|
'''Etimologio de Esperanto''' estas scienco pri la deveno kaj evoluo de vortoj kaj ties formoj, signifoj kaj uzateco en la [[planlingvo]] [[Esperanto]] de 1887.
{{polurinda}}
Pro ĝia karaktero de planita lingvo, studoj pri la [[etimo]]j de Esperanto en kelkaj aspektoj malsimilas de [[etimologio|etimologiaj]] esploroj de etnaj lingvoj (pri tio vd. la artikolon pri [[etimologio]] ĝenerale). Oni povas distingi jenajn ĉefajn perspektivojn:
La Esperantaj vortoj ne estis pruntitaj laŭvole; la plejparto el ili
devenis el multaj gravaj lingvoj de [[okcidenta civilizo]]. Ĉar la [[latina lingvo|latina]]
havis grandan influon je modernaj Eŭropaj lingvoj, oni povas havi la
impreson, ke Esperanto ĉerpis multajn siajn vortojn el la latina (60-80%).
* '''ekesta etimologio''' esploras la fontolingvan bazon de Esperanta radiko kaj kial ĝi ekhavis sian specifan formon; ĝia studobjekto do estas la ‘’transiro’’ de etnolingva formo en la interetnan formon de la [[Internacia Lingvo]].
Ekzistas en Esperanto amasego da vortoj, kiuj venas el la [[greka lingvo|Greka]] (10-20%).
* '''antaŭ-ekesta etimologio''' studas la pluan historion de la trovita fontolingva bazo en ties pasinteco; tiucele ĝi apogas sin sur la klasikaj etimologioj de la diversaj etnaj fonto-lingvoj;
Unuj, kiujn kreis modernaj (t. e. [[renesanco|renesancaj]] kaj postaj) kleruloj, ĉu en
* '''post-ekesta etimologio''' prilumigas la ŝanĝojn de formo kaj signifo de radikoj post ĝia enkonduko en Esperanton ĝis la hodiaŭa formo kaj uzo.
[[moderna latina lingvo|la de ili uzata ĝis antaŭ 150 jaroj latina]], ĉu en la modernaj
{{TOCdekstre}}
fontlingvoj de Esperanto mem (t. e. en la franca, germana, angla ktp.)
==Ekesta etimologio de Esperanto==
surbaze de grekaj radikoj, sed kiuj ne jam ekzistis en la greka (kvankam
Tipa demando de ekesta etimologio estas ekzemple, pro kiuj konsideroj la vorto “ĝardeno” ricevis sian specifan formon kun “ĝ”, “d” kaj “en”, dum la fontolingvoj (pri ili vd. sube) havas: angla ''garden'', franca ''jardin'', germana ''Garten'', pola ''sad'', rusa ''сад'' (''sad''), krome itala ‘’giardino’’, hispane ‘’jardín’’. Alia ekzemplo estas la eble plej disputata etimo de unuopa vorto, nome tiu de “edzo”. Pri ĝi la eblaj fonto-lingvoj eĉ ne estas evidentaj, tiel ke ekzistas diversaj [[hipotezo]]j. Kiam temas pri etimoj enkondukitaj de [[L.L. Zamenhof]], ekesta etimologio do precipe klopodas spuri la vortkreajn konsiderojn de Zamenhof. Kiam temas pri etimoj enkondukitaj de aliaj aŭtoroj, ekesta etimologio krome klopodas eltrovi la “inventinton” de la vorto.
ili plej ofte estis poste re-prenitaj ankaŭ en ĝin).
Vortoj kiel "termometro" (el la grekaj θερμός = varma kaj μέτρον =
mezurilo), "mikrobo" (gr. μικρός = malgranda + βίος = vivo), "gramofono" (gr. γραμμή = linio + φωνή = voĉo) k. s. Kreado de tiaj vortoj daŭras ĝis nun, kvankam plej ofte surbaze de vorteroj jam uzataj en la [[internacia scienc-teknika terminaro]]: ekz. pri la vortoj "magnetoskopo" aŭ "falusokratio" oni povas argumenti ke ili estis faritaj ne rekte el la grekaj vortoj μαγνήτης = magneto kaj σκοπέω = rigardi, aŭ φαλλός = faluso kaj κράτος = regpotenco, sed el la jam antaŭe pruntitaj vortoj "magneto" kaj "faluso" kaj el la internacie konataj vorteroj "skop-" (ĉe "teleskopo", "mikroskopo" k. s.) kaj "krati-" (ĉe "demokratio",
"aristokratio" k. s.).
Ekesta etimologio ludas pli gravan rolon en Esperanto ol en la etimologio de etnaj lingvoj, ĉar ĝi liveras modelojn pri laŭeble konsekvenca kaj plan-konscia esperantigo de vortformoj trovitaj en iuj etnaj fontolingvoj. Ĝi estas valora studmaterialo pri historia termin-farado kaj povas esti rigardata kiel helpa scienco de nuntempa [[terminologio]]. Tiel ekzemple studoj pri la esperantigo de vortoj prenitaj el iu lingvo liveras modelojn, kiel oni laŭeble unuece transprenu ankaŭ aliajn vortojn el tiu fonto-lingvo.
Multaj aliaj lingvoj influis en la Esperanta vortprovizo: la Franca, la Germana, la Angla kaj la Rusa.
Kelkaj vortoj samas ekzakte al la Anglaj vortoj, sed la prononco estas iom malsama: birdo (''a bird''), rivero (''a river''), teamo (''a team''), boato (''a boat''). '''Mano''' (angle: ''a hand'') malsimilas al la angla; sed la angla ankaŭ uzas la saman radikon en la sekvaj vortoj: '''man'''ual (per'''man'''a), '''man'''ufacture, '''man'''ipulate, '''man'''uscript, '''man'''acles, '''man'''euver, '''man'''ifest, '''man'''ner, '''man'''ager, com'''man'''d, de'''man'''d, e'''man'''cipate, recom'''men'''d, '''main'''tain, '''main'''tenance. Rimarku, ke la radiko "'''hand'''" ankaŭ aperas en Esperanto: '''hand'''balo, '''hand'''ikapo.
Foje, la rilato ne estas evidenta, sed tamen ĝi ekzistas.
==Antaŭ-ekesta etimologio de Esperanto==
Se oni retroiras al la hipoteza [[prahindeŭropa lingvo]], oni trovas pliajn rilatojn inter la
Antaŭekesta etimologio de Esperanto ne estas malsama al la etimologio de etnaj lingvoj. Dum la (tipe esperanta) ekesta etimologio esploras, ke la Esperanto-vorto “hundo” estis prenita el la germana (‘’Hund’’) kun subteno de la angla (‘’hound’’ kiel en ‘’greyhound’’) kaj aliaj ĝermanaj lingvoj (ekzemple nederlanda ‘’hond’’), antaŭekesta etimologio [[diakrone]] sekvas la vojon de la germana vorto “Hund” en la pasinteco. Tiaj studoj do principe sekvas la principojn klarigitajn en la ĝenerala artikolo pri [[etimologio]].
Angla, Esperanto, kaj multaj eŭropaj lingvoj.
==Post-ekesta etimologio de Esperanto==
Oni trovas ankaŭ vortojn devenajn de la Araba, la Jida, la Japana, la Litova.
Postekesta etimologio de Esperanto ekzistas nur en malgranda kvanto, ĉar la lingvo dum sia relative mallonga ekzisto de iom pli ol 120 jaroj de post 1887 nur relative malmulte ŝanĝigis. Klasikaj ekzemploj estas la ŝanĝo de “vipero” al la hodiaŭa “[[vipuro]]”, de la iamaj “konkveri” aŭ “konkiri” al la hodiaŭa “konkeri”, de la iama “Ĥinujo” al la nuna “Ĉinio”. Pliajn ekzemplojn vd. en la artikoloj pri [[arkaismo]]j kaj [[neologismo]]j.
Kutime tiuj vortoj ne migris rekte el tiuj lingvoj al Esperanto, sed tra alia influhava eŭropa lingvo. Ili iĝis internaciaj.
"Gejsero" venis el fama islanda specimeno ''[[Geysir]]'' (''geysa'' signifas "impeti"). De tiaj ni havas "zarzuelo" kaj "bizara" el eŭska, sed tra la hispana.
==Fontolingvoj==
Plie, vortoj kiuj nomas popolojn kiel "eŭsko" (kiu samsignifas kun "vaska") venis el la originaj lingvoj, ĉar tiuj popoloj deziris antastaŭi nomon al ili fremdan per alia nacia.
La [[Universala Vortaro]] havas kvin referenc-lingvojn, nome angla, franca, germana, pola kaj rusa. Ili tamen ne estas la solaj aŭ eĉ nur la plej gravaj fontolingvoj de Esperanto. Almenaŭ estas aldonindaj la itala, la (scienca) latina, la malnova greka, jida, la du diversaj formoj de [[pra-Esperanto]], [[Volapuko]] kaj ankoraŭ multaj aliaj lingvoj.
Precize difini la fontolingvo(j)n nur esceptokaze estas same evidente kiel en la ekzemploj de “hundo” (el la germana) aŭ “birdo” (el la angla). Kialoj povas esti i.a.:
Fine, estas ankaŭ kelkaj aprioraj vortoj en Esperanto – t. e. vortoj,
kiuj ne devenis de aliaj lingvoj. Ekzemploj de tio estas la [[korelativo]]j.
* ĉiuj eblaj fontolingvoj havas saman etimon, tiel ke ne eblas decidi, sur kiu precize baziĝas la esperanta formo. Ekzemplo estas “lampo” kun sama etimo en ĉiuj kvin referenc-lingvoj kaj en multaj aliaj latinidaj, ĝermanaj kaj slavaj lingvoj.
Kelkaj ekzemploj:
* la esperanta vorto havas formon miksitan el diversaj fontolingvoj aŭ aliformigas ĝin laŭ propraj reguloj (giardino -> ĝardeno)
* la fenomeno de rekta kaj nerekta etimo: La vortoj “admiralo” kaj “magazino” ekzemple eniris en Esperanton tra eŭropaj lingvoj. Ambaŭ tamen devenas de arabaj vortoj, sed estis nerekte “importita” al Esperanto. Simile estas pri multaj vortoj de ekstereŭropa deveno (‘’tomato’’, ‘’ananaso’’ ktp.) - ĉu oni atribuu ilin al la indiĝenaj lingvoj el kiuj la eŭropaj koloniistoj transprenis ilin aŭ al ties lingvoj, tra kiuj ili penetris Esperanton?
* vortoj apartenas al la grupo de inventitaj novlatinaĵoj de (precipe) la 16-a ĝis 18-a jarcento – ankaŭ tie ĉi oni povas heziti, ĉu ili eniris Esperanton rekte el la “latina” aŭ el la modernaj lingvoj.
* vortoj apartenas al novgrekaĵoj, kiel "termometro" (el la grekaj θερμός = varma kaj μέτρον = mezurilo), "mikrobo" (gr. μικρός = malgranda + βίος = vivo), "gramofono" (gr. γραμμή = linio + φωνή = voĉo) k. s.
Sen preciza difino ne eblas atribui tiujn kaj aliajn kazojn al specifa fontolingvo aŭ eĉ nur grupo de fontolingvoj. Sen tia difino tamen ne eblas doni seriozan takson pri la fontolingvaj proporcioj en Esperanto, des malpli, se oni ne difinas la priesploritan korpuson (ekzemple ĉiu radikoj de la [[Fundamento de Esperanto]], de listo de la 1000 plej oftaj vortoj, de iuj vortaroj, aŭtoroj, periodaĵoj, radiaj programoj aŭ simile).
=AG=
Radiko ligita al hindo-eŭropaj lingvoj.
==Esperanto: peli antaŭ si==
==Etimologio de propraj nomoj==
<h6>Samdevenaj vortoj:</h6>
Etimologio de propraj nomoj ([[onomastiko]]) estas subfako de etimologio. Krom la specifa stud-objekto (propraj nomoj de personoj, geografiaj objektoj ktp., ne vortoj de la ĝenerala lingvo-uzo) en Esperanto ne estas apartaĵoj. Validas la supre dirita. Mezan pozicion havas la granda grupo de ĝeneralaj vortoj, kies origino estas propra nomo, kiel ekzemple "zepelino", "dizelo", "saksofono" ktp., ĉiuj nomitaj laŭ ĝiaj inventintoj. Per Cherpillod 2005 (vd. sekcion "literaturo") Esperanto disponas nun pri baza konsult-verko.
[[revo:agend|AGendo]]
[[revo:agentur|AGenturo]]+
[[revo:agent|AGento]]
[[revo:agit|AGiti]]
[[revo:agoni|AGonio]]
[[revo:ag|AGi]]
[[revo:akci|AKCio]]
[[revo:aksiom|AKSiomo]]
[[revo:aktiv|AKTiva]]
[[revo:aktor|AKToro]]
[[revo:aktual|AKTuala]]
[[revo:aktuari|AKTuario]]+
[[revo:akt|AKTo]]
[[revo:ambigu|ambIGua]]+
[[revo:antago|antAGonismo]]
[[revo:demago1|demAGogio]]
[[revo:demago|demAGogo]]
[[revo:ekzakt|ekzAKTa]]
[[revo:ekzame|ekzAmeni]]
[[revo:esamen|ESameno]]+
[[revo:koagul|koAGuli]]
[[revo:pedago|pedAGogo]]
[[revo:prodiĝ|prodIĜo]]+
[[revo:prodig|prodIGi]]
[[revo:protag|protAGonisto]]
[[revo:redakc|redAKCio]]
[[revo:redakt1|redAKToro]]
[[revo:redakt|redAKTi]]
[[revo:sinago|sinAGogo]]
[[revo:skvaŝ|skvAŜo]]+
[[revo:strate|stratEGio]]
[[revo:strate|stratEGo]]
[[revo:transa|transAKCio]]
==English: to drive forward==
ACt
ACtive
ACtor
ACtual
ACtuary
ACtuate
AGent
AGile
AGitate
AGony
ambIGuous
antAGonism
axiom
cACHe
cACHet
coACtion
coAGulate
coGency
coGent
coGitate
demAGogue
exACt
exAmine
exIGent
exIGuous
pedAGogue
prodIGal
prodIGy
protAGonist
squASH
squAt
squEEze
stratAGem
stratEGy
synAGogue
transACt
transACtion
==Ελληνικο==
αγυια
αγω
αγων
αχιωμα
δημαγωγος
παιδαγωγος
στρατηγος
συναγωγη
==Latina==
actio
agere
agilis
agitare
agmen
ambages
ambigere
ambiguus
coagulare
cogere (coactum)
cogitare (de co-agitare)
exactus
examen (de ex-agsmen)
exigere
exiguus
prodigere
prodigium
redigere
subigere
==Français: pousser devant soi==
acte
acteur
actif
action
actuel
agenda
agent
agile
agir
agonie
ambages
ambigu
antagonist
axiome
cacher
cachet
cachot
cailler
coaguler
démagogue
essaim
exact
exaction
examen
examine
exige
exigu
outrecuidant
pedagogue
prodige
prodiguer
protagoniste
rédaction
rédiger
stratégie
stratège
synagogue
transaction
transiger
écacher
==Español==
accion
acta
acto
actor
actual
agente
agil
agir
agitar
ambiguo
coagular
cogitabundo
cuidar
cuita
exaccion
exacto
examen
examinar
excogitar
exigir
exiguo
prodigo
redactar
transigir
==Italiano==
agente
agile
agire
agitare
ambiguo
atto
attore
attuale
azione
cagliare
coagulare
coagulere
cogitabondo
esame
esaminare
esatto
esazione
escogitare
esigere
esiguo
prodigio
prodigo
redigere
tracotante
transigere
==Kelkaj esperantaj etimoj laŭ fontolingvoj==
==Deutsch=Angla===
Kelkaj vortoj samas ekzakte al anglaj vortoj, sed la prononco estas iom malsama: birdo (''a bird''), rivero (''a river''), teamo (''a team''), boato (''a boat''). '''Mano''' (angle: ''a hand'') malsimilas al la angla; sed la angla ankaŭ uzas la saman radikon en la jenaj vortoj: '''man'''ual (per'''man'''a), '''man'''ufacture, '''man'''ipulate, '''man'''uscript, '''man'''acles, '''man'''euver, '''man'''ifest, '''man'''ner, '''man'''ager, com'''man'''d, de'''man'''d, e'''man'''cipate, recom'''men'''d, '''main'''tain, '''main'''tenance. Inverse la radiko "'''hand-'''" ankaŭ aperas en Esperanto: '''hand'''balo, '''hand'''ikapo.
Akt
Aktie
Aktuar
Examen
quetschen
Redakteur
Redaktion
===Eŭska===
=MAN=
"zarzuelo" kaj "bizara" (al Esperanto tra la hispana)
==Esperanto: mano==
<h6>Samdevenaj vortoj:</h6>
[[revo:demand|deMANdi]]
[[revo:emanci|eMANcipi]]
[[revo:komand1|koMANdito]]
[[revo:komand2|koMANdoro]]
[[revo:komand|koMANdi]]
[[revo:managxer|MANaĝero]]+
[[revo:mandat|MANdato]]
[[revo:manegx|MANeĝo]]
[[revo:manier|MANiero]]
[[revo:manife1|MANifestacio]]
[[revo:manife|MANifesti]]
[[revo:manikur|MANikuri]]+
[[revo:manik|MANiko]]
[[revo:manipl|MANiplo]]+
[[revo:manipu|MANipuli]]
[[revo:manovr|MANovri]]
[[revo:manubri|MANubrio]]+
[[revo:manufa|MANufakturo]]
[[revo:manusk|MANuskripto]]
[[revo:man|MANo]]
[[revo:rekome|rekoMENdi]]
==English: hand==
comMANd
deMANd
eMANcipate
maintain
maintenance
MANacles
MANager
MANeuver
MANifest
MANipulate
MANner
MANual
MANufacture
MANuscript
recomMENd
==Ελληνικο==
μαρη
ευμαρης
==Latina==
emancipare
manceps
mancipare
manica
manicula
manifestus
manipulus
mansuescere
mansuetudo
mansuetus
mantele
mantelium
manua
manualis
manuarius
manubrium
manus
==Français==
commander
commodore
démancher
émanciper
main
maintenant
maintenir
maintien
manche
mancheron
manchette
manchon
mandat
mandement
mander
manège
manette
manier
manifeste
manifester
manipule
manipuler
manivelle
manière
manoeuvre
mansuétude
manuel
manufacture
manuscrit
manutention
mâtin
menotte
==Español==
comandar
comendar
demandar
emancipar
mandar
manejar
manejo
manera
manga
mango
manifesto
manija
manilla
maniobra
maniota
manipular
mano
mansedumbre
manso
mantel
mantener
manual
==Bibliografio (selekto) ==
==Italiano==
La plej gravaj monografioj pri etimologio de Esperanto estas la sekvaj. Krome troveblas pli ol 200 artikoloj pri la temo en Elektronika Bibliografio de Esperantaj Artikoloj (vd. en la sekcio "Eksteraj ligiloj")
comandarre
commendare
demandarre
emanciparre
manata
mancipio
mandare
maneggiare
maneggio
manette
manica
manico
maniera
manierare
manifesto
maniglia
maniglio
manipolare
mano
manovella
manovra
manso
mansuefare
mansueto
mansuetudine
mantenerre
mantile
manubrio
manuelle
* '''2007''': [[André Cherpillod]]. [[Konciza etimologia vortaro]]. ISBN 92-9017-082-4. Verko, kies centra fokuso estas antaŭ-ekesta etimologio.
==Deutsch==
* '''2005''': Cherpillod, André: Etimologia vortaro de la propraj nomoj. Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio 2005, X, 227 p. ISBN 92-9017-089-1
Kommandatur
* '''1992''': [[André Cherpillod]]. Mil Ekzotaj Vortoj. La etimo de 1250 esperantaj vortoj de ekstereŭropa deveno. Courgenard: La aŭtoro 1992, 122 p. ISBN 2-906134-18-3. Spuras esperantajn etimojn precipe al la araba, hungara, turka kaj multaj aliaj ne hind-eŭropaj lingvoj.
kommandieren
* '''1989'''-'''2001''': [[Ebbe Vilborg]]. [[Etimologia vortaro de Esperanto]] (5 vol.) ISBN 91-85288-179 /-195/-217/-225/-233. La plej grava kaj funda verko pri ekesta etimologio de Esperanto kun ampleksa listo de literaturo
Manier
Vormunt
==Eksteraj ligiloj==
=KW=
*[http://aleph.onb.ac.at/F?func=find-b&request=etimologio&find_code=WRD&x=8&y=5 Libroj] pri etimologio en la [[Esperantomuzeo_kaj_Kolekto_por_Planlingvoj|Kolekto por Planlingvoj kaj Esperanto-Muzeo]]
Hipoteza pra-radiko hindeŭropa.
* [http://www.esperantoland.org/ebea/ Artikoloj] pri Esperanta etimologio en [[Elektronika Bibliografio de Esperantaj Artikoloj]] (EBEA)
==Esperanto: demando==
[[revo:cxar|Ĉar]]
[[revo:gxis|Ĝis]]
[[revo:ke|Ke]]
[[revo:kelk|Kelka]]
[[revo:kia|Kia]]
[[revo:kial|Kial]]
[[revo:kiam|Kiam]]
[[revo:kie|Kie]]
[[revo:kiel|Kiel]]
[[revo:kies|Kies]]
[[revo:kio|Kio]]
[[revo:kiom|Kiom]]
[[revo:kiu|Kiu]]
[[revo:kvalif|Kvalifi]]
[[revo:kvalit|Kvalito]]
[[revo:kvanka|KvanKam]]
[[revo:kvant|Kvanto]]
[[revo:kvantum|Kvantumo]]
[[revo:kvazau|KVazaŭ]]
[[revo:kviz|Kvizo]]+
[[revo:kvocie|KVociento]]
[[revo:kvorum|KVorumo]]
[[revo:kvot|KVoto]]
[[revo:neuxtr|NEŬTra]]
[[revo:neuxtr1|NEŬTrala]]
[[revo:neuxtr3|NEŬTrino]]+
[[revo:neuxtrodin|NEŬTrodino]]
[[revo:neuxtr2|NEŬTrono]]
=KHALK=
Hipoteza pra-radiko hindeŭropa.
==Esperanto: kalka ŝtono==
[[revo:kalceolari|KALCeolario]]+
[[revo:kalcin|KALCini]]
[[revo:kalci|KALCio]]
[[revo:kalkolitik|KALKolitiko]]+
[[revo:kalkulus|KALKuluso]]+
[[revo:kalkul|KALKuli]]
[[revo:kalk|KALKo]]
[[revo:sxose|ŜOseo]] (kontroversa - vidu [[CALX I]]
==English: chalk stone==
chalk
chalky
calcine
cause-way
calculate
==Ελληνικο==
χαλιξ
καχληξ
==Latina==
calx, calcis
calcarius
calculus
calculare
==Français==
calcaire
calciner
calcul
calculer
chaussée
chaux
==Español==
cal
calcina
calzada
calculo
==Italiano==
calce
calcina
calcolo
==Deutsch==
Kalk
=Bibiografio=
*[[Ebbe Vilborg]]. [[Etimologia vortaro de Esperanto]] (5 vol.) ISBN 91-85288-179 /195/217/225/233
*[[André Cherpillod]]. [[Konciza etimologia vortaro]]. ISBN 92-9017-082-4
* [[André Cherpillod]]. Mil Ekzotaj Vortoj. La etimo de 1250 esperantaj vortoj de ekstereŭropa deveno. Courgenard: La aŭtoro 1992, 122 p. ISBN 2-906134-18-3
=Eksteraj ligiloj=
*[http://www4.vc-net.ne.jp/~klivo/lingvo/grekaj.htm Grekaj Vortoj en Esperanto (Angelos TSIRIMOKOS)]
*[http://users.pandora.be/raymond.gerard/esperanto/etimo.htm Etimologio: la deveno de la esperantaj radikoj (Raymond Gerard)]
* [http://www.esperantoland.org/ebea/ Artikoloj] pri Esperanta etimologio en [[Elektronika Bibliografio de Esperantaj Artikoloj]] (EBEA)
[[Kategorio:Esperanto]]
| 