|
La [[tonga lingvo de Malavio]] estas bantua lingvo kun ĉirkaŭ 200.000 parolantoj.
La tonga lingvo parolata en [[Tongo]] estas unu el la [[polineziaj lingvoj]], kiuj apartenas al la [[aŭstroneziaj lingvoj]]. Ĝi havas 100.000 parolantojn kaj estas [[VSO]]-lingvo.
La [[tonga lingvo de [[Tongo]] nomiĝas angle "Tonga" kaj france "tongan". Oni povas apliki la sufikson -an ankaŭ en Esperanto kaj nomi ĝin (la [[tongana lingvo]]) porestas tiel distingi ĝin de la [[tongapolinezia lingvo de Malavio]] kun ĉirkaŭ 200100.000 parolantoj en [[Malavio]].
==Situo ene de la polineziaj lingvoj==
Inter la polineziaj lingvoj, la tonga aparte atentindas. Tongo situas en melanezia-polinezia lim-areo. Tial ĝi iom diferas de la aliaj polineziaj lingvoj kaj alproksimiĝas la [[fiĝia lingvo|fiĝian]], precipe sone kaj [[sintakso|sintakse]].
Ankaŭ pro alia kialo gravas la tonga por la evolu-historio de polinezio. La tonganoj multe koloniigis la ĉirkaŭajn insulojn, kio klarigas la similecegon de la lingvoj de [[Tongo]] kaj [[Valiso kaj Futuno|Uveo (Valiso)]].
La tonga apartenas al la plej malnova evolu-tavolo de la polinezia. Apartena eco de la tonga estas la antaŭmetado de ''[[h]]'' en kelkaj vortoj, al kiuj mankas la analogiaj ''[[s]]'' aŭ ''h''. Jen ekzemploj:
*supren
**tonga: ''hake''
**uvea: ''ake''
**futuna: ''ake'', ''sake''
*malsupren
**tonga: ''hifo''
**uvea: ''ifo''
**niua: ''hifo''
*naŭ
**tonga: ''hiva''
**uvea: ''hiva''
**futuna: ''iva''
*kiom
**tonga: ''fiha''
**niua: ''fiha''
**futuna: ''fia''
*maro
**tonga: ''tahi''
**uvea: ''tai''
**niua: ''tahi''
*dormi
**tonga: ''mohe''
**uvea: ''moe''
**niua: ''mohe''
**futuna: ''moe''
La niua havas - kiel la tonga - la determinigan artikolon ''he'', dum al la uvea, kiu vortare preskaŭ tute kongruas kun la tonga, mankas kaj ĉi-''h'' kaj analogio por iu praa indonezia ''h''. La uvea artikolo estas ''te''. La samaj veras por la niua.
==Lingvo-evoluo==
Post la eltrovo en la jaro [[1616]] far la [[nederlandoj|nederlandano]] ''Jakob le Maire'', Tonga povis resti sendependa ĝis nun; nur inter [[1900]] kaj [[1970]] ĝi estis [[britio|brita]] [[protektorato]]. Hodiaŭ Tongo regatas de [[konstitucia monarĥio]] simila al la brita.
Dum tiu tuta tempo la tonga [[kulturo]] povis teni sian identecon; la moderna lingvo kvankam fremd-influiĝis, ekzemple de la [[angla lingvo|angla]].
Ĉi-tio videblas ĉe [[mito|mita]] teksto skribinta nelonge antaŭ:
''Koe taimi nae ogomai ae fefine.''<br>
Tiutempe oni aŭdis pri ino. (''taimi'' < angla ''time'' = "tempo")
Kompare kun pli malnovaj tekstoj ne nur ŝanĝiĝis iuj vortoj, sed la tonga alsimiliĝis al la angla lingvo ankaŭ laŭ aliaj aspektoj, ekzemple la [[ortografio]]. Vidu la jenaj ekzemploj:
''La ido de kiu estas tiu knabino?''<br>
malnova: ''coe tama ahái he fafine cóia?''<br>
nova: ''koe tama ´ahai fafine kóia?''
''Estas la ido de Matapule Fotu.''<br>
malnova: ''coe tana he mataboole co Fotoo''<br>
nova: ''koe tana ´ae matapule ko Fotu''
''Ni iru al liku...''<br>
malnova+nova: ''two alu fononga gi Licoo''
''...por vidi sunsubiron.''<br>
malnova: ''ger mamata he hifo he láa''<br>
nova: ''ae hilfo pe laa''
''Ni aŭskultu la ĉirpadon de la birdoj...''<br>
malnova: ''two fonogo gi he maboo he manoo''<br>
nova: ''kihe mapu ´ae manu''
''... kaj la lamentadon de la [[kolumbo]]j.''<br>
malnova: ''me he tangi he loobe''<br>
nova: ''moe tagi `ae lupe''
----
La esperanta vorto "[[tabuo]]" venas el la tonga lingvo.
[[de:Tongaische Sprache]]
[[en:Tongan language]]
[[wa:Tongyin]]
| 