Litovio: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [nekontrolita versio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
SieBot (diskuto | kontribuoj) e Robot - Replacing image Flago-de-Litovio.svg with Flag of Liechtenstein.svg |
|||
Linio 60:
Dum la [[12-a jarcento|12-a]] ĝis [[14-a jarcento]]j Litovio (tiam "Litova Granda Duklando" (''Lietuvos Didžioji kunigaikštystė'') eĉ pli kreskiĝis kaj krom Baltio ampleksis plejgrandan parton de la hodiaŭaj ŝtatoj Pollando, Belarusio kaj Ukrainio - de la [[Balta Maro|Balta]] ĝis la [[Nigra Maro]]. Ĝis la batalo de Žalgiris la plej granda danĝero por Litovio estis la ade atakinta [[Ordeno de germanaj kavaliroj]], germanlingva eklezia armeo de nobeloj, sed en tiu batalo dum [[1410]] ĝi estis venkita de unuiĝitaj litovaj kaj polaj armeoj.
Dum la jaro [[1386]] la Granda Litova Duko [[Vladislavo la 2-a Jagello]] fariĝis la reĝo de Pollando. La litova kaj pola ŝtatoj fariĝis unio havanta la saman reĝon kaj poste la [[sejmo]]n. Jagello reformigis la fonditan de [[Kazimiro la 3-a (Pollando)|Kazimiro la 3-a Granda]] [[Jagelona Universitato|Jagelonan Universitaton]] en [[Krakovo]]. Post [[Pola-Litova unio]] kaj fino de Jagelona dinastio pola kaj litova nobelaro decidis kunigi la landojn en la unua [[Respubliko de Ambaŭ Nacioj]]. Dum [[1569]]-[[1573]] [[Litovo]]j kaj [[Polo]]j faris la gravajn kaj kontroversajn reformojn ankaŭ por eŭropa opinio. Laŭ la [[Varsovia konfederacio]] en Respubliko de Ambaŭ Nacioj ordonita estis ''toleremo por ĉiuj religioj kaj nacioj''. Jam dum la reĝado de la lasta Jogailido [[Sigismondo la 2-a (Pollando)|Sigismondo la 2-a]] oni enkondukis la elekton de reĝo. Sigismondo volis eĉ krei la polan-litovan eklezion kiel en Britujo sed venkis tiam la ideo de katolikismo de reĝoj.
Poste estis elektitaj [[Vazoj]] [[Sigismondo la 3-a (Pollando)|Sigismondo la 3-a]] kaj [[Ladislao la 4-a (Pollando)|Ladislao la 4-a]] kiuj malfaciligis la kontaktojn kun Svedio kaj konkeris la grandan parton de Rusio. Ladislao la 4-a fariĝis la [[caro]] de Rusio sed li rezignis poste. Li estis ankaŭ kreanto de nacia pola-litova opero en [[Varsovio]]. Pro la komisio de Ladislao pentris inter aliuj [[Peter Paul Rubens]].
En [[1665]] Svedio konkeras Respublikon de Ambaŭ Nacioj kaj reĝo [[Johano Kazimiro]] forkuras de sia lando. Svedio superregis la polan-litovan armeon. Tiam komencis la amasa ribelo pri sendependeco de popolo en terenoj de Varsovio, [[Częstochowa]] kaj Litovio. La ribelo en armeo estas kondukita de [[Stefan Czarniecki]] kiu revenante al Respubliko forigas la svedan armeon de sia lando.
La 16-an de februaro [[1918]] Litovio regajnis sendependecon, sed dum junio [[1940]] la komunista [[Sovetunio]] denove konkeris Litovion kaj instalis la [[Litova Soveta Socialista Respubliko|Litovan Sovetan Socialistan Respublikon]]. Post senperforta civitana ribelo fine de la 1990-aj jaroj, la [[Kantanta Revolucio]], Litovio denove regajnis sendependecon nur la [[11-an de marto]] [[1990]].▼
Poste oni elektas [[Johano la 3-a Sobieski|Johanon la 3-an Sobieski]] kiu aranĝas Pollandon-Litovion al la militoj kun Rusio kaj Turkio. Plej granda lia venko estas la [[Batalo de Vieno]] en [[1683]] kiam Sobieski venkas super [[Otomana Imperio]] haltigante la ekspansion de tiu lando al Eŭropo. Sobieski estis disvolvadis la arton ekzemple konstruante la grandan palacon en [[Wilanów]] kiel en [[Versajlo]].
La malkapabla reĝado de [[Sasoj]] en Respubliko venigas ĝin al malfortigo kaj prokrasto de multaj terenojn. Post ili nur la febla reĝo [[Stanislao Aŭgusto Poniatowski]], amanto de [[Katerino la 2-a (Rusio)|Katarina la 2-a]] komencos reformi la Respublikon reformigante la armeon, edukon, ege plibonigante arton kaj kreante la unuajn [[ministerio]]jn. Pro la febla reĝado Respubliko estis dispartigita trifoje de [[Rusio]], [[Prusujo]] kaj [[Aŭstrio]] (vidu: [[Dispartigoj de Pollando]]). Malgraŭ malvenkoj nobelaro organizis en Varsovio la [[Granda Sejmo|Grandan Sejmon]] kiu finiĝis per la enkonduko de la unua [[konstitucio]] en Eŭropo- la konstitucio de 3-a majo- kiu enkondukis la ĉiujn bezotitajn reformojn por plifortigi landon kune kun la reformo de armeo. Katarino la 2-a komencis batalon kun Respubliko sed la pola-litova armeo venkadis. Nur kiam ŝi ekminacis al reĝo Stanislao li kunigis kun konfederacio kontraŭ konstitucio kiu ĝenerale estis ribelo kontraŭ lando de Poloj kaj Litovoj.
[[Tadeusz Kościuszko]] devenanta de terenoj de Litovio organizis la [[Insurekcio de Kościuszko|sian insurekcion]] sed li vanis kaj tri dispartigantoj anektis tute Pollandon-Litovion.
Dum la fino de la 19-a jarcento, la litova lingvo estis malpermesita en la ruse okupita Litovio, sed la [[Knygnešiai]], kulturaj partizanoj, kontrabandis litovlingvajn librojn presitajn en la proskima germanlingva [[Orienta Prusio]], en la landon. Litovoj kaj Poloj faris du tutlandajn ribelojn: la [[Novembra ribelo]] ([[1830]]) kaj [[Januara ribelo]] ([[1863]]) sed ili vanis. La Litova-Pola kulturo kaj eduko estis tamen kaŝe organizita. Inter plej gravaj artistoj de Litovio devenis [[Adam Mickiewicz]], [[Eliza Orzeszko]] aŭ [[Stanisław Moniuszko]].
▲La 16-an de februaro [[1918]] Litovio regajnis sendependecon
La 29-an de marto [[2004]] Litovio fariĝis membro de [[NATO]], kaj la 1-an de majo [[2004]] fariĝis ĉiurajta membro de la [[Eŭropa Unio]].
| |||