Intercivitana Milito de Salvadoro: Malsamoj inter versioj

Oni konas sub la nomo '''[[Intercivitana Milito]] de [[Salvadoro]]''' la armitan konflikton kiu okazis en tiu centramerika lando inter la registara armeo kaj la [[gerilo|gerilaj]] fortoj de la ''[[FMLN|FrenteFronto Farabundo Martí por la Nacia LiberiĝoLiberado]]' (FMLN). Ĝi neniam estis oficiale deklarita, sed la ĉefa parto okazis inter la jaroj 1980 y 1992, kvankam jam en antaŭaj jaroj la malstabileco kaj konfliktemo de la lando estis rimarkinda.

En la venontaj jaroj, la lando vivis en konstanta politika malstabilo, pro luktado inter [[Liberalismo|liberalojliberaluloj]] kaj [[Konservativismo|konservativuloj]]. La definitiva venko de la unuaj, en [[1871]], helpis serion de registaroj estritaj de terposedantoj, la t.n. ''Kafrespubliko'' ("República Cafetalera" (Kafrespubliko). Dum tiu epoko, en [[1881]] kaj [[1882]], la prezidento [[Rafael Zaldívar]] nuligis la komunumajn posedaĵojn. La historiistoj konsideras, ke tiu politiko kontribuis krei '''koncentriĝon en la terposedo''', unu de la kaŭzoj de la enlanda milito de la 20a jarcento.<ref>''Historia de El Salvador'', vol II, paĝoj 13-21</ref>

En [[decembro]] de [[1931]] la generalo [[Maximiliano Hernández Martínez]] iĝis prezidento de Salvadoro post la puĉa forigo de la civila estro, nome [[Arturo Araújo]]. Tiel komenciskomenciĝis serio de militistaj estraroj kiuj regos la landon ĝis 1979. La koncentriĝo de la terposedo en malmultaj posedantoj kaj la enormaj sociaj malegalecoj kaŭzis kamparanakamparanan kaj indiĝenaindiĝenan insurekcioinsurekcion en 1932, kiu estis per forteperforte subpremata kaj kie oni okazigis ĉirkaŭiĉirkaŭ 20.000 mortojn. La reĝimo de Martínez konsolidiĝis post la nuligo de tiu insurekcio kaj pluestis en la povo ĝis [[1944]]. En la [[1950-aj jaroj]], la registaro de la koronelojkoloneloj Óscar Osorio kaj José María Lemus helpìskelkajnhelpis kelkajn sociajn reformojn, sed plukontrolis perforte la opoziciantojn. La tiel nomata "[[Futbala Milito]]" kontraŭ [[Honduro]] ([[1969]]) revenigis amase milojn da salvadoranoj setlintajn en la najbara lando, kio pligrandigis la sociajn konflikotjn.<ref>ibid. pág. 246</ref>

Dum la [[1970-aj jaroj]] Salvadoro iĝis iom post iom socia konfliktaro. La manko de libero, la abisma vakuo inter riĉuloj kaj malriĉuloj (la 10 % de la populaciopopolanaro ĝuis la 80 %procentojn de la riĉoj de la lando), sume al la kreskanta internacia kontraŭstaro inter kapitalismaj kaj komunismaj landoj, plikomplikisplikomplikigis la landan situacion. En [[1970]] naskiĝis la organizo ''Fuerzas Populares de Liberación "Farabundo Martí"'' (FPL), disigaĵo el la [[Partido Comunista Salvadoreño]] (Komunista Partio fondita en [[1930]]). En [[februaro]] de [[1971]], la "Grupo", organizo formita de universitatanoj, (antaŭaĵo de la ''Ejército Revolucionario del Pueblo'', ERP) kidnapis kaj mortigis la entrepreniston Ernesto Regalado Dueñas en la unua perarma ago de revolucia maldekstra grupo.<ref>David Escobar Galindo, [http://archive.laprensa.com.sv/20060520/opinion/483679.asp El duelo por el "Duelo"]</ref>. En la balotado de la 20a[[20-a de februaro]] de [[1972]] la civila opozicio formis aliancon ''Unión Nacional Opositora'' (UNO) kiu prezentis kiel porprezidenta kandidato la eksurbestron de [[San Salvador]], [[José Napoleón Duarte]]. Post la balotado la Centra Konsilantaro pri Balotadoj proklamis venkinton la oficialan kandidaton, nome kolonelokolonelon [[Arturo Armando Molina]]. La UNO denoncis grandan balotan fraŭdon.<ref>''Historia de El Salvador'', Tomo II, pág. 234</ref>}}

La 25an25-an de marto de [[1972]] proteste kontraŭ la fraŭdo grupo de junaj militistoj klopodis puĉi malsukcese. La malsukceso balota kontribuis akceli la sociajsocian radikaligon kaj plinombrigi la membraron de la ĵuse fonditaj gerilaj organizoj.<ref>ibid. pág. 240</ref>. Februare de [[1977]] en nova fraŭda balotado oni elektis prezidento la generalon [[Carlos Humberto Romero]].

En [[1975]] oni konstituis la grupon ''Fuerzas Armadas de la Resistencia Nacional'' (Armitaj Fortoj de Nacia Rezistado, FARN), kiel disiĝo el la ERP kaj en 1976 eliris la ''Partido Revolucionario de los Trabajadores Centroamericanos'' (Revolucia Partio de la Centramerikaj Laboristoj). Tiuj armilitajarmitaj grupoj kooperiskunlaboris kun la laboristaj, kamparanaj kaj studentaj organizoj. Por financi sin la novaj gerilaj grupoj organizis kidnapojn de entreprenistoj kaj funkciuloj kiel tiujtiujn de Roberto Poma (fare de la ERP) kaj Mauricio Borgonovo Pohl (fare de la FPL), ambaŭ okazintajokazintajn en [[1977]]. La registaro de Molina kaj tiu de lia sukcedanto Romero klopodis bremsi la kreskon de la maldekstra movado per perforto fare de la polico kaj de la paramilita grupo ORDEN (ordo). Okazis organizita amasmortigado de onstruistojinstruistoj, kamparanaj kaj sindikatistaj estroj kaj universitataj studentoj kaj subpremado de publikaj manifestacioj, kiel la nuligo de studenta marŝado la 30an30-an de julio de [[1975]] kaj la nomita ''amasmortigado de la ŝtuparo de la katedralo'' la 8an8-an de majo de [[1979]].

Antaŭ la kreo de la FMLN okazis kelkaj klopodoj cele la unuigon de la gerilaj fortoj. La 19an19-an de decembro de [[1979]] kreiĝis la Politika-Militara Kunordigo (''Coordinadora Político Militar''), integrita de la FPL, la RN kaj la PCS. La 22an22-an de majo de [[1980]] kreiĝis la Unuigita Revolucia Direktoraro (''Dirección Revolucionaria Unificada'', (DRU), kie partoprenis la FPL, la ERP, la RN kaj la PCS.

Ĉirkaŭ [[1979]] la violento inter la dekstreca registaro kaj la maldekstreca opozicio iĝis jam enlanda milito. La maldekstro organiziĝis en la grupigo kiu celis repreni la ateston de [[Farabundo Martí]], la nomita [[Frente Farabundo Martí para la Liberación Nacional]] (FMLN), estrata de [[Schafik Handal]], [[Salvador Cayetano Carpio]] kaj [[Joaquín Villalobos]], kun apogo de la kamparanoj organizitaj en la ruraj zonojkajzonoj kaj inter la urbaj laboristaj sektoroj. La 24a24-an de marto de [[1980]] la [[Arkiepiskopoĉefepiskopo]] de [[San Salvador (-Salvadoro)|San Salvador]], ''MonseñorMonsinjoro'' [[OscarÓscar Arnulfo Romero]], estis mortigita dum la celebro de [[meso]], en la [[kapelo]] de hospitalo, fare de membro de la dekstreca registare apogita de registaro[[morteskadrono]] (''Escuadrónescuadrón de la muerte''). Li estis petinta pacon en sia lando kaj klopodis organizi konversaciojn kun la gerilo. Dum la konflikto antaŭeniĝis, la [[gerilo]] akiris nerektan kaj rektan apogojn de [[Kubo]] kaj la subteno de la [[Sandinismo|sandinisma]] reĝimo de [[Nikaragvo]], jam en la povo post la forigo de la [[diktaturo]] de [[Anastasio Somoza Debayle]] la 19an19-an de julio de [[1979]] fare de la [[gerilo]] de la ''Frente Sandinista de Liberación Nacional'' ([[FSLN]]).

La registaro siaflanke mobilizis la aremonarmeon kaj la policon cele lukti kontraŭ la insurekcio. Kun la apogo de la usona registaro, oni starigis la ''Infanteriajn Rotojn de Tuja Reago'' (BIRI), el kiuj l ala roto ''Batallón Atlacatl'' akiris famon dekiel violenta kaj kruela pro sia agado kontraŭ la civila loĝantaro. La usona registaro sendis al la salvadora armeo modernajn armilarojn kaj [[helikoptero]]jn per kiuj oni patrolis eĉ la stratojn de la ĉefurbo. Dume grupoj de militistoj kaj policistoj for de la leĝo kun apogo de entreprenistoj kaj terposedantoj kreis la nomitajn ''escuadrones de la muerte'' (mortaj rotojmorteskadronojn), kiuj dediĉis sin terurigi la rurajnruralajn kaj malriĉajn zonojn, kie la FMLN akiris sian plejan apogon.

Dufoje (nome en [[1981]] kaj en [[1989]]) la FMLN klopodis konkeri la ŝtatan ĉefurbon, [[San Salvador (El Salvador)|San Salvador]]-Salvadoron, kaj la departamentajn ĉefurbojn malsukcese, ĉar la armeo repuŝis la atakon de la gerilanoj kiuj malsupreniris el la montaro kiu ĉirkaŭas la ĉefurbon. Kiam la [[Prezidento de Usono]] [[Ronald Reagan]] ekpoviĝis la 20an20-an de januaro de 1981, li prezentis tiun atakon de antaŭ tri semajnoj kiel pruvo de la antaŭenigo de la [[akso de malbono]] – [[Sovetunio]] – en la "malantaŭa korto" de sia lando. La registaroj de [[Meksiko]], [[Venezuelo]] kaj [[Francio]] male agnoskis la FMLN-on kiel militamilitan legitimalegitiman fortoforton. La 16a16-an de novembro de [[1989]], en la [[Universidad Centroamericana José Simeón Cañas]], mortorotomorteskadrono mortigis grupon de 6 pastroj [[jezuito]]j de [[Hispanio]] proksimaj al la religia tendenco de la [[Teologio de la Liberigo]], kiuj estas la jenaj: [[Ignacio Ellacuría]], Amando López, Juan Ramón Moreno, Ignacio Martín Baró, Segundo Montes kaj Joaquín López y López. La [[masakro]] indignigis la tutan mondon kaj pligrandigixispligrandigis la alvokojn de la [[internacia komunumo]] por ke ambaŭ flankoj iniciatu dialogon.

En [[1990]] la du partoj akceptis ke la [[UN]] peru en la konflikto kaj oni komencis konversaciojn por trovi solvon al la milito. Post ŝtreĉastreĉa negocado, UN skizis planon laŭ etapoj, laŭ kiu okazu jene:

*La ribeluloj devis detrui siajnsian armilaron kaj indiki la lokigon de ĉiujnĉiuj siajnsiaj armilejojnarmilejoj kaj municiojnmunicioj. Same ili devis malmobilizi sin kaj permesi la iradon de aŭtoritatoj kaj polico.

*La registaro devis siaflanke malmobilizi sian armeon, policon kaj malfondi la mortorotojnmortoeskadrojn.

Fine de [[1991]] la UN atestis ke ambaŭ falnkojflankoj plenumis siajn memdevigojn kaj konvokiskunvokis la subskribon de la [[Pacakordo de Ĉapultepeko]] la 16an[[16-an de januaro]] de [[1992]] en la [[Kastelo de Ĉapultepeko]], [[Meksikurbo]], [[Meksikio]].

Oni ĉirkaŭkalkulas 75.000 mortintojn, plejparte civilulojn. Se konsideri ke en la [[1980-aj jaroj]] la populacioloĝantaro de Salvadoro estis ĉirkaŭ 4,5 milionoj de loĝantoj, tio egalas al dirila takso ke '''preskaŭ 2 % de la populacio mortis''' dum la konflikto. Dekoj da miloj da personoj vundiĝis fizike (sekve de armiloj, eksplodoj, [[Kontraŭpersona mino|kontraŭpersonaj minoj]], ktp.) kaj miloj el ili kripliĝis porvive. Ankaŭ miloj vundiĝis psikologie (se konsideri la [[Seksatenco|seksatencojn]] kiujn suferis multnombraj virinoj kaj la [[torturo]]jn kaj humiligojn kiujn suferis ankaŭ multnombraj viroj). Multnombraj geinfanoj orfiĝis ĉu el patro, el patrino aŭ ambaŭe.

LoLa materiala perdo estis kvantega. Pontoj, ŝoseoj, elektraj fostoj kaj turoj, ktp., detruiĝis aŭ ege damaĝiĝis; la fororoforiro de kapitalo kaj la retiriĝo el la lando aŭ fermo de multnombraj entreprenoj haltigis la ekonomion de la lando dum pli daol unu jardeko. La rekonstruo de infrastrukturo plilongiĝis ĝis la aktualonuntempo.

Ankaŭ ekdeel socia vidpunkto la perdo estis tre alta. La malmobilizigo de la eksmilitistoj kaj reeniro alen la civilan vivon malfacilis kaj ankoraŭ daŭras. Kiel sekvo de la milito restis enmane de civiluloj miloj deda pafiloj, kiu helpis la aperon de junulbandoj kaj plenkreskulbandoj nomitaj ''mara'', dediĉitaj al deliktado kaj drogokomercado kio faris el Salvadoro unu el la landoj kie (senmilite) estas plej violentaj de la mondo. Aliflanke ĉirkaŭ 500.0000 salvadoranos abandonisforlasis la landon. La plejparto translokiĝis al ŝtato [[Usono|usona]] de [[Kalifornio]], kie enmigrintoj kaj ties posteulojn iĝis grava forto ekonomia-labora, kaj kies monsendoj al familianoj en Salvadoro iĝis unu de la motoroj de la landa ekonomio.