Esperanto-movado en Aŭstrio: Malsamoj inter versioj

Estis negermanoj, kiuj unuaj propagandis E-nEsperanton, precipe ĉeĥoj. La unua grupo fondiĝis en [[Brno|Brünn-Brno]]. La unua EEsperanto-gazeto, la E-a"Esperanta Revuo" estis eldonata de la ĉeĥa instruisto [[Theodor Čejka|Čejka]]. Li, kiel granda parto de la loĝantaro de la provinco [[Moravio|Moravujo]], ankaŭ bone komprenis la [[Germana lingvo|germanan lingvon]] kaj tiel aldone aperigis ankaŭ germanajn numerojn de sia gazeto (1902-041904). Sed detala lernolibro por germanoj tiam ankoraŭ ne ekzistis. En 1903-061906 aperis lernolibroj, verkitaj de [[Jean Borel|Jean Borel]] el francafranc-lingva [[Svislando|Svisujo]], de [[Johan Schröder|Johan Schröder]] el [[Hungario|Hungarujo]] (lernolibro en 1906, vortareto en 1912), kaj de [[Alfred Fried|Alfred Fried]], la fama pacifisto el [[BerlinBerlino]].

Schröder, redaktoro de ĉiutaga gazeto, estis la iniciatinto de EEsperanto-propagando en Wien[[Vieno]]. Lia ĉefa helpanto estis [[Fred Ahlgrimm|Fred Ahlgrimm]]. Ili kun malmultaj amikoj ĉiusemajne kunvenis en restoracio en Schauflergasse por ekzercadi la lingvon. Ilin kelkafoje vizitis [[Otto Simon|Otto Simon]], juna gimnazia profesoro, tiam en [[Uherské Hradiště|Ung.Ungarisch Hradisch]]. Simon, kiu ne komprenis la boheman lingvon, dum paska festo 1904 vizitis Čejka en [[Bystřice pod Hostýnem|Bistritz]] kaj okazis plurhora interbabilado en EEsperanto inter germano kaj ĉeĥo, cetere tre paca en tempo de akra konflikto inter tiuj ĉi ambaŭ nacioj.

En somero 1905 okazis la [[1-a UK|unua Universala Kongreso]] ([[UK]]) en [[Boulogne]]: el Aŭ.Aŭstrio germanlingva ĉeestis nur Schröder kaj Simon; ambaŭ fariĝis anoj de la Lingva Komitato ([[LK]]). La efiko de la kongreso por germana Aŭ.Aŭstrio estis sufiĉe granda, multaj gazetoj raportis, i. a. "Zeit", "Neuigkeits-Weltblatt", "Mährisch-schlesischer Tagesbote" ktp. En "Neue Freie Presse" aperis artikolo de W.[[Wilhelm Ostwald]], kiu multege efikis.

Tiam en kelkaj urbo fondiĝis lokaj grupoj. Krom Wienen Vieno ankaŭ en [[Graz]], kien du studentoj el MoravujoMoravio (Pettera kaj Teltschik) importis E-nEsperanton, en [[Reichenberg]], okaze de landa ekspozicio al kiu partoprenis E-istojEsperantistoj, la unua E-aEsperanta ekspozicio en Aŭ.Aŭstrio - sub gvidado de Schade kaj Richter, en [[Leitmeritz]] per [[Wilhelm Heller]], en [[Teplitz-Schönau]] per kuracisto d-ro Freisinger naskiĝis grupoj, kiuj en 1908 okaze de la [[4-a UK]] en Dresden[[Dresdeno]] kuniĝis al '''Ligo de Germanlingvaj E-istajEsperantistaj Grupoj en Aŭstrio'''. Oni eĉ provis eldoni apartan gazeton "Informaj Raportoj", poste oni pligrandigis ĝin sub la titolo "[[German-Aŭstria E-istoEsperantisto]]".

Ĉar paŝo post paŝo la publiko interesiĝis por EEsperanto, el kiu kelkaj eĉ esperis la solvon de la lingvaj konfliktoj en Aŭ.Aŭstrio, jam en 1905 tri gravaj Wien-ajvienaj organizaĵoj (la komerca unuiĝo, la etika societo, la pedagogia asocio) aranĝis po unu vesperon kun EEsperanto-parolado. Aliaj gravaj unuiĝoj sekvis, ili akceptis rezoluciojn favore al EEsperanto. En katolikaj preĝejoj okazis la unuaj EEsperanto-lingvaj predikoj, [[Martin Klein]] ("Moko") propagandis E-nEsperanton inter la laboristaro. Novaj grupoj naskiĝis; en WienVieno post la EEsperanto-Klubo (1904) "La Fideleco" (1907), kiu sin okupis kaj ankoraŭ en 1933 okupas ne pri propagando, sed pri traduko de lingve malfacilaj tekstoj, la "Junularo" (fondo en 1910), kiu propagandis inter gejunuloj; la Katolika Grupo (1912); Virina Sekcio (1909). En 1909 estis 142 grupoj kaj 60 informejoj en la tuta antaŭmilita regno. J.[[Julius Glück]] kaj d-ro [[Edmund Sós]] en 1910 verkis sukcesplenan lernolibron. Sós kiel delegito de Universala Esperanto-Asocio ([[UEA]]) povis konstati, ke multaj eksterlandaj E-istojEsperantistoj traveturis Wien-onVienon kaj ofte la Wien-anojvienanoj povis helpi al ili.

''Aŭstriaj Esperanto-Kongresoj'' okazis en WienVieno, 15-16 majo [[1910]], en Praha[[Prago]] 15 aŭg [[1911]], en Graz 10-15 majo [[1913]] kaj en [[Franzensbad]], 31 majo-1 junio [[1914]], kie oni malkovris ZZamenhof-monumenton, la unuan en la mondo. Kun la negermamanaj E-istojEsperantistoj en Aŭ.Aŭstrio-Hungario okazis antaŭlaboroj por komuna organizo, sed sen sukceso.

En 1909-111911 la E-istojEsperantistoj en Aŭ.Aŭstrio sukcese kontraŭbatalis ĉiun provon, propagandi por [[Ido_(lingvo)|Ido]] aŭ aliaj ŝanĝoj de Fundamento. En kolonelo [[Franz Zwach]] ili trovis talentan poeton, kiu per originalaj poemoj kaj tradukoj el [[Friedrich Schiller]] riĉigis jam antaŭ la milito la literaturon.

Kelkaj instruistoj, krom Simon ankaŭ Sacher, Macho, [[Fanta Süsser]] kaj la fama scienculo Fuchs fondis en 1913 la unuan fakan instruistan societon inter la aŭ.aŭstria E-istaroEsperantistaro. Ili eĉ starigis privatan ekzamenan komitaton, por faciligi al la grupoj elekti taŭgajn kursestrojn. En la jardeko antaŭ la milito[[Unua mondmilito]] okazis ankaŭ la unuaj paŝoj por enkonduki E-nEsperanton en la programon de lernejoj. La E-aEsperanta organizo de la instruistoj sukcesis gajni la oficialan administracion por EEsperanto-instruado nur en 1919, sed jam en 1909 en komerca akademio okazis kurso (Simon), en 1910 en komerca lernejo (Kapamadzia), kaj vesperkursoj en publika unuagrada lernejo ([[Adolf Macho]]), en I9131913 [[Rudolf Kaftan]] fondis prlvatanprivatan lernejon (Antaŭen), ŝtate rekonitan.

Estis grava sukceso ĉe la ministerio por fervojoj, ke ĝi aperigis du belegajn librojn turismajn en EEsperanto: "Pejzaĝoj de Aŭstrio" (1911, 120 p.) kaj "La novaj fervojoj tra Aŭstriaj Alpoj" (1912, 64 p.). E-istojEsperantistoj atingis sukcesojn eĉ ĉe la militistaro: la ministerio por milit-aferoj donis la permeson (1908), ke oficiroj kaj militist-oficistoj aliĝu al EEsperanto-unuiĝo, WienVieno; en 1910 kapitano Engel parolis en Milit-Scienca Asocio; en 1911 okazis kurso kun 56 oficiroj en WienVieno (Lochner).

O.[[Otto SIMON]]. (EPost kla deksplodo ede 1914)la PostUnua lamondmilito eksplodoen deaŭgusto 1914 la militoperiodaĵo "German-Aŭstria E-istoEsperantisto" ĉesis en dec.decembro kaj kun ĝi grandparte ankaŭ ekripozis la movado. Nur kelkaj povis daŭrigi la laboron. Steinhauser kaj [[Hugo Steiner]] faris kursojn en diversaj lokoj ĉe "[[Nordbahn]]", kie ili deĵoris dum la milito. Steiner eĉ fondis grupon en [[Korneuburg]]. Kelkaj kursoj funkciis en WienVieno (Kaftan), [[Innsbruck]], Graz, Plzen~[[Pilzen]], Praha[[Prago]], [[Kapodistrio]] (''Capodistria'') ktp., Simon gvidis kurson en Nova Komerca Akademio en WienVieno (1916).

En 1917 la movado fariĝis iom pli vigla, oni gvidis kursojn en multaj lokoj. Ankaŭ grava sukceso ne mankis: 17 apr. [[1917]] dir. [[Josef Schamanek]] komencis prelegi en la Teknika Altlernejo en WienVieno, li estis la unua lektoro de EEsperanto ĉe altlemejo en la mondo. Ĝis fino de 1918, kiam la iama Habsburg-monarĥio[[Habsburga monarkio]] disfalis kaj estiĝis la nova, malgranda Aŭ.Aŭstrio, laboris en ĉiuj partoj de la regno fervoraj E-istojEsperantistoj, el kiuj estu citataj kelkaj: Schulhof, [[Arturo Ghez]], Kamaryt[[Stanislav Kamarýt]], Steinhauer, Kaffan, Zwach, Hartwich, Sós, ktp.

En 1919 komenciĝis nova vivo. Akademia EEsperanto-Asocio estis restarigita de W. Illing. En [[Leoben]] kaj [[Donnawits]] laboris Lidl, en Innsbruck Bederlunger kaj [[Leo Blaas]], en Graz [[Karl Bartel]], [[Adolf Halbedl]] kaj [[Willibald Rogler]], en [[Eggenberg]] Pernegg, en WienVieno Frey, Schamanek, Schroder, Siedl, Cech, Kaftan, Steinhauer ktp. Post 5 jarakvinjara manko aperis gazeto "Nova Tempo", (vivis ĝis 1922), fondita de F.[[Franz J.Josef Schade]]; krome "La E-istoEsperantisto de d-ro E.[[Emil Pfeffer]] (ĉesis en 1921).

Je la 3-a apr.de aprilo 1920 estis fondita EEsperanto-Delegitaro en WienVieno, ĉefe laŭ iniciato de [[Rudolf Kaftan]] kaj Zimmermann. Fondiĝis en 1921 grava grupo en [[Salzburg]] kaj okazis kursoj (ankaŭ poste) en la tiea Borromaum kaj en la Popolaltlernejo en [[Villach]] ([[Karintio]]). EEsperanto alportis ankaŭ praktikan utilon: La 4-an de majo 1921 326 infanoj, speciale el Graz, forveturis al HispanujoHispanio per helpo de hispanaj E-istojEsperantistoj kaj restis tie 1-3 jarojn. En 1921 la membroj de la kursoj pliiĝis. Okazis multaj kursoj en WienVieno, [[Melk]] (Österreicher), en Graz en la burĝlernejo Paulinum por 105 lernantoj (instr.instruis Lander) kaj ankaŭ por la infanoj kaj ties gepatroj, kiuj veturis al Hispanujo (Hackl), en Leoben, (Puntigam) esen Innsbruck ([[Leo Blaas]], Egger), en Villach ktp.; krome en ĉeĥa gimnazio estis enkondukata EEsperanto pere de d-ro [[Hugo Jokl]]. Viena Foiro en 1921 la unuan fojon eldonis varbprospektojn en EEsperanto kaj daŭrigis tion ĝis 1926.

Je Pasko 1922 okazis en [[Salzburg]] la 1-a Sudgermana EEsperanto-Kongreso kaj samtempe granda EEsperanto-ekspozicio, kiun vizitis ĉ. 15.000 personoj. En 1922 novaj grupoj fondiĝis en [[Saalfelden]] kaj [[Hallein]]. En WienVieno fondiĝis tramista grupo, en 1923 la grupo "Progreso", en 1924 R.[[Rudolf M.Michael Frey]] fondis EEsperanto-Organizon de OfichavantojOfic-havantoj de Urbo Wien kuukum 962 anoj kaj la komunumo WienVieno disponigis al ĝi hejmon en la magistrata domo.

Montriĝis klopodoj por fondo de landa organizo. Jam en 1922 centro por la propagando estis kreita per la entrepreno Nova Tempo, WienVieno kaj la 6-an jan.de januaro 1923 estis fondata tutlanda organizo sur neŭtrala bazo '''Aŭstria EEsperanto-Delegitaro''' (AED), kiu havis 32 grupojn; prez. fariĝis Schamanek, Bartel kaj Simon; ĝen. sekr Schade; en l9261926 oni elektis prez. [[Hugo Steiner]], ĝen. sekr. Cech; en 1927 ĝen. sekr. [[Erwin_Gerhard_Bernfeld#Erwin_Gerhard_Bernfeld|Erwin Gerhard Bernfeld]].

Okazis kursoj oficialaj aŭ duonoficialaj: Schamanek per dekreto Z II/1008 de la 25-a de febrfebruaro l922 ricevis permeson instrui en 1a burĝlernejo de [[Purkersdorf]] kaj en la blindullernejo. Ankaŭ li faris en 1923 kursojn por instruistoj kiel sekvo de Ĝeneva konferenco. Frey sukcesis gvidi kurson en la grava popoleduka societo "Urania".

En 1923 oni komencis prepari la [[16-an UK]] en WienVieno. Ankaŭ policistoj lernis E-nEsperanton kaj ili portis dum la kongreso brakrubandonbrak-rubandon kun la vorto EEsperanto. La 16-a UK okazis la 6-14-a aŭg.aŭgusto 1924 sub la prezido de ministeria konsilanto Minibeck. Prez.Prezidanto de la Loka Kongresa Komitato ([[LKK]]) estis J. Schroder, ĝen. sekr. Schade kaj krome estis en la LKK Hartwich, Sós, Zimmermann, Simon, Smital, [[Franz Zwach]], Schamanek kaj [[Emil Pfeffer]]. Aliĝis 3400 anoj el 40 landoj, sed la kongreson malhelpis la terura ekonomia situacio en multaj landoj kaj speciale en GermanujoGermanio; parte tio estis la kaŭzo de grandega deficito, pagita nur jaron poste. Dum la UK oni prezentis la dramon de [[Ferdinand Raimund]] "[[La Malŝparulo]]" kun aktoroj de la fama "[[Burgtheater]]". Okazis granda pacifista manifestacio, kiun aranĝis lerte Frey. En la kongresa jaro okazis ankaŭ fondo de "Aŭstria E-istoEsperantisto" de H.[[Hugo Steiner]], la 2-a Kongreso de la Tutmonda Polica Ligo en WienVieno, en ĉeesto de multaj oficialaj personoj.

En '''1925''' oni daŭrigis la aranĝon de landaj kongresoj. En Salzburg 9-12 aŭg. okazis la 5-a Tutaŭstria EEsperanto-Kongreso sub la protekto de landestro Rehrl kaj sub prezido de prof. [[Franz Christanell]]; ĉeestis 200 personoj. 6-a Kongreso en Graz 22-24 majo '''1926''' sub la protekto de landestro Rintelen kaj prezido de ĉefŝtabkuracisto [[Wilhelm Ernst Dietl]]; ĉeestis 250 partoprenantoj. 7-a kongreso en Wien 4-6 junio '''1927''' sub la protekto de ministroj por instruaferoj kaj komerco, policprez.policprezidanto Schober ktp; ĉeestis 700 personoj en la festsalonego de "[[Hofburg]]" sub la prezido de Hugo Steiner. Samtempe dum 6 semajnoj en majo kaj junio okazis granda EEsperanto-ekspozicio, kiu ampleksis tutan etaĝon de [[grandmagazeno]] Herzmansky; kaj kiun vizitis ankaŭ la kanceliero [[Ignaz Seipel]], kardinalo [[Friedrich Gustav Piffl]], policprez. Schoter ktp. La 8-a okazis en [[Baden_(Malsupra_Aŭstrio)|Baden ĉe Wien]] 26-28 majo '''1928''' sub la projekto de landestro Buresch kaj sub prezido de Steiner; bone preparis Pronay en Baden; ĉeestis 200 personoj. La 9-a Kongreso okazis en [[Linz]] en '''1930''' sub lerta aranĝo de [[Ĝermolisto_de_aŭstraj_esperantistoj#Karl_Wannek|Karl Wannek]]; protektoro estis landestro Schlegel, prezidis Steiner. Oni elektis prez. de AED dir. Wannek.