonanto]]), duepro to thela akustika simileco deinter la sonoj kaj la fakto, ke en la [[latina alfabeto]] ili ambaŭ estas ĝenerale skribataj per la samaj simboloj aŭ signoj (''t'', ''d'', ''n'', kaj tiel plu).

''Puraj'' or ''apikajapikalaj'' dentaloj okazas en multaj lingvoj. En la [[Albana lingvo|Albana]], estas du [[lateralo|lateralaj]] (flankaj) aproksimaĵojproksimaĵoj, (''l''-sonoj): unu [[apikalo|apikala]] alveolaro, kaj unu apikaapikala dentalo. Tamen, la apikala dentala konsonanto estaestas [[artikulacio|artikulaciata]] per la [[retirita langa radiko]] — tio estas, ĝi estas [[velarizado|velarizita]] (alveligitaalvelarigita).

La [[Sanskrita lingvo|Sanskrita]], la [[Hindia lingvo|Hindia]] kaj ĉiuj aliaj [[HindajHindiaj lingvoj]] havas tutan aron da dentalaj plosivoj[[plosivo]]j kiuj okazas [[fonemo|foneme]] kiel [[Voĉa konsonanto|voĉaj]] kaj nevoĉaj, kaj kun aŭ sen [[aspiracio]]. Ankaŭ la [[nazalo|nazala]] plosivo {{IPA|/n/}} ekzistas en tiuj lingvoj, sed estas sufiĉe alveolaalveolara and apikaapikala artikulacie. En tiuj lingvoj ĉi tiuj [[koronalo|koronalaj]]j haltoj estas tre similaj al tiuj trovataj en la Hispana (apiko-dentalo), sed malsamaj al tiuj en la Franca (lamino-alveolaro), kaj sufiĉe distingaj de tiuj trovataj en la Anglaangla (apiko-alveolaro). Al la parolanto de la Hindiahindia, la alveolaraj {{IPA|/t/}} kaj {{IPA|/d/}} de la angla sonas pli similaj al la respektivaj [[retrofleksaj konsonantoj]] de sia propra lingvo olaol al la dentalaj.

La Hispana kaj la Itala havas aron da dentalaj [[halto]]j: apiko-dentalaj haltoj okazas kiel alofonoj[[alofono]]j de {{IPA|/t/}}, {{IPA|/d/}}, kaj {{IPA|/n/}}, respektive. Notindas en la ekzamploj, ke dumke {{IPA|/t/}} kaj {{IPA|/d/}} ordinare estas realigataj kiel apiko-dentalaj haltoj, la hispana {{IPA|/n/}} ordinare estas realigata kiel apiko-alveolara halto (kiel en la angla), sed [[asimiliĝo|asimiliĝas]] al la apiko-dentala loko de articulacio kiam ĝi antaŭas tian konsonanton. La hispana alveolara lateralo {{IPA|/l/}} faras la samon.

| style="border:1px solid black"|[[senvoĉa dentala sibilanto fricativefrikative]]

| style="border:1px solid black"|[[:eo:vikivortaro:scythefalĉilo|scythefalĉilo]]

| style="border:1px solid black"|[[dentala flapfrapo]]

| style="border:1px solid black"|[[dentala ejectiveejektivo]]

| style="border:1px solid black"|[[voĉa dentala implosiveinjektivo]]

La francajn, italajn, kaj hispanajn ''t'' kaj ''d'' oni ofte nomas dentaloj por simpleco.<!--per kio tio estas pli simpla ol "alveolara"?--> Tamen, en la franca tiuujtiuj sonoj fakte estas alvelarajalveolaraj, aŭ eble dento-alveolaraj; la diferenco inter tiuj sonoj en la franca kaj la angla ne tiom estas tio kie la lango tuŝas la plafonon de la buŝo, sed anstataŭe estas tio kiu parto de la lango faras la kontakton. En la angla tiotiu estas la pinto de la lango (tiaj sonoj nomiĝas [[apika konsonantoapikalo|apikojapikaloj]]), dumke en la franca estas la _bladepadelo, aŭ areo tuj malantaŭ la pinto de la lango (tiaj sonoj nomiĝas [[laminala konsonanto|laminaloj]]).

La konfuzo kun '''dentala''' artikulacio rezultas de tio rigardi la langon de ekster la buŝo: Je [[laminalo|laminalaj]] (dento-)alveolaraj konsonantoj, oni povas vidi la pinton de la lango tuŝi la dentojn. Tamen, estas la plej malantaŭa parto de la kontaktejo kiu plej gravas (_relevantkoncernas), ĉar tio estas kio definas thela maksimuman akoustikan[[akustiko|akustikan]] spacon de resonado _resonance[[resonanco]] kaj donas al la konsonanto ties karakterizan sonon. Kaze de la franca, la plej malantaŭa kontakto estas alveolaalveolara aŭ foje iomete antaŭ-alveolaalveolara.

Tiu diferenco laminalalamino-apikala gravas. Se anglalingvano klopodante paroli la francan simple movas la langon antaŭen por igi la kontakton denta, kaj samtempe konservantekonservas apikalan artikulacion, la prononco de iuj ajn apudaj [[Ferma antaŭa ronda vokalo|frontantaŭaj rondaj vokaloj]] povas fariĝi malfacila. Se, kontraŭe, la parolanto _tucksformetas la pinton de la lango elvoje (kiel malantaŭ la malsuprajmalsuprajn dentojdentojn), kaj faras kontakton sur la alveolara _ridgekresto (la sama loko kiel en la angla, sed jen per malsama parto de la lango), la konsonantoj havos la ĝustan "francan" sonon, kaj la vokaloj iĝos multe pli facile prononceblaj, ĉar la korpo de la lango estos jam levita proksimante la palaton. Tial adekvata fonetika priskribo de lingvo devas specifigi kaj la aktivan ("movantan") kaj la pasivan ("ne-movantan") artikulaciilojn en la produktado de la [[koronalo|koronalaj konsonantoj]].