Edmond Halley: Malsamoj inter versioj
[kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
NOVA (el en) : EDMONT HALLEY, (1656-1742) brita matematikisto kaj astronomo, kalkulis la orbiton de Haleja kometo |
+ KAVA TERO (hollow earth) |
||
Linio 16:
|fama_pro = [[Haleja kometo]]
}}
'''Edmond Halley''' [[Royal Society|FRS]] (prononcu: ˈɛdmənd ˈhɔːliː; 8-a de novembro 1656 – 14-a de januaro 1742) estis brita [[astronomiisto]], [[geofiziko|geofizikisto]], [[matematikisto]], [[meteorologio|meteorologiisto]], and [[fizikisto]]
Li plej famiĝis pro la kalkulado de la [[orbito]] de la [[Haleja kometo]], nomita laŭ li. Sed ankaŭ en aliaj sciencaj kampoj li havas grandajn meritojn: Li grave kontribuis al scio pri la tera magnetkampo kaj pri mosuno. Li malkovris la [[propra moviĝo|propran moviĝon]] de "fiksaj" steloj<!-- [[:de:Eigenbewegung (Astronomie)]], [[:en:Proper motion]], ... -->. Li plibonigis la [[subakvokloŝo]]n<!-- [[:de:Taucherglocke]] [[:fr:cloche de plongée]] ou cloche à plongeur, [[:en:Diving bell]]--> kaj la [[oktanto]]n (el kiu evoluis la [[sekstanto]]). Plie li kreis la matematikan bazon por la [[Asekura matematiko|matematiko de vivasekuro]]j<!-- [[:de:Lebensversicherung]] -->.
== Biografio, kariero ==
Linio 33 ⟶ 35:
En 1691 li ne ricevis - pro nekaŝita ateismo - astronomian katedron en Oksfordo.
De 1698 ĝis 1700 Halley kiel komandanto de militŝipo HMS Paramour veturis en la nordan kaj sudan atlantikon, por esplori la magnetecon en diversaj punktoj de la tera surfaco. Kiel rezulton li publikigis - en 1701 - la unuan mapon pri [[magneta deklinacio]]. Dum pliaj vojaĝoj li mezuris la [[Maniko]]n kaj vizitis la [[Adriatiko]]n.
De 1698 ĝis 1700 Halley kiel komandanto de militŝipo HMS Paramour veturis en la nordan kaj sudan atlantikon, por esplori la magnetecon en diversaj punktoj de la tera surfaco. Kiel rezulton li publikigis - en 1701 - la unuan mapon pri [[magneta deklinacio]]. Dum pliaj vojaĝoj li mezuris la [[Maniko]]n kaj vizitis la [[Adriatiko]]n.
En 1705 li publikigis ''Synopsis Astronomia Cometicae'', en kiu li opiniis, ke la kometo vidita en 1456, 1531, 1607 kaj 1682 revenos en 1758. Li ne vivis sufiĉe longe por mem vidi ĝin reveni, sed kiam ĝi aperis, oni nomis ĝin [[Haleja kometo]] (hodiaŭ: ''1P/Halley'').
[[Image:Stonehenge, Salisbury retouched.jpg|thumb|200px|Stonehenge, julie 2008]]
En 1716 Halley proponis metodon por mezuri la distancon inter tero kaj suno kun alta precizeco mezurante la tempon de [[trapaso de Venuso]]<!-- [[:en:Transit of Venus]], --> antaŭ la suna disko. Kaj en 1718 li malkovris la [[propra moviĝo|propran moviĝon]] de "fiksaj" steloj<!-- [[:de:Eigenbewegung (Astronomie)]], [[:en:Proper motion]], ... -->. <ref>{{cite book |last=Holberg|first=JB|title=Sirius:Brightest Diamond in the Night Sky|pages=41–42|year=2007|publisher=Praxis Publishing|location=Chichester, UK|isbn=0-387-48941-X}}</ref>
En 1720 li faris unuan klopodon kune kun amiko, la [[antikvaĵisto]] William Stukeley, science determini la aĝon de [[Stonehenge]]. Supozante ke ĝi estis konstruita utiligante magnetan kompason, Halley proponis tri datojn (920 [[p.K.]], 220 [[p.K.]] kaj 460 [[a.K.]]), la plej frua estis ĝenerale akceptita. Intertempe ni scias, ke Halley eraris je pluraj jarmiloj, sed la ideo science [[datado|datigi]] antikvaĵojn estis revolucia en lia tempo.<ref>Johnson, Anthony, ''Solving Stonehenge, The New Key to an Ancient Enigma''(Thames & Hudson 2008) ISBN 978-0-500-05155-9</ref>
Halley sekvis John Flamsteed en 1720 kiel [[astronomo|reĝa astronomo]], posteno, kiun li tenis ĝis sia morto en [[Greenwich]] aĝante 85. Lia tombo troviĝas en la tombejo de la - intertempe detruita - preĝejo St. Margaret, Lee, Londono, 30-minuta vojo de la observejo de [[Greenwich]].
== Hipotezo pri la kava tero ==
[[Image:Halleold.jpg|thumb|Maljuna Halley kun bildo pri la ''[[kava tero]]'']]
En 1692, Halley proponis la '''hipotezon pri la kava tero''', ideo kiu fascinis multajn aŭtorojn al sciencfikciaj verkoj. Hodiaŭ - post pli bona kompreno de gravito, kaj kono de tertremoscienco kaj la disvastiĝo de sismaj ondoj - la hipotezo estas komplete rifutata. Kaj ŝajnas absurde, ke altrangaj sciencistoj kiel Newton kaj Halley entute okupiĝis pri ĝi.
Laŭ kalkulo de [[Isaac Newton|Newton]] la luno havas pli grandan [[denseco]]n ol la tero. Laŭ la ĝenerala supozo, ke ĉiuj planedoj kaj lunoj havu la saman denson, Halley konkludas, ke la tero ne estas kompakta. Krome li observis, ke la magneta kampo de la tero havas kvar polusojn kaj varias laŭ la tempo (vidu pli detale —> [[Arkta magnetpoluso#La migranta poluso|Migranta poluso]]).
Halley supozis, ke la tero konsistas el centra globo ĉirkaŭata de tri koncentraj malplenaj globoj en proksimume la grandeco de diametro de la planedoj [[Merkuro (planedo)|Merkuro]], [[Marso (planedo)|Marso]] kaj [[Venuso (planedo)|Venuso]]. <ref>{{cite journal | author = Halley, E. | title = An account of the cause of the change of the variation of the magnetic needle; with an hyphothesis of the structure of the internal parts of the earth | journal = Philosophical Transactions of [[Royal Society of London]] | year = 1692 | volume = 16 | pages = 563 – 578 | url = http://www.archive.org/details/philosophicaltra03royarich | doi = 10.1098/rstl.1686.0107}}</ref>
Halley imagis ĉiun internan sferon kun atmosfero kaj estanta luma (kaj eble loĝata), kaj konjektis ke ellasata gaso kaŭzis la polusan brilon [[Aurora borealis]]. <ref>{{cite web|last=Carroll|first=Robert Todd|author=Robert Todd Carroll|year=2006-02-13|url=http://skepdic.com/hollowearth.html|title=Hollow Earth|work=[[Skeptic's Dictionary|The Skeptic's Dictionary]]|accessdate=2006-07-23}}</ref>
Ĉiu el la kvar planedopartoj havas sian propran magnetkampon, kaj - ĉar ili rotacias kun diversaj rapidecoj - la rezultanta magnetkampo surface de la tero daŭre ŝanĝiĝas, kiel li mezuris.
Ĉi-teorio pri kava tero estas la unua dedukto de la [[Neŭtono|Neŭtona]] [[gravito|leĝo de universala gravito]] (publikigita en ''[[Philosophiae Naturalis Principia Mathematica|Principia]]''). Alia dedukto, sed nur posta, estis la anonco de kometo en la jaro 1695.
==Vidu ankaŭ ==
*[[Scienca revolucio]]
== Nomitaj laŭ Halley ==
[[Image:Edmond Halley plaque in Westminster Abbey.jpg|right|thumb|
(Prononcu Halley kiel ˈhæli aŭ kiel ˈheɪli ''"Hailey").
* '''Halley''' - kratero sur Luno
Linio 60 ⟶ 75:
* '''Halley Street''', en Blackburn, Victoria, Australia
* '''Edmund Halley Road''', Oxford Science Park , Oxford, OX4 4DQ UK
* '''[[Haleja kometo]]'''
==Notoj, referencoj==
[[Image:Edmond Halley Royal Greenwich Observatory Museum.jpg|thumb|right|upright|
<references/>
|