Gamo-radia ekbrilo: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
estasj situita --> situas; "polurinda"
Neniu resumo de redakto
Linio 1:
{{polurinda}}
[[Dosiero:Gamma ray burst.jpg|thumb|350px|Desegnaĵo de peza [[stelo]] kolapsanta al [[nigra truo]]. Energio liberiĝas kiel ĵetaĵoj laŭ la rotacia akso formante gamo-radian krevonekbrilon.]]
 
'''Gamo-radia krevoekbrilo''' estas speco de la plej [[lumeco|helaj]] [[elektromagnetismo|elektromagnetaj]] eventoj okazantaj en la [[universo]] post la [[Praeksplodo]]. Ĝi estas brilaĵo de [[gama-radiado|gamaj radioj]] emanantaj de kvazaŭ hazardaj lokoj en profunda spaco je hazardaj tempoj. La daŭro de gamo-radia krevoekbrilo estas tipe kelkaj sekundoj, sed ĝi povas esti inter kelkaj milisekundoj kaj kelkaj minutoj, kaj la komenca krevoekbrilo estas kutime sekvata de pli longa posta radiado je pli longaj ondolongoj ([[ikso-radioj]], [[ultraviola radiado|ultraviolkolora]], [[videbla spektro|optika]], [[infraruĝa radiado|transruĝa]], [[mikroondoj]], [[radiofonio|radiofonia spektro]]). Gamo-radiaj krevojekbriloj estas detektataj per orbitantaj satelitoj proksimume du- aŭ tri-foje dum semajno.
 
Plej granda parto de observitaj krevojekbriloj ŝajnas esti preskaŭ paralelaj eligoj kaŭzitaj per falo de la kerno de rapide turniĝanta, tre peza [[stelo]] en [[nigra truo|nigran truon]]. Subklaso de krevojekbriloj (la "''mallonga"'' krevoekbrilo) ŝajne devenas de malsama procezo, laŭ la gvida teorio ili estas kuniĝoj de [[neŭtrona stelo|neŭtronaj steloj]] orbitantaj en [[duuma stelo|duuma]] sistemo. Ĉiuj observitaj krevojekbriloj devenas de ekstere de la [[Lakta voja galaksio]], kvankam parenca klaso de fenomenoj, [[mola gama relajso|molaj gamaj relajsaj]] ekbriloj, estas asociitaj kun galaksiaj [[magneta stelo|magnetaj steloj]]. La fontoj de plej granda parto de la ĝisnunaj krevojekbriloj estas je kelkaj 10<sup>9</sup> da [[luma jaro|lumaj jarojlumajaro]]j for.
 
La atmosfero de la Tero ne estas trairebla por la gamo-radioj, do gamo-radiaj krevojekbriloj nur per kosmaj teleskopoj povas observitaj. Nun komencas aperi ankaŭ tero-bazitaj observadoj per malrektaj observadaj manieroj.
 
Pro ilia mallonga daŭro, la malalta distingivo de satelitaj teleskopoj en la kampo de gamo-radia astronomio kaj la alta heleco kaj longe ne sciataj respektivaj fontoj de lumo en videbla bendo, adekvataj teorioj de iliaj kaŭzoj longe ne estis.
 
Apudaj gamo-radiaj krevojekbriloj povis eble kaŭzi [[amaso estingiĝo|amasajn estingiĝojn]] de specioj sur [[Tero]]. La mallonga daŭro de gamo-radio krevoekbrilo devus limigi la senperan damaĝon al vivo. Tamen, krevoekbrilo povus aliigi [[atmosfero]]n per malpligrandigo de la [[ozona tavolo]] kaj generante acidajn [[azota oksido|azotajn oksidojn]] definitive kaŭzante severan damaĝon al la [[biologiosfero]]. Pro tio ke krevojekbriloj en [[kvanto de pezaj elementoj|metalo-riĉaj]] galaksioj similaj al la [[Lakta vojo]] estas maloftaj, amasaj estingiĝoj pro krevojekbriloj povas nur okazi iam dum 10<sup>9</sup> da jaroj.
 
== Specoj de krevojekbriloj ==
 
[[Dosiero:Grb profiles.gif|thumb|right|350px|Lumecaj kurboj de gamo-radiaj krevojekbriloj]]
 
Plejparto de astronomiaj erupcioj havis tre simplan kaj konsekvencan tempan strukturon. Ĉe [[novao]]j kaj [[supernovao]]j, povumo kaj heldensa pligrandiĝas rapide kaj malpligrandiĝas malrapide. Gamo-radiaj krevojekbriloj estas nekutimaj en la komplikeco kaj diverseco de iliaj tempaj strukturoj. Neniuj du gamo-radiaj krevojekbriloj estas identaj. Ĉiu havas distingan ŝablonon de eligoj tra tempo montritan per la [[luma kurbo|lumaj kurboj]]. Esploristoj ĝenerale konsideri du larĝajn klasojn de la krevojekbriloj. La mallongamallongaj krevojekbriloj havas averaĝan daŭron de 0,3 sekundoj kun limigo ekde kelkaj milisekundoj ĝis 2 sekundoj. La longaj krevojekbriloj havi averaĝan daŭron de 30 sekundoj kaj limigon ekde 2 sekundoj ĝis kelkaj minutoj. Iuj teorioj sugestas ke mallonga kaj longa krevasekbriloj estas ĉiu kaŭzitaj per du malsamaj fizikaj procezoj.
 
Gamo-radiaj krevojekbriloj povas ankaŭ esti disdividitaj en du la aliajn kategoriojn: tiuj kiuj havas solan maksimumon en la luma kurbo, kaj tiuj kiuj havas multajn maksimumojn. La ekzisto de maksimumo povas esti akceptita aŭ malakceptis dependante de la nivelo de [[statistika signifeco|fido]] elektita per la esploristoj. Tamen la dominanta tendenco estas ke la plejparto de krevojekbriloj havas multajn maksimumoj. La obleco aŭ specialaĵo de kulminoj ne estas rekte rilatanta al la daŭro de la krevoekbrilo. La kvanto de radiado inter ĉi tiuj kulminoj povas esti malsama. En iuj eventoj, estas neŝanĝiĝema nivelo de radiado inter la kulminoj. En aliaj, la eligo malprogresas al la fona nivelo, signifante ke ne estas disradiata ajna radiado.
 
Estis kelkaj eventoj kies lumaj kurboj havas [[perioda funkcio|periodan]] strukturon. (Kiel, Ĉar, Tiel) tiala, alia klasifika projekto ekzistas: krevojekbriloj kiukiuj estas tre lakonaj, krevojekbriloj kun du kulminoj aŭ malglate perioda tempa strukturo, kaj krevojekbriloj kun longaj kaj malregulaj tempaj strukturoj. La tempa historio de krevoekbrilo 790305B, skribita per Venera 12, havis 22 cikloj kun periodo de 8 sekundoj, kaj ankaŭ kvazaŭ-perioda ŝanĝiĝoj je proksimume 23 ms. KrevoEkbrilo 771029 ankaŭ forte eksponis periodeco kun 6 cikloj de periodo 4,2 sekundoj. En aliaj eventoj, periodeco povas ne esti tiel evidenta, kaj ofte la decido de klasifiko de la evento kiel perioda dependas de la metodaro de la esplora teamo.
 
Gamo-radiaj krevajekbrilaj spektroj kovras larĝan energian bendon, kaj de evento al evento kaj en la daŭro de unu aparta krevoekbrilo. KrevajEkbrilaj spektroj estas mezuritaj kun energioj ekde 2 [[elektronvolto|keV]], ĝis pli alta ol 10 MeV. La energio disradiita per gamo-radiaj krevojekbriloj estas dividita enen tri segmentoj: la malalta energia bendo ekde 2 keV ĝis 30 keV, la intera energia bendo ekde 30 keV ĝis 1 MeV kaj la alta energia bendo kun ĉiuj energiaj niveloj pli grandaj ol 1 MeV. La unuaj du krevojekbriloj kiuj estis observitaj en la malalta energia bendo estis 720427, kiu estis detektita per la [[Apolono 16]] gamo-radia spektromezurilo, kaj 720514, kiu estis observita per la [[UCSD]] Suna X-Radia Spektromezurilo kaj per [[Vela (satelito)|Vela]] 5b.
 
== Distanca skalo kaj energioj ==
Linio 28:
=== Galaksia kaj ekstergalaksia modeloj ===
 
Antaŭ la lanĉi de BATSE, la distanca skalo inter la krevojekbriloj kaj Tero estis nekonata. Datumoj de la Vela satelitoj provizis suban baron de proksimume 1600000 km, kaj la observadoj de interplanedaj retoj poste pligrandigis ĉi tiun suban baron al 1,5&times10times;10<sup>9</sup> km, kio malinkluzivas nur la enan parton de la suna sistemo. Teorioj por ĉi tiuj eventoj donis situojn inter la eksteraj regionoj de la suna sistemo kaj randoj de la sciata universo. La malkovro ke krevojekbriloj estas izotropa, devenaj de plene hazardaj direktoj, malpligrandigis kvanton de la eblecoj grande, kvankam multaj sciencistoj estis ankoraŭ opiniisopiniantaj ke la eventoj estis okazas en la Lakta vojo. Unu ekspliko por la izotropa distribuo estis ke krevojekbriloj estis iel rilatantaj al la nubo de [[kometo]]j en la [[ekstera suna sistemo]]. La unuaj paperoj kiuj estis por la teorio de kosmosciencaj distancoj estis tiuj publikigitaj de Vladimir Usov en 1975, kvankam liaj argumentoj estis grande ignoritaj per la scienca komunumo.
 
[[Molaj gamaj relajsoj]], alte magnetigitaj galaksiaj [[neŭtrona stelo|neŭtronaj steloj]], estas sciataj al periode eligas brilajn ekbrilojn je gamo-radioj kaj la aliaj ondolongoj. Subtenantoj de la galaksia modelo hipotezis ke tie povus esti neobservita loĝantaro de similaj objektoj je pli grandaj distancoj, produktantaj la krevojnekbrilojn. Tamen, la krutagranda heldeco de tipa gamo-radia krevoekbrilo observita sur Tero devus bezoni enorman energion dn la evento se ĝi okazis en malproksima galaksio. Subtenantoj de la ekstergalaksia modelo pretendita ke la galaksia neŭtrono-stela hipotezo koncernata ankaŭ multajn supozojn por ke reprodukti la gradon de izotropeco raportita per BATSE, kaj de la modelo ekstergalaksia, malgraŭ ĝiaj diversaj problemoj, devus pli proksime antaŭdiri la haveblajn datumojn.
 
La argumento de Bohdan Paczyński pri la distanca skalo estas ke en astronomio nur du izotropaj distribuoj de [[astro]]j tra la ĉielo estas sciataj: tiu de helaj steloj en la proksima apudaĵo suna, kaj tiu de la plej malproksimaj [[galaksio]]j de la [[universo]]. Li argumentis ke estas alte neprobable por krevojekbriloj al ekzisti nur en la direkta apudaĵo suna, kaj pro tio la krevojekbriloj devas okazi en malproksimaj galaksioj.
 
La malkovro de postvarma eligo asociita kun malproksimaj galaksioj konfirmis la ekstergalaksian hipotezon. Ne nur krevojekbriloj estas ekstergalaksiaj eventoj, sed ili estas ankaŭ videblaj apud la limigoj de la videbla universo; tipa krevoekbrilo havas ruĝenŝoviĝon de ĉirkaŭ ''z=1,0'', kiu estas respektiva al distanco de 8&times10<sup>9</sup> lumjaroj, kaj la plej malproksima sciata krevoekbrilo 080913 havis [[ruĝenŝoviĝo]]n ''z=6,7'', respektivan al distanco 12,8&times10times;10<sup>9</sup> lumjaroj. Distanco de krevoekbrilo 080913 montras ke ĝi okazis je malpli ol 825 milionoj jaroj post komenco de historio de la universo. La antaŭa rikordo estis krevoekbrilo kun ruĝenŝoviĝo ''z=6,29''. Pro tio ke rigardantoj sukcesas mezuri spektrojn de nur parto de krevojekbriloj, kutime de la plej helaj, multaj krevojekbriloj povas reale deveni de eĉ pli grandaj ruĝenŝoviĝoj.
 
Diversaj alia modeloj estis forte subtenataj antaŭe. En 1974 Marvin Ruderman de [[Kolumbia Universitato]] prezentis recenzon listantan dekojn da proponitaj modeloj. Per la fino de la 1970-aj jaroj, la kvanto de modeloj estis pli ol 100. Ĉi tiuj modeloj variis per la speco de energio konvertita en krevojnekbrilojn (gravita, fuzia, turna, magneta) kaj la specoj de la fontaj objektoj (nigraj truoj, neŭtronaj steloj, [[blanka nano|blankaj nanoj]], kometoj kaj tiel plu). En 1973, Martin Harwit kaj Edwin Salpeter de [[Universitato Cornell]] la unua prezentis ideon ke la krevojekbriloj estas produktataj per [[kometo]]j falantaj sur neŭtronajn stelojn. Ĉar kometoj havas larĝajn limigojn de ampleksoj kaj formoj kaj povas kolizii kun neŭtronaj steloj je larĝaj limigoj de anguloj, ĉi tiu modelo estas sufiĉe fleksebla por la vastaj limigoj de karakterizoj de la krevojekbriloj.
 
=== Ĵetaĵoj de paraleliĝintaj eligoj===
 
La dominanta teorio al ekspliki la krevojnekbrilojn estas ke ili estas kreitaj per rapide turnanta centra aĵo, kiel mortanta stelo kiu kolapsoj al [[nigra truo]]. La nove formita nigra truo absorbas enenfalantan materion kaj liberigas enorman kvanton da energio kiel relativismaj ĵetaĵoj laŭ la rotacia akso en formo de preskaŭ paralelaj eligoj, kiuj estas materio kaj radiado moviĝanta laŭ preskaŭ paralelaj trajektorioj. Kiam ĉi tiuj ĵetaĵoj trapasas la tavolojn de stela materialo kaj atingas la surfaco de la mortanta stelo, ili estas fokusitaj en mallarĝajn trabojn. Observadoj konfirmis ekziston de mortantaj steloj je fontoj de longaj gamo-radiaj krevojekbriloj. Indikaĵo sugestas ke la traboj havas malferman angulon de nur kelkaj [[angula grado|gradoj]] kaj materio en ili vojaĝas je pli ol 99,995% de la lumrapideco.
 
Multaj krevojekbriloj havi estas observita al sperti "ĵetaĵa rompo" en ilia [[luma kurbo]]. En ĵetaĵa rompiĝo, la optika postvarmo de krevoekbrilo havas krutan ŝanĝon en sia kurzo de malpligrandiĝo kiel la ĵetaĵo malakcelas kaj elvolvas.
 
Trajtoj pensigaj pri de grava nesimetrio havi estas observita en almenaŭ unu apud [[speco Ib kaj Ic supernovaoj|speco Ic supernovao]], kiuj povas havi la samajn antaŭaĵajn steloj kiel krevojekbriloj, kaj estas observitaj al akompani krevojnekbrilojn en iu okazoj. La ĵetaĵa malferma angulo (grado de trabiĝo) varias grande, de 2 [[angula grado|gradoj]] al pli ol 20 gradoj. Estas iu indikaĵo kiu sugestas ke la ĵetaĵaj anguloj kaj ŝajna energio eligata estas korelaciita tiel ke la vera energio de longaj krevojekbriloj estas proksimume la sama kaj estas proksimume 10<sup>44</sup> J, aŭ la energia ekvivalento al 1/2000 da [[suna maso]]. Ĉi tio estas komparebla kun la energio eligata en hela [[supernovao]] de speco Ib aŭ Ic (iam nomata kiel "[[hipernovao]]"). Hela hipernovao aperas kiel akompano de iuj krevojekbriloj, sugestante ke hipernovao povas esti la fonto.
 
Tio ke krevojekbriloj estas ĵetaĵecaj ankaŭ sugestas ke estas multe pli multaj eventoj okazantaj en la Universo ol la vidataj. Plejparto de ĵetaĵecaj krevojekbriloj maltrafas la Teron kaj ne estas rimarkitaj, nur malgranda parto da ili estas direktitaj tiel ke ili povas esti detektitaj. Ankoraŭ, eĉ kun ĉi tiuj konsideroj, la kurzo de krevojekbriloj estas tre malgranda, prokisimume unufoje dum 100000 [[jaro]]j en unu galaksio.
 
Mallongaj krevojekbriloj, ankaŭ kiuj estas ekstergalaksia, venas de objektoj kun pli malrganda [[ruĝenŝoviĝo]] kaj estas malpli helaj ol longa krevojekbriloj. Ili ŝajni ĝenerale estas malpli trabitaj aŭ eble tute ne trabitaj. Ili estas malpli energiaj ol la longaj krevojekbriloj, kaj verŝajne ili estas pli oftaj en la universo malgraŭ ke ili estas malpli ofte observitaj.
 
== Antaŭaĵoj ==
 
Pro la grandegaj distancoj de plej parto de gamo-radiaj krevajekbrilaj fontoj al Tero ege malfacilas esploro de la antaŭaĵoj, la sistemoj kiu produktis ĉi tiuj eksplodojn. Nun, la plej larĝe akceptita modelo por la fonto de plej parto de observitaj krevojekbriloj estas nomata kiel la ''nigra trua modelo'', en kiu la kerno de ege peza rapide turnanta stelo kun malgranda [[kvanto de pezaj elementoj]] kolapsas en nigran truon.
 
[[Stela vento]] de alte [[magnet kampo|magnetigita]] nove formita [[neŭtrona stelo]], kolapsoj de pli malnovaj neŭtronaj steloj pro plirgandiĝo de la maso pro enenfluita de ekstere materio, kuniĝoj de duumaj neŭtronaj steloj estis proponitaj kiel alternativaj modeloj. La malsama modeloj ne estas reciproke malinkluzivaj, kaj eblas ke malsamaj specoj de krevasekbrilas havas malsamajn specojn de fontoj. Ekzemple, estas nun bona indikaĵo ke iuj mallongaj gamo-radiaj krevojekbriloj kun daŭro de malpli ol proksimume du sekundoj okazas en galaksioj sen pezaj steloj, forte sugestanta ke ĉi tiu subaro de eventoj estas asociita kun malsamaj antaŭaĵoj ol pli longaj krevojekbriloj, ekzemple, kunfandantaj neŭtronaj steloj. Tamen, en 2007 la detektoj de 39 mallongaj gamo-radiaj krevasekbrilas ne povis esti asociita kun [[gravita ondo|gravitaj ondoj]] kiuj hipoteze devas esti videblaj en ĉi tia kompakta kuniĝoj.
 
== Eligaj mekanismoj ==
 
La maniero per kiu energio konvertiĝas en radiado de gamo-radia krevoekbrilo restas malbone komprenita, kaj kiel en 2007 ne estas ankoraŭ ĝenerale akceptita modelo por ĉi tiu procezo. Sukcesa modelo de krevojekbriloj devas ekspliki ne nur la fonton de la energio, sed ankaŭ la fizikan procezon por generado de eligo de gamo-radioj kiu koincidas kun observitaj daŭro, lumaj spektro kaj la aliaj karakterizoj. La naturo de la pli longo-ondolonga postvarma eligo en [[ikso-radio]]j kaj pli longaj ondoj ĝia tra [[radiaj ondoj]] kiu sekvas gamo-radiaj krevojekbriloj havas estas modelita multe pli sukcese kiel [[sinkronplirapidigilo|sinkronplirapidigila]] eligo de relativisma skua ondo propaganta tra interstela spaco, sed ĉi tiu modelo malfacile eksplikas la observitajn trajtojn de iuj krevajekbrilaj postvarmoj, aparte je frua parto kaj en la ikso-radioj kaj povas esti neplena, aŭ en iuj flankoj malpreciza.
 
Inversa [[kompton-efiko]] povas kaŭzi gamo-radiajn eligojn kiu estas observitaj post krevojekbriloj. Se la antaŭaĵo eksplodis en [[stela akumuliĝa]], la rezultanta skua ondo povis generi gamo-radiojn per verŝado de fotonoj de najbarantaj steloj. Proksimume 30 % de konataj galaksiaj [[stelo de Wolf-Rayet|steloj de Wolf-Rayet]] (kiuj estas potencialaj fontoj de la krevojekbriloj) situas en densaj akumuliĝoj de steloj kun intensaj kampoj de ultraviolkolora radiado. Pro tio, granda parto de krevojekbriloj estas atenditaj al okazi en ĉi tiaj akumuliĝoj. Kiam la materio kun relativisma rapido elĵetita de eksplodo malrapidiĝas kaj interagas kun ultraviolkoloro-ondolongaj fotonoj, iuj fotonoj gajnas energion, kaj iĝas gamo-radiojn.
 
== Amasaj formortaj eventoj ==
Linio 66:
Sciencistoj serĉis por konsekvencoj sur la Tero de kreco en la apudaĵo (500 lumjaroj).
 
En 1995 Stephen Thorsett de [[Universitato Princeton]] sugestis ke apuda gamo-radia krevoekbrilo povis grave afekti atmosfero de Tero kaj potencialhave kaŭzi severan damaĝon de la biologiosfero. Nunaj modeloj sugestas ke gamo-radiaj krevojekbriloj okazas en la Lakta voja galaksio unufoje dum ĉiuj 100000 ... 1000000 jaroj. Se ĉi tia krevoekbrilo estis direktita je Tero, la gamo-radiado devus multe superi eĉ la plej intensajn sunajn ekbrilojn. La absorbo de radiado en la atmosfero devus kaŭzi [[lumodisociado]]n de [[azoto]], generante [[azota oksido|azotan oksidon]] kiu devus agi kiel [[katalizilo]] por malkomponado de [[ozono]].
 
En 2005, sciencistoj je NASA kaj la [[Universitato de Kansaso]] faris pli detalan studon kiu sugestas ke la [[Ordovicio-Silurio formorta evento]], kiu okazis proksimume 450 milionojn jarojn antaŭe, povis estas ekita per gamo-radia krevoekbrilo. Ili ne faris direktan indikaĵon kiu sugestas ke ĉi tia kreviekbrili rezultis je la antikva formorto, sed ili kreis modelon de rezultaj atmosferaj ŝanĝoj kaj la verŝajnaj konsekvencoj de apud krevoekbrilo. Gamo-radiado de relative apuda stela eksplodo, batanta la Teron por nur dek sekundoj, povis malkomponi supren ĝis duonon da la atmosfera protekta ozona tavolo, la ripariĝo de kiu devus bezoni minimume kvin jarojn. Kun damaĝo de la ozona tavolo, [[ultraviola radiado|ultraviolkolora]] radiado de la Suno devus mortigi multajn formojn de vivo sur grundo kaj proksime al la surfaco en [[oceano]]j kaj [[lago]]j. Ĉi tio ne afektus rekte ĉiujn formojn de vivo, sed la [[nutroĉeno]]j devus esti multe influitaj. Ĉi tiu, laŭvice, povus konduki al amasaj estingiĝoj.
Ĉi tiuj reakcioj povis rezulti je la malloka manĝoproviza kolapso, kaj ankaŭ longadaŭrajn ŝanĝojn en klimato kaj atmosfero.
La loĝantaro verŝajne malpligrandiĝos je 10%.
 
Gamo-radiaj krevojekbriloj en la [[Lakta voja galaksio]] estas maloftaj, sed sciencistoj de NASA pritaksas ke almenaŭ unu apuda evento verŝajne batis la Teron en la pasintaj jaroj. Vivo ekzistas sur Tero dum minimume 3,5&times;10<sup>9</sup> jaroj, pro tia verŝajnas ke ĉi tia evento povis kaŭzi amaso formorton.
La damaĝo per gamo-radio kreviekbrili devus esti grave pli alta ol tiu de supernovao kiu estas je la sama distanco kiel la gamo-radia krevoekbrilo okazita.
 
En 2006 esploristoj je la [[Ohia Ŝtata Universitato]] faris komparan studon de galaksioj en kiu krevojekbriloj okazis. Ili trovis ke malriĉaj je metaloj galaksioj plej verŝajne enhavas fontojn de alte energiaj longaj krevojekbriloj. Pro tio ke la Lakta vojo havas estas tro metalo-riĉa por havi longajn krevojnekbrilojn ekde kiam la Tero estis formita, laŭ ilia opinio estas plej malverŝajne ke apuda krevoekbrilo kaŭzis amasajn formortojn sur Tero.
 
Estas trovite ke la [[stelo de Wolf-Rayet]] [[WR 104]], situanta je 8000 lumjaroj for de Tero, havas turnan akson situantan je 16° de direkto al la [[suna sistemo]], sugestante ke se ĝi produktas krovon, unu el la ĵetaĵoj povas esti direktita al Tero. La ŝanco de tio ke WR 104 produktos gamo-radian krevonekbrilon estas malgranda, kaj la efiko sur Tero de ĉi tia potenciala evento ne estas plene komprenita.
 
La gamo-radio kreviekbrili verŝajne eĉ je supren ĝis 3000 lumajaroj for povas doni riskon.
 
== Rimarkindaj krevojekbriloj ==
 
[[Dosiero:Gammarayburst-GRB990123.jpeg|thumb|350px|La optika postvarmo de gamo-radia krevoekbrilo 990123 estis bildita en la [[23-a de januaro]] de [[1999]]. La krevoekbrilo estas videbla kiel hela punkto markita per kvadrato maldekstre, kaj pligrandigita dekstre. La objekto pli supre de ĝi kun la fingro-similaj filamentecaj estas la devenanta galaksio. Ĉi tiu galaksio aspektas al esti malformigita per kolizio kun alia galaksio.]]
 
Ĉiu krevojekbriloj estas nomataj laŭ la dato en kiu ĝi estis esplorita: la unuaj du ciferoj estas la jaro, sekvis per la du-cifera monato kaj du-cifera tago. Se du aŭ pli multaj krevojekbriloj okazis en la sama tago, al la nomo estas algluita litero 'A' por la unua kreviekbrilo identigita, 'B' por la dua kaj tiel plu.
 
Estas detektitaj miloj de gamo-radiaj krevojekbriloj per kelkaj satelitoj. Jen estas la pli rimarkindaj:
 
* 670702 - La unua krevoekbrilo detektita.
* 970228 - La unua krevoekbrilo por kiu estis sukcese detektita la restaĵa eligo (postvarmo) kaj en ikso-radioj kaj en optika bendo. Ĝi estis ankaŭ ebla identigi la fonto de la tre malproksima galaksio (ruĝenŝoviĝo z = 0,695). Ĉi tiu trovo fortigis la hipotezo de ekstergalaksia fonto de gamo-radiaj krevojekbriloj.
* 970508 - La unua krevoekbrilo por kiu estis mezurita la ruĝenŝoviĝo ''z = 0,835''. Ĉi tio unusence konfirmis la ekstergalaksian naturon de gamo-radiaj krevojekbriloj.
* 980425 - La unua krevoekbrilo por kiu detekto estis kune kun observado de supernovao SN 1998bw, donante ligon inter gamo-radiaj krevojekbriloj kaj supernovaoj. La krevoekbrilo mem estis tre nekutima pro sia tre malgranda lumeco. Ĝis nun ĝi estis ankaŭ la krevoekbrilo plej proksima al Tero kun ''z=0,0085''.
* 990123 - Por ĉi tiu krevoekbrilo estis mezurita optika heldenso de la postvarma eligo, kiu havos [[videbla magnitudo|videblan magnitudonn]] 8,95, malmulte pli malforta ol la planedo [[Neptuno (planedo)|Neptuno]] malgraŭ ĝia distanco de 9.6&times;10<sup>9</sup> lumjaroj. Ĝi estis ankaŭ la unua krevoekbrilo por kiu optika eligo estis detektita antaŭ ĉesis ĝia eligo ke gamo-radioj. Astronomiistoj ricevis bildon en videbla lumo de krevoekbrilo 990123 kiu okazis en 23-a de januaro de 1999, uzanta la teleskopon ROTSE-I, situantan en [[Los Alamos]], [[Nov-Meksiko]]. La teleskopo estis plene aŭtomatigita kaj reagis al signaloj de instrumento BATSE. Ĉi tiu estis la unua krevoekbrilo por kiu optika eligo estis detektita antaŭ kiam la gamo-radia eligo ĉesis. KrevoEkbrilo 990123 havis la plej hela mezuritan optika postvarmon ĝis krevoekbrilo 080319B.
* 030329A - ege hela krevoekbrilo unusence asociita kun supernovao. Tiel estis pruvo ke gamo-radiaj krevojekbriloj kaj supernovaoj estas koneksaj.
* 050509B - La unua mallonga krevoekbrilo kiu estis asociita kun gastiganta galaksio. Provizita la unua indikaĵo ke iuj mallonga krevojekbriloj, malsimile al la longaj, okazas en malnovaj galaksioj kaj ne estas akompanitaj per supernovaoj. KrevoEkbrilo 050509B estis la unua mallonga krevoekbrilo kun gastiganta de matura elipsa galaksio en kiu novaj steloj ne estis formanta. Ĝi provizis indikaĵon ke iuj mallonga krevojekbriloj, malsimile al longa krevojekbriloj, okazas en malnovaj galaksioj kaj ne estas akompanitaj per supernovaoj. Ĉi tia krevojekbriloj povas esti kaŭzita per kuniĝo de neŭtronaj steloj aŭ per kolizio inter neŭtrona stelo kaj nigra truo.
* 050724 - La unua mallonga krevoekbrilo asociita kun (sekureco, garantiaĵo)garantiite elipsa galaksio. Ĝi estas ankaŭ la unua mallonga krevo (postvarmegoj, postardas)ekbrilo sekvita per videblapostvarmo (band,kun bando)videbla kaj transruĝa (band, bando) radioradiado.
* 050904 - La plej malproksima krevojekbriloj observita ĝis nun, kun ruĝenŝoviĝo ''z=6,29''.
* 060218 - La lasta krevoekbrilo kun malgranda ruĝenŝoviĝo ''z=0,033'', akompanita per supernovao. Ĝia daŭro estis 33 minutojn, pli plonge ol tiu de la aliaj krevojekbriloj.
* 060505 kaj 060614 - longaj krevojekbriloj kiuj estas ne akompanita per helaj supernovaoj.
* 080319B - ege intensa krevoekbrilo kun postvarmego kiu atingis la videblan magnitudon 5,76 (videbla al la nuda okulo) kaj plej hela supernovao iam esplorita kun [[absoluta magnitudo]] -36, kaj la plej malproksima objekto kiu estis iam videbla per la nuda okulo.
* 080913: La plej malproksima krevoekbrilo kun ruĝenŝoviĝo ''z=6,7'' (ekvivalento al 12,8&times;10<sup>9</sup> lumjaroj for), kiu estas la dua plej malnova dokumentita evento en la universo.
 
== Historio de malkovro ==
 
Gamo-radiaj krevojekbriloj estis esploritaj en komenco de la 1960-aj jaroj per la usonaj nukleaj provaj detektaj satelitoj [[Vela (satelito)|Vela]]. La Vela estis konstruitaj por detekti gamaj radiadaj pulsoj disradiitaj per atombombaj testoj en spacon. Usono suspektis ke [[Sovetunio]] povus provi fari sekretajn nukleajn testojn post signumo de la [[Nuklea Prova Malpermesa Traktato]] en 1963. Dum kiam plejparto de satelitoj orbitis je proksimume 800 kilometroj pli supre de Tera surfaco, la Vela satelitoj orbitis je alto de 104000 kilometroj. Je ĉi tiu alto, la satelitoj orbitis pli supre de la [[zonoj de Van Allen]], kio malpligrandigis la bruon en la sentiloj. La superflua alto ankaŭ intencis ke la satelitoj povis detekti eksplodoj malantaŭ la [[luno]], situo kie la Usona registaro suspektis la Sovetunio devus provi kaŝi atombombajn testojn. La Vela sistemo ĝenerale havis kvar satelitoj operaciantaj je ĉiu donita tempo tiel ke gamo-radia signalo povis esti detektita je multaj situoj. Ĉi tio ebligas asimiliekscii situon de la fontonfonto de la signalo alkun precizeco de relative kompakta regiono de spaco. Dum ĉi tiuj karakterizoj estis kunigita enen la Vela sistemon por plibonigi la detekto de nukleaj armiloj, ĉi tiuj samaj karakterizoj estis kio faris la satelitojn povajn detekti gamo-radiajn krevojnekbrilojn.
 
Sur 2-a de julio 1967, je 14:19 [[UTC]], la satelitoj Vela 3 kaj Vela 4 detektis ekbrilon de gama radiado kiu estis malsimila al ĉiuj sciataj nukleaj armilaj signumoj. Nukleaj bomboj produktis tre lakonajn, intensajn krevojnekbrilojn de gamaj radioj de longo malpli ol unu mikrosekundo. La radiado poste malkreskoasmalkreskas kune kun tio ke la malstabilaj atomkernoj [[radiaktiveco|disfalas]]. La signalisignalo detektita de la Vela satelitoj havis nek la intensan komenca ekbrili nek la laŭgrada malkreskon, sed anstataŭe tie estis du malsamaj kulminoj en la kurbo de lumeco. [[Suna ekbrilo|Sunaj ekbriloj]] kaj novaj [[supernovao]]j estis du la aliaj eblaj eksplikoj por la evento, sed neniu okazis en tiu tago. Pro neklareco pri tio kio okazis, kaj tio ke la afero ne estis konsideraakonsiderata kiel urĝa, la teamo je la [[Scienca Laboratorio Los Alamos]], estrita de Ray Klebesadel, prokrastis esploron de la datumoj.
 
Vela 5 estis lanĉita sur 23-a de majo 1969. Ĉar la sentkapablo kaj tempa rezolucio sur ĉi tiuj satelitoj estis grave pli preciza ol la iloj sur Vela 4, la teamo en Los Alamos atendis ke ĉi tiuj novaj satelitoj detektas pliajn gamo-radiajn krevojnekbrilojn. Malgraŭ enorma kvanto de [[signala bruo|fonaj signaloj]] prenitaj per la novaj detektiloj, la esplora teamo trovis dek du eventojn kiu ne koincidis kun sunaj ekbriloj aŭ supernovaoj. Iuj el la novaj detektoj ankaŭ havis la saman duopan kulminan ŝablonon kiu estis observita per Vela 4.
 
Kvankam iliaj instrumentoj ne estis pli bonaj ol tiuj de Vela 5, la satelitoj Vela 6 estis lanĉita sur 8-a de aprilo 1970 speciale por difinanta la direkto de kiu la gamaj radioj estis alvenanta. La orbitoj por la Vela 6 satelitoj estis elektita al esti kiel malproksime de Vela 5 kiel eblas, ĝenerale de la ordo de 10000 kilometroj aparta. Ĉi tiu apartigo intencis ke malgraŭ ke gamaj radioj vojaĝanta je la [[lumrapideco]], signalo devus esti detektita je malmulte malsamaj tempoj per malsamaj satelitoj. Per analizo de la tempoj de venoj, Klebesadel kaj lia teamo sukcese difinis direkton al fontoj de 16s16 gamo-radiaj krevojekbriloj. La hazarda distribuo de krevojekbriloj tra la ĉielo klarigis ke la krevojekbriloj ne devenas de la suno, luno aŭ aliaj [[planedo]]j en nia [[suna sistemo]] aŭ eĉ de la Lakta vojo.
 
En 1973, Ray Klebesadel, Roy Olson kaj Ian Strong de Scienca Laboratorio Los Alamos de [[Universitato de Kalifornio]] publikigis laboron ''Observadoj de gamo-radiaj krevojekbriloj de kosma fonto'', identigante kosma fonto por la antaŭe neeksplikitaj observadoj de gamo-radioj. Mallonge post tio, Klebesadel prezentis la aferon en la 140-a konferenco de la [[Amerika Astronomia Socio]]. Kvankam li estis intervjuita nur de ''The National Enquirer'', novaĵo pri la malkovro rapide disvastigisdisvastiĝis tra la scienca komunumo. Inter 1973 kaj 2001 pli ol 5300 paperoj estis publikigitaj pri la krevojekbriloj.
 
=== Esploraj satelitoj ===
 
Mallonge post la malkovro de gamo-radiaj krevojekbriloj, aperis ĝenerala interkonsento en la astronomia komunumo ke por ke difini kio kaŭzis ilin, ili devus devi esti identigitaj kun astronomiaj objektoj videblaj je la aliaj ondolongoj, aparte en [[videbla lumo]], ĉar ĉi tiu maniero estis sukcese aplikita al la [[radioastronomio]] kaj [[ikso-radia astronomio]]. Ĉi tiu maniero devus postuli malproksime multe pli precizajn poziciojn de kelka gamo-radiaj krevasekbrilas ol la informo kiun Vela sistemo povis provizi. Pli granda akurateco postulis ke la detektiloj esti lokigitaj pli malproksime aparte. Anstataŭ lanĉado de satelitoj nur je orbitoj ĉirkaŭ Tero, estis konsiderata necesecoa disvastigi la detektiloj ĉie en la [[suna sistemo]].
 
Per la fino de 1978, la unua interplaneda reto havis estas plenumita. Aldone al la satelitoj Vela, la reto enhavis 5 novajn spacajn sondilojns: la rusia [[Prognoz SO-M]] ([[Prognoz 7]]) en orbito ĉirkaŭ Tero, la germana [[Helios probes]] ([[Helios 2]]) en elipsa orbito ĉirkaŭ Suno, kaj [[Pionira Venusa Orbitilo]] de [[NASA]], [[Venera 11]], kaj [[Venera 12]], kiuj ĉiuj orbitis ĉirkaŭ [[Venuso]]. Uzante la datumojn kolektitajn per la reto eblis difini la pozicion de gamo-radiaj krevojekbriloj kun akurateco de [[minuto de arko|minutoj de arko]]. Tamen, eĉ uzante la plej povajn haveblajn teleskopojn, nenio de interesa estis trovita en la difinitaj regionoj.
 
Por ekspliki la ekzisto de gamo-radiaj krevojekbriloj multaj spekulativaj teorioj estis plibonigitaj, la plejparto de kiu premisis fontojn apud [[lakta voja galaksio]]. Malgranda progreso estita farita, tamen, ĝis la lanĉo en 1991 de la [[Gama Radia Observatorio Compton]] kaj ĝia krevaekbrila kaj pasema fonta esplorista ([[BATSE]]) instrumento, ege delikata gamo-radia detektilo. Ĉi tiu instrumento provizis kritajn datumojn indikantajn ke la krevojekbriloj estas [[izotropeco|izotropaj]] (ne dekliva al ĉi aparta direkto aŭ regiono de spaco, kiel la [[galaksia ebeno]] aŭ la [[galaksia centro]]), kaj pro tio estis forigitaj el konsiderado preskaŭ ĉiuj galaksiaj fontoj. Ĉar la lakta voja galaksio havas tre platan strukturon, se gamo-radiaj krevojekbriloj devenas de iuj lokoj en la lakta vojo, ili devus ne esti distribuita izotrope en la ĉielo, sed anstataŭe koncentritaj en la ebeno de la Lakta vojo. Kvankam la heldenso de la krevojekbriloj indikis ke la ili krevas devuddevus deveni de la Lakta vojo, la distribuo sugestis alie.
 
Datumoj de BATSE ankaŭ montris ke la krevojekbriloj estas en du malsamaj kategorioj: mallongdaŭra, pezo-spektraj krevojekbriloj (''mallongaj krevojekbriloj''), kaj longdaŭraj, molo-spektraj krevojekbriloj (''longaj krevojekbriloj''). La mallongaj krevojekbriloj estas tipe de malpli ol du sekundoj de daŭro kaj estas dominitaj per pli alte energiaj [[fotono]]j. La longa krevojekbriloj estas tipe de pli ol du sekundoj en daŭro kaj enhavas domine pli sube energiajn fotonojn. La apartigo estas ne absoluta kaj la loĝantaroj interkovris observe, sed la distingo sugestas du malsamajn klasojn de la fontoj. Tamen, iu kredi estas tria speco de krevojekbriloj. La tri specoj de krevojekbriloj estas hipotezitaj al esti de tri malsamaj fontoj: kuniĝoj de neŭtronaj stelaj sistemoj, kuniĝoj inter blankaj nanoj kaj neŭtronaj steloj, kaj la kolapsoj de pezaj steloj.
 
Por jardekoj post la malkovro de la krevojekbriloj, astronomiistoj serĉis por iu [[astro]] en pozicia koincido kun ĵus observita krevoekbrilo. Astronomiistoj konsideris multajn malsamajn objektojn, inter ili [[blanka nano|blankaj nanoj]], [[pulsaro]]j, [[supernovao]]j, pilkosimilaj [[stelamaso]]j, [[kvazaro]]j, [[galaksio de Seyfert|galaksioj de Seyfert]], kaj [[objekto BL Lac|objektoj BL Lac]]. Esploristoj aparte rigardis por objektoj kun nekutimaj propraĵoj kiu povus rilati al gamo-radiaj krevojekbriloj: granda propra moviĝo, [[polarizo]] de eligata lumo, orbita heldensa modulado, rapida ekbrilado, ega kolorigo, [[eliga linio|eligaj linioj]], nekutima formo. Ekde la malkovro de la krevojekbriloj tra la 1980-aj jaroj, 790305B estis la nura evento kiu estas identigita kun kandidata fonta objekto, nebulozo [[N49]] en la [[Granda Magelana Nubo]]. Ĉiuj alia provoj malsukcesis pro malriĉa rezolucio de la haveblaj detektiloj. La plej bona espero ŝajnis al esti je trovado de malklariĝanta pli longe ondolonga eligo post la kreviekbrilo mem, la ''postvarmo'' de la krevoekbrilo.
 
[[Dosiero:Swift spacecraft.jpg|thumb|left|Satelito Swift]]
 
En 1980, esplora grupo de Livio Scarsi je la [[Universitato de Romo]] komencis laboron pri ''Satelito por Astronomia X'', ikso-radia astronomia esplora satelito. La projekto estis ellaborita en kunlaboro inter la [[Itala Spaca Agentejo]] kaj [[Nederlanda Agentejo por Aerokosmaj flugadikaj Programoj|Nederlanda Agentejo por Aerokosmaj flugadikaj Programoj]]. Kvankam la satelito estis originale destinita nur por studado de ikso-radioj, Enrico Costa de la [[Istituto di Astrofisica Spaziale]] sugestis ke la kvar protektaj ŝirmoj de la satelito povita facile servi kiel detektiloj de gamo-radiaj krevojekbriloj. Post 10 jaroj de malfruoj kaj fina kosto de proksimume 350 milionoj [[usona dolaro|usonaj dolaroj]] la satelito, renomita al [[BeppoSAX]] estis lanĉita en la 30-a de aprilo de 1996.
 
En 1983, teamo de Stan Woosley, Don Lamb, Ed Fenimore, Kevin Hurley kaj George Ricker komencis planojn pri nova satelito por esploro de la krevojekbriloj, la [[Alta Energia Pasema Esploristo]] (HETE). Kvankam multaj satelitoj jam provizis datumojn pri la krevojekbriloj, HETE devus esti la unua satelito destinita tute por esploro de la krevojiekbriloji. La celo estis detekti krevojnekbrilojn kun multa pli granda akurateco ol la detektiloj BATSE. La teamo donis proponon al NASA en 1986 sub kiu la satelito devus esti ekipita kun kvar gama-radiadaj detektiloj, ikso-radia fotilo, kaj kvar elektronikaj kameraoj por detektado de videbla kaj ultraviolkolora lumo. La projekto kostis 14,5 milionojn [[usona dolaro|usonajn dolarojn]], kaj la lanĉi estita originale planita por la somero de 1994. La raketo [[Pegazo XL]], kiu okazis sur 4-a de novembro, 1994, estis sukcesa, sed nek HETE nek argentina esplora satelito SAC-B ankaŭ kiu estis surŝipe, malkupliĝis de la ĉefa ekbrilo. Neniu de la du satelitoj estis povaj direktaj iliaj sunaj paneloj al la suno, kaj en unu tago de la lanĉi, ĉiu radia kontakto kun la satelitoj estis perdita. La sekva provo HETE 2, estis sukcese lanĉita en la 9-a de oktobro 2000. Ĝi observis ĝia unuan krevonekbrilon en la 13-a de februaro de 2001.
 
En 27-a de februaro de 1997, malpli ol unu jaro post kiam ĝi estis lanĉita, BeppoSAX detektis gamo-radian krevonekbrilon 970228, kaj kiam la ikso-radia fotilo estis punktita al la direkto de kiu la krevoekbrilo venis, ĝi detektis malklariĝantan ikso-radia eligo. Tero-bazitaj teleskopoj poste identigis malklariĝantan optikan kopion same bone. La situo de ĉi tiu evento estas identigita, iam poste la krevoekbrilo malheliĝis, kaj profunda bildado identigis tre malhelan, malproksiman gastigantan galaksion de situo de la krevoekbrilo. Ne ĉiuj sciencistoj kredis en ĉi tiu asocio komence, kaj la akurata [[ruĝenŝoviĝo]] de ĉi tiu aparta galaksio ne estis ricevita ĝis multaj jaroj poste. Tamen, la venonta bone lokigita gamo-radia krevoekbrilo, 970508, havis firman absorban ruĝenŝoviĝon de 0,835, kio respektivas al distanco de 7&times;10<sup>9</sup> [[lumajaro]]j, kio estas unusence malproksime for de nia galaksio. En nur kelkaj semajnoj la longa diskuto pri la distanca skalo finiĝis: la krevojekbriloj estas ekstergalaksiaj eventoj devenantaj de la aliaj galaksioj je enormaj distancoj. Fine doninte la distancan skalon karakterizantan la ĉirkaŭaĵojn en kiuj la krevojekbriloj okazas kaj provizante novan vidon de la krevojekbriloj ambaŭ observe kaj teorie, ĉi tiu malkovro multe ŝanĝis studon de la krevojekbriloj.
 
Kiel en 2007, simila rivoluo en krevaekbrila astronomio estas en progreso, grande sekve de la sukcesa lanĉi de [[Rapida Gamo-Radio KreviEkbrila Misio]] de [[NASA]] satelito en novembro 2004, kiu kombinas delikatan gamo-radian detektilon kun ebleco punkti ikso-radiajn kaj optikajn teleskopojn al direkto de nova krevoekbrilo en malpli ol minuto. Malkovroj de la satelito inkluzivas la unuajn observadojn de postvarmoj de mallongaj krevojekbriloj kaj vastaj kvantoj de datumoj pri la konduto de postvarmoj de krevojekbriloj je fruaj stadioj dum ilia evoluo, eĉ antaŭ kiam la gamo-radia eligo finiĝis. La misio ankaŭ esploris grandajn ikso-radiajn ekbrilojn aperantajn en minutoj aŭ tagoj post fino de la krevoekbrilo.
 
En la 11-a de junio de 2008 estis lanĉita Gamo-radia Granda Area Spaca Teleskopo (GLAST) de NASA, poste renomita al la [[Fermi Gamo-radia Spaca Teleskopo]].
 
Aliaj gamo-radiaj krevajekbrilaj observadaj misioj estas [[INTEGRAL]] kaj [[AGILE (kosmoveturilo)|AGILE]]. Anoncoj de krevojekbriloj estas faritaj kiam ili estas detektita tra la [[gamo-radia krevaekbrila koordinata reto]] por ke esploristoj povas fokusi siajn instrumentojn sur la fonton de la krevoekbrilo al observi la postvarmon.
 
== Vidu ankaŭ ==
Linio 158:
== Eksteraj ligiloj ==
 
{{el}} [http://www.kusastro.kyoto-u.ac.jp/~totani/en/grb_image/index.html Gamo-radio krevaekbrila informo kaj bildo de Kiota Universitato]
{{el}} [http://astro.caltech.edu/~ejb/faq.html Gamo-radia krevaekbrila respondaro de Caltech]
{{el}} [http://swift.sonoma.edu/about_swift/grbs.html Gamo-radia krevaekbrila informo de NASA/Swift]
{{el}} [http://www.pbs.org/wgbh/nova/gamma/ Morta stelo (gamo-radiaj krevojekbriloj)]
{{el}} [http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/1998/17/text/ KrevoEkbrilo 971214: plej energia evento en la universo]
{{el}} [http://imgsrc.hubblesite.org/hu/db/1998/17/videos/b/formats/high_real.ram KrevoEkbrilo 971214]
{{el}} [http://imgsrc.hubblesite.org/hu/db/1998/17/videos/a/formats/low_quicktime.mov Animacio de gamo-radia kreviekbrili (Quicktime)]
{{el}} [http://astro.berkeley.edu/~jbloom/pr0326.html KrevoEkbrilo 980326: Indikaĵo por ligo kun peza stelo]
{{el}} [http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=4679036 Gamo-radiaj fontoj] de ''Scienca Vendredo'', 3 Junio de 2005 (RealAudio)
{{el}} [http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/4237800.stm Plej malproksima kosma ekspoldo] (BBC)
{{el}} [http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/pr-16-03.html Kosmoscienca gamo-radiaj krevojekbriloj kaj hipernovaoj konkludigita estas ligitaj] (ESO)
{{el}} [http://science.nasa.gov/headlines/y2008/21mar_nakedeye.htm KrevoEkbrilo 080319B videbla per nuda okulo] raportita per NASA, je 7,5&times;10<sup>9</sup> lumjaroj kaj [http://grb.fuw.edu.pl/pi/ot/grb080319b/normal.html animacio de la evento]
{{el}} [http://www.orionspace.net/08/21-mar-2008-swift.html Nova gamo-radia kreviekbrilo estas la plej malproksima videbla per nuda okula objekto.]
{{el}} {{Cito|Titolo=Did a gamma-ray burst initiate the late Ordovician mass extinction? - Ĉu gamo-radiaj krevoekbrilo iniciatis la malfruan Ordovicia mason formorton?|Aŭtoro=Melott, A. L., kaj aliaj|Jaro=2004|Gazeto=International Journal of Astrobiology - Internacia Ĵurnalo de Astrobiologio|Volumo=3|Paĝoj=55–61|COI= 10.1017/S1473550404001910}}
{{el}} [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?1973ApJ...182L..85K ADS ] Klebesadle, Strong, Olsen, ''Observadoj de Gamo-Radio KrevojEkbriloj de Kosma Fonto'', ApJ Leteroj 182: L85, 1973
{{el}} {{Cito |Titolo=A Gamma-Ray Burst Bibliography, 1973-2001 - Gamo-Radio KreviEkbrila Bibliografio, 1973-2001 |Aŭtoro=Hurley, K. |URL=http://www.ssl.berkeley.edu/ipn3/grbbiblio.pdf |Eldonejo=American Institute of Physics - Amerika Instituto de Fiziko |Alirdato=2008-12-19}}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-data_query?bibcode=1993ApJ...413L.101K&db_key=AST&link_type=ABSTRACT&high=4322390bbe25658|Aŭtoro=Kouveliotou, C. kaj aliaj|Jaro=1993|Titolo=Identification of two classes of gamma-ray bursts - Identigo de du klasoj de gamo-radiaj krevojekbriloj|Gazeto= Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=413|Paĝoj=L101 | COI = 10.1086/186969 }}
{{el}} {{Cito|COI=10.1086/306386|Aŭtoro=Mukherjee, S., kaj aliaj|Jaro=1998|Titolo=Three Types of Gamma-Ray Bursts - Tri specoj de gamo-radiaj krevojekbriloj|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=508|Paĝoj=314}}
{{el}} {{Cito|COI=10.1086/306416|Aŭtoro=Horvath, I.|Jaro=1998|Titolo=A Third Class of Gamma-Ray Bursts? - Tria klaso de gamo-radiaj krevojekbriloj?|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=508|Paĝoj=757}}
{{el}} {{Cito|COI=10.1086/344568|Aŭtoro=Hakkila, J., kaj aliaj|Jaro=2003|Titolo=How Sample Completeness Affects Gamma-Ray Burst Classification - Kiel specimena pleneco afektas gamo-radian krevanekbrilan klasifikon|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=582|Paĝoj=320}}
{{el}} {{Cito|COI=10.1051/0004-6361:20041129|Aŭtoro=Horvath, I., kaj aliaj|Jaro=2006|Titolo=A new definition of the intermediate group of gamma-ray bursts - Nova difino de la intera grupo de gamo-radiaj krevojekbriloj|Gazeto=Astronomy and Astrophysics - Astronomio kaj Astrofiziko|Volumo=447|Paĝoj=23}}
{{el}} {{Cito|COI= 10.1146/annurev.aa.33.090195.002215|Aŭtoro=Fishman, C. J. and Meegan, C. A.|Jaro=1995|Titolo=Gamma-Ray Bursts - Gamo-radiaj krevojekbriloj|Gazeto=Annual Review of Astronomy and Astrophysics - Ĉiujara Recenzo de Astronomio kaj Astrofiziko|Volumo=33|Paĝoj=415 458}}
{{el}} {{Cito|COI=10.1038/355143a0|Aŭtoro=Meegan, C. A., kaj aliaj|Jaro=1992|Titolo=Spatial distribution of gamma-ray bursts observed by BATSE - Spaca distribuo de gamo-radiaj krevojekbriloj observita per BATSE|Gazeto=Nature - Naturo|Volumo=355|Paĝoj=143}}
{{el}} {{Cito|COI=10.1086/520317|Aŭtoro=Chattopadhyay, T., kaj aliaj|Jaro=2007|Titolo=Statistical Evidence for Three Classes of Gamma-Ray Bursts - Statistika indikaĵo por tri klasoj de gamo-radiaj krevojekbriloj|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=667|Paĝoj=1017}}
{{el}} {{Cito|COI=10.1038/386686a0|Aŭtoro=van Paradijs, J., kaj aliaj|Jaro=1997|Titolo=Transient optical emission from the error box of the gamma-ray burst of 28 February 1997 - Pasema optika eligo de la erara limigo de la gamo-radia krevoekbrilo de la 28-a februaro de 1997|Gazeto=Nature - Naturo|Volumo=386|Paĝoj=686}}
{{el}} [http://www.grbhosts.org GHostS datumbazo] pli pri galaksioj gastigantaj krevojnekbrilojn
{{el}} {{Cito|Aŭtoro=Frontera, F. and Piro, L.|Jaro=1998|Titolo=Proceedings of Gamma-Ray Bursts in the Afterglow Era - Paperoj pri gamo-radiaj krevojekbriloj en la postvarma epoko|Eldonejo=Astronomy and Astrophysics Supplement Series - Astronomio kaj Astrofizika Suplementa Serio|URL=http://www.edpsciences.org/articles/aas/abs/1999/15/contents/contents.html}}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004ApJ...611.1005G|Aŭtoro=Gehrels, N., et al.|Jaro=2004|Titolo=The Swift Gamma-Ray Burst Mission - La gamo-radia kreviekbrila misio Swift|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=611|Paĝoj=1005–1020 | COI = 10.1086/422091 }}
{{el}} {{Cito|Titolo=Official NASA Fermi Website - Oficiala NASA Fermi TTT-ejo|URL=http://fermi.gsfc.nasa.gov/|Alirdato=2008-12-05|}}
{{el}} {{Cito|URL=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/grbs_duration.html|Titolo=GRBs: Long or Short Duration? - KrevojEkbriloj: longa aŭ mallonga daŭro? |Eldonejo=[[NASA]]|Alirdato=2009-01-10}}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1995PASP..107.1152|Aŭtoro=Lamb, D. Q.|Jaro=1995|Titolo=The Distance Scale to Gamma-Ray Bursts - La distanca skalo al gamo-radiaj krevojekbriloj|Gazeto=Publications of the Astronomical Society of the Pacific - Eldonaĵoj de la Astronomia Socio de la Pacifiko|Volumo=107|Paĝoj=1152 | COI = 10.1086/133673 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1995PASP..107.1167P|Aŭtoro=Paczynski, B.|Jaro=1995|Titolo=How Far Away Are Gamma-Ray Bursters? - Kiel malproksimaj estas gamo-radiaj fontoj?|Gazeto=Publications of the Astronomical Society of the Pacific - Eldonaĵoj de la Astronomia Socio de la Pacifiko|Volumo=107|Paĝoj=1167 | COI = 10.1086/133674 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://gcn.gsfc.nasa.gov/gcn3/8225.gcn3|Jaro=2008|Titolo=GCN circular:GRB 080913: VLT/FORS spectrum - GCN: krevoekbrilo 080913: VLT/FORS spektro}}
{{el}} {{Cito |Titolo=Short Gamma-Ray Bursts New Models Shed Light on Enigmatic Explosions |URL=http://www.mpa-garching.mpg.de/mpa/research/current_research/hl2004-9/hl2004-9-en.html |Eldonejo=[[Max Planck Institute for Astrophysics]] - [[Max Planck Instituto por Astrofiziko]] |Alirdato=2008-12-10 |Dato=Septembro 2004 |Aŭtoro=H.-Thomas Janka, M.A. Aloy, E. Müller}}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1999ApJ...519L..17S&db_key=AST|Aŭtoro=Sari, R., Piran, T., Halpern, J. P.|Jaro=1999|Titolo=Jets in Gamma-Ray Bursts - Ĵetaĵoj en gamo-radiaj krevojekbriloj|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=519|Paĝoj=L17–L20|COI=10.1086/312109}}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=2001ApJ...562L..55F&db_key=AST|Aŭtoro=Frail, D.A. kaj aliaj|Jaro=2001|Titolo=Beaming in Gamma-Ray Bursts: Evidence for a Standard Energy Reservoir - Trabado en gamo-radiaj krevojekbriloj: indikaĵo por norma energia rezervujo|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=562|Paĝoj=L55–L58 | COI = 10.1086/338119 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1998Natur.395..670G&db_key=AST|Aŭtoro=Galama, T. J. kaj aliaj|Jaro=1998|Titolo=An unusual supernova in the error box of the gamma-ray burst of 25 April 1998 - Nekutima supernovao en la eraraj limigoj de la gamo-radia krevoekbrilo de la 25-a aprilo de 1998|Gazeto=Nature - Naturo|Volumo=395|Paĝoj=670–672 | COI = 10.1038/27150 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=2004ApJ...607L..17P|Aŭtoro=Podsiadlowski kaj aliaj|Jaro=2004|Titolo=The Rates of Hypernovae and Gamma-Ray Bursts: Implications for Their Progenitors - La kurzoj de hipernovaoj kaj gamo-radiaj krevojekbriloj: implikacioj por ilia antaŭaĵoj|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=607L|Paĝoj=17P|COI=10.1086/421347}}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=2006ApJ...642..989P&amp;db_key=AST&amp;data_type=HTML&amp;format=&amp;high=4322390bbe01196|Aŭtoro=Prochaska kaj aliaj|Jaro=2006|Titolo=The Galaxy Hosts and Large-Scale Environments of Short-Hard Gamma-Ray Bursts - La enhavantaj galaksioj kaj grando-skalaj ĉirkaŭaĵoj de mallongo-pezaj gamo-radiaj krevojekbriloj|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=641|Paĝoj=989}}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=2006A%26A...454L.123W&amp;db_key=AST&amp;data_type=HTML&amp;format=&amp;high=4322390bbe02662|Aŭtoro=Watson, D. kaj aliaj|Jaro=2006|Titolo=Are short γ-ray bursts collimated? GRB 050709, a flare but no break - Ĉu mallongaj γ-radioj de krevojekbriloj estas sinparaleligita? KrevoEkbrilo 050709, ekbrilo sed ne rompo|Gazeto=Astronomy and Astrophysics - Astronomio kaj Astrofiziko|Volumo=454|Paĝoj=L123–L126 | COI = 10.1051/0004-6361:20065380 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://lanl.arxiv.org/abs/astro-ph/0603773|Aŭtoro=Grupe, D. kaj aliaj|Jaro=2006|Titolo=Jet Breaks in Short Gamma-Ray Bursts. I: The Uncollimated Afterglow of GRB 050724 - Ĵetaĵaj rompoj en mallongaj gamo-radiaj krevojekbriloj. I: La nesinparaleligita postvarmo de krevoekbrilo 050724|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=653|Paĝoj=462 | COI = 10.1086/508739 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.1086/508740|Aŭtoro=Burrows, David N. kaj aliaj |Jaro=2006|Titolo=Jet Breaks in Short Gamma-Ray Bursts. II. The Collimated Afterglow of GRB 051221A - Ĵetaĵaj rompoj en mallongaj gamo-radiaj krevojekbriloj. II. La sinparaleligita postvarmo de krevoekbrilo 051221A|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=653|Paĝoj=468–473|COI=10.1086/508740}}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999ApJ...524..262M|Aŭtoro=MacFadyen, A. I. and Woosley, S.|Jaro=1999|Titolo=Collapsars: Gamma-Ray Bursts and Explosions in "Failed Supernovae" - Nigraj truoj: gamo-radiaj krevojekbriloj kaj eksplodoj en mankantaj supernovaoj"|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=524|Paĝoj=262–289 | COI = 10.1086/307790 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/2007AIPC..937..521M|Aŭtoro=Metzger, B.|Jaro=2007|Titolo=Proto-Neutron Star Winds, Magnetar Birth, and Gamma-Ray Bursts - Pra-neŭtronaj stelaj ventoj kaj Gamo-radiaj krevojekbriloj|Gazeto=AIP Conference Proceedings - AIP Konferencaj Paperoj|Volumo=937|Paĝoj=521–525|COI=10.1063/1.2803618}}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/1998ApJ...507L..45V|Aŭtoro=Vietri, M. and Stella, L.|Jaro=1998|Titolo=A Gamma-Ray Burst Model with Small Baryon Contamination - Gamo-radiaj krevajekbrilaj modelo kun malgranda bariona infektado|Gazeto=ApJ|Volumo=507|Paĝoj=L45&ndash;L48 | COI = 10.1086/311674 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/2006AIPC..836...48M|Aŭtoro=MacFadyen, A. I.|Jaro=2006|Titolo=Late flares from GRBs --- Clues about the Central Engine - Malfruaj ekbriloj de krevojekbriloj --- rezonofadenoj pri la centra motoro|Gazeto=AIP Conference Proceedings - AIP Konferencaj Paperoj|Volumo=836|Paĝoj=48–53|COI=10.1063/1.2207856}}
{{el}} {{Cito|Titolo=Exploding Neutron Stars in Close Binaries - Eksplodantaj neŭtronaj steloj en proksimaj duumaj steloj|Aŭtoro=Blinnikov, S., kaj aliaj|Jaro=1984 |URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-data_query?bibcode=1984SvAL...10..177B&db_key=AST&link_type=ABSTRACT&high=4322390bbe18728 |Gazeto=Soviet Astronomy Letters - Sovetaj Astronomiaj Leteroj |Volumo=10 |Paĝoj=177}}
{{el}} {{Cito |URL=http://arxiv.org/abs/0709.0766 |Aŭtoro=LIGO Scientific Collaboration | Titolo=Search for Gravitational Waves Associated with 39 Gamma-Ray Bursts Using Data from the Second, Third, and Fourth LIGO Runs - Serĉo por gravitaj ondoj asociitaj kun 39 gamo-radiaj krevojekbriloj uzante datumoj de la dua, tria kaj kvara ruligoj de LIGO |Jaro=2007 |Versio=v2 }}
{{el}} {{Cito|Aŭtoro=Stern, Boris E. and Poutanen, Juri|COI=10.1111/j.1365-2966.2004.08163.x |URL=http://www3.interscience.wiley.com/journal/118762788/abstract|Titolo=Gamma-ray bursts from synchrotron self-Compton emission - Gamo-radiaj krevojekbriloj de sinkronplirapidigilo mem-eligo de Compton|Gazeto=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society - Monata (Rimarkas, Rimarkoj) de la Reĝa Astronomia Socio |Eldonejo=Wiley Interscience |Volumo = 352|Numero= 3| Paĝoj=L35&ndash;L39|Dato=2004-05-28|Alirdato=2009-01-07}}
{{el}} {{Cito|URL=http://antwrp.gsfc.nasa.gov/diamond_jubilee/papers/fishman.html|Titolo=Gamma-Ray Bursts: An Overview - Gamo-radiaj krevojekbriloj: ĝenerala priskribo|Aŭtoro=Fishman, Gerald J.|Eldonejo=nasa.gov|Dato=22-a de majo, 1995|Alirdato=2007-10-12}}
{{el}} {{Cito |Aŭtoro=Meszaros, P., Rees, M.~J. |Titolo=Optical and Long-Wavelength Afterglow from Gamma-Ray Bursts - Optika kaj Longa-Ondolongo (Postvarmego, Postardi) de Gamo-radiaj krevojekbriloj |URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1997ApJ...476..232M&amp;db_key=AST&amp;data_type=HTML&amp;format=&amp;high=4322390bbe05056 |Jaro=1997 |Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo |Volumo=476 |Paĝoj=476 }}
{{el}} {{Cito |Aŭtoro=Sari, R.; Piran, T.; Narayan, R. |Titolo=Spectra and Light Curves of Gamma-Ray Burst Afterglows - Spektroj kaj lumaj kurboj de gamo-radiaj krevajekbrilaj postvarmoj |URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1998ApJ...497L..17S&amp;db_key=AST&amp;data_type=HTML&amp;format=&amp;high=4322390bbe05056 |Gazeto=Astrophysical Journal Letters - Astrofizikaj Ĵurnalaj Leteroj |Jaro=1998 |Volumo=497 |Paĝoj=L17 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/2006ApJ...642..389N|Aŭtoro=Nousek, J. A. kaj aliaj|Jaro=2006|Titolo=Evidence for a Canonical Gamma-Ray Burst Afterglow Light Curve in the Swift XRT Data - Indikaĵo por kanona gamo-radio krevaekbrila postvarma luma kurbo en datumoj de la Swift XRT |Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Volumo=642|Paĝoj=389–400 | COI = 10.1086/500724 }}
{{el}} {{Cito|Titolo=Powerful GeV emission from a γ-ray-burst shock wave scattering stellar photons - Pova GeV eligo de γ-radio-krevaekbrila skua ondo verŝanta stelajn fotonojn|URL=http://arxiv.org/abs/0805.0258v2|Eldonejo=Astronomy & Astrophysics - Astronomio & Astrofiziko|alirdato-2008-12-15|Dato=4-a de septembro, 2008}}
{{el}} {{Cito|Aŭtoro=Thorsett, S. E.|Titolo=Terrestrial implications of cosmological gamma-ray burst models - Surteraj implikacioj de kosmosciencaj gamo-radiaj krevajekbrilaj modeloj|Alirdato=2007-09-15|Dato=05/1995|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1995ApJ...444L..53T|COI=10.1086/187858|Volumo=444|Paĝoj=L53}}
{{el}} {{Cito| URL=http://www.nasa.gov/vision/universe/starsgalaxies/gammaray_extinction.html | Titolo=Explosions in Space May Have Initiated Ancient Extinction on Earth - Eksplodoj en kosmo povis iniciatiti antikvajn formortojn sur Tero|Alirdato=2007-09-15|Dato=4-a de junio, 2005|Eldonejo=nasa.gov}}
{{el}} {{Cito|URL=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0604113v4|Titolo=Protecting Life in the Milky Way: Metals Keep the GRBs Away - Protektado de vivo en la lakta vojo: metaloj gardas de la krevojekbriloj|Gazeto=Acta Astronomica|COI=ActaAstron.56:333,2006|Alirdato=2008-12-24|Dato=6-a de aprilo, 2006}}
{{el}} {{Cito|URL=http : / / www.badastronomy.com/bablog/2008/03/03/wr-104-a-nearby-gamma-ray-burst/|Titolo=WR 104: A nearby gamma-ray burst? - WR 104: Apuda gamo-radia krevoekbrilo? |Eldonejo=Discover|Alirdato=2009-01-07|Dato=2-a de marto, 2008}}
{{el}} {{Cito|Aŭtoro=Strong, Klebesadel, Olson|Dato=15-a de februaro, 1974|Titolo=A Preliminary Catalog of Transient Cosmic Gamma-Ray Sources Observed by the ''Vela'' Satellites - Prepara katalogo de pasemaj kosmaj gamo-radiaj fontoj observitaj per la Satelitoj ''Vela'' | Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo|Eldonejo=American Astronomical Society - Amerika Astronomia Socio | Volumo = 188 | Paĝoj = L1 | COI = 10.1086/181415 }}
{{el}} [http://antwrp.gsfc.nasa.gov/htmltest/jbonnell/www/grbhist.html#firstburst Lakona historio de la malkovro de kosmaj gamo-radiaj krevojekbriloj], J. Bonnell, la 17-a de aprilo, 1995
{{el}} [http://apod.nasa.gov/apod/ap000702.html Gamo-RadioRadia KreviEkbrilo: Mejloŝtona eksplodo]", Astronomia Bildo de la Tago, la 2-a de julio de 2000
{{el}} {{Cito|Aŭtoro=Esin AA, Blandford R|Titolo=Dust Echoes from Gamma-Ray Bursts - Polvaj eĥoj de gamo-radiaj krevojekbriloj | Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo | Volumo=534 | Numero=2 | Jaro=2000 | Paĝoj=L151–L154|ID=pmid 10813670|COI=10.1086/312670}}
{{el}} {{Cito|Aŭtoro=Reichart, Daniel E.|Titolo=The Redshift of GRB 970508 - La ruĝenŝoviĝo de krevoekbrilo 970508|Dato=19-a de februaro, 1998|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo | Eldonejo=American Astronomical Society - Amerika Astronomia Socio | Volumo = 495 | Paĝoj = L99 | COI = 10.1086/311222 }}
{{el}} {{Cito | URL=http://science.nasa.gov/newhome/headlines/ast27jan99_1.htm|Eldonejo=nasa.gov|Titolo=GOTCHA! The Big One That Didn't Get Away - GOTCHA! la granda unu kiu ne foriĝas|Dato=27-a de januaro, 1999|Alirdato=2007-10-10}}
{{el}} {{Cito|URL=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4537905.stm | Titolo=Blast hints at black hole birth - Ekbrolo aludas je nigra trua naskiĝo | Eldonejo=bbc.co.uk | Alirdato=2007-10-10|Dato=11-a de majo, 2005}}
{{el}} {{Cito | Nomo=Robert | Familinomo=Garner | Titolo=NASA's Swift Catches Farthest Ever Gamma-Ray Burst - Swift de NASA's kaptis la plej malproksiman iaman gamo-radian krevonekbrilon | Dato=2008-09-19 | Eldonejo=[[NASA]] | URL =http://www.nasa.gov/mission_pages/swift/bursts/farthest_grb.html | Alirdato = 2008-11-03 }}
{{el}} {{Cito|URL=http://gcn.gsfc.nasa.gov/other/080319.gcn3|Titolo=Gamma Ray Burst Coordinates Network - Gama radio kreviekbrila koordinata reto
|Eldonejo=NASA - NASA|Dato=19-a de marto, 2008|Alirdato=2008-03-20}}
{{el}} {{Cito |URL=http://arxiv.org/abs/0803.3215 |Aŭtoro=Bloom, J. S., kaj aliaj |Jaro=2008 |Titolo=Observations of the Naked-Eye GRB 080319B: Implications of Nature's Brightest Explosion - Observadoj de la nudo-okula krevoekbrilo 080319B: implikacioj de natura plej hela eksplodo |Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo }}
{{el}} [http://www.wissenschaft.de/wissen/news/256536.html]
 
Katalogoj de krevojekbriloj
{{el}} [http://grb.sonoma.edu Gamo-radio krevaekbrila realo-tempa ĉiela mapo bazita sur datumoj de Swift]
{{el}} [http://grad40.as.utexas.edu/grblog.php GRBlog]: Gamo-radio krevaekbrila datumbazo je Universitato de Teksaso
{{el}} [http://gcn.gsfc.nasa.gov/ Gama radio krevaekbrila koordinata reto]
{{el}} [http://grbox.net GRBOX], trajto-riĉa surlinia katalogo de gamo-radiaj krevojekbriloj kaj iliaj propraĵoj por publika uzo
{{el}} [http://www.mpe.mpg.de/~jcg/grbgen.html Katalogo de krevojekbriloj de Greiner]
 
Satelitoj