Esperanto-movado en Hispanio: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [nekontrolita versio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
PaulP (diskuto | kontribuoj) |
Tonyo (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 1:
Antaŭ la ekapero de Esperanto ekzistis en '''[[Hispanio]]''' movadeto pri aliaj projektoj de internaciaj lingvoj, nome, tiu de la hispano [[Bonifacio Sotos Ochando]], klarigata en [[Ateneo de
▲Antaŭ la ekapero de Esperanto ekzistis en Hispanio movadeto pri aliaj projektoj de internaciaj lingvoj, nome, tiu de la hispano [[Bonifacio Sotos Ochando]], klarigata en Ateneo de [[Madrido]] (proks. en [[1863]]); [[Volapük]], propagandita de madrida societo (''Reina'' strato, 11), kiu gvidis kursojn kaj publikigis broŝurojn kaj cetere.
==Unua parto: 1887-1905==
La unua persono kiu interesiĝis pri Esperanto en Hispanio estis [[Joaquín de Arce y Bodega]], tiam bibliotekisto de la [[hispana Senato]] en Madrido. En 1889, li respondis al la publika alvoko de D-ro Zamenhof, kaj ricevis tri ekzemplerojn de lia gramatiko. Li sendis du ekzemplerojn respektive al la [[Murcio|murcia]] inĝeniero pri arbaroj [[Ricardo Codorniu]], kaj al [[Malago|malagano]] [[José Rodríguez Huertas]]. Tiu ĉi lasta estis aŭtoro de la unua lernolibro por hispanoj (1890), kvankam ĝi ricevis malaprobon de Zamenhof, ĉar ĝi enhavis kelkajn reformojn kaj bizaraĵojn. Li ankaŭ estis la fondinto de la unua societo de Hispanio, tiu de Malago (1892). En tiu urbo oni kredeble kreis la unuan [[ZEO]]-n, ŝipon nomitan "Esperanto".
Unuaj Esperantistoj estis en [[Malago]] [[Jozefo Rodriguez Huertas]], aŭtoro de la unua lernolibro por hispanoj (1890), kaj fondinto de la unua societo (1892); en Madrido [[Ramón Andreu Rella]] (1899), kiu gvidis kurson en Ateneo kaj publikigis gramatikon en ''Revista de Taquigrafia y Fonetismo'' ("Revuo pri [[stenografio]] kaj fonetiko"); lia lernanto [[Vicente Inglada Ors]] (1899), tiam infanteria oficiro, kiu propagandis Esperanton unue en Madrido, poste en [[Barcelono]] (1902), kie li varbis la pionirojn [[Alfonso SABADELL]] kaj [[Francisko Ribot]]; en [[Murcia]], [[Manuel ESTEBAN]] (1901); en [[Santandero (Hispanio)|Santandero]], [[Andrés Bravo del Barrio]] (poste [[Ido|idisto]]), kiu publikigis [[Esperanto (hispana gazeto)|Esperanto]]n, unua gazeto en Hispanio (1902). Ankaŭ estas citindaj [[Frederic Pujulà i Vallès]], en Barcelono. Staba subkolonelo [[Roman Ayza]], infanteria kapitano [[Rafael Duyos Sedo]] kaj telegrafestro [[Fernando Soler Valls]], en [[Valencio]]; kaj [[Manuel Monteagudo]] en [[Coruña]].▼
▲
La ĵurnalo respublikana ''[[El Nuevo Régimen]]'' ("La nova reĝimo") publikigis artikolon subskribitan de [[Francisco Pi y Margall]], prezidinto de la [[unua Hispana Respubliko]] diskonigante Esperanton (Madrido, 29-a de januaro 1898) kaj semajna madrida revuo ''[[Alrededor del Mundo]]'' ("Tra la mondo") publikigis favoran artikolon (22-a de marto 1900) kaj novaĵojn (22-a de novembro 1900).
Tiuj estis unuaj semistoj de Esperanto. La afero baldaŭ ekfruktiĝis, unuaj lokaj grupoj fondiĝis en Murcia (prez. [[Ricardo Codorniu]]
Ankaŭ aperis novaj libroj: [[Ramón Andreu]] publikigis la unuan [[Esperanta-hispana vortaro|Esperantan hispanan vortaron]] (1899), Codorniú gramatiketon (1903), Pastro [[Antonio Guinart]] gramatiketon kaj vortaron (1903). Inglada altiris al Esperanto firmon [[Espasa]] de Barcelono, kiu subskribis kun firmo [[Hachette]] de Parizo kontrakton por publikigi hispane la "[[Kolekto]]"n ( Por unuigi la klopodojn de grupoj kaj Esperantistoj izolitaj, oni starigis je la [[1-a de februaro]] [[1903]] la [[Hispana Societo por Propagando de Esperanto|Hispanan societon por propagando de Esperanto]] (Valencio) kun la monata gazeto "[[La Suno Hispana]]" (oktobro 1903) kiel oficiala organo.
==2-a parto,
Tiu epoko estas karakterizata de tre aktiva propagando kaj bona sukceso. Fondiĝis grupoj en [[Manresa]] (la unua de Katalunio, 1905); La Coruña (prezidis [[Manuel Monteagudo]], 1905); [[Bilbao]] (20-a de majo 1906) kaj [[San Sebastián]] (prezidis [[Julio Carrido]] 1-a de novembro 1906), la unuaj de [[Eŭskio]]; [[San-Fernando]] ([[Kadizo]], januaro 1907, prezidis [[
Ĵurnalaro de multaj urboj (ĉefe
Hispana Societo preparis la 5-an internacian Kongreson; du urboj petis akcepti la kongresanojn. [[Donostio|San Sebastián]] kaj Barcelono; en ĉi-lasta urbo ekzistis kelkaj grupoj kaj ĝi estis elektata por la kongreso, kiu sub la honora prezido de [[Alfonso la 13-a (Hispanio)|hispanaj gereĝoj]], estis sukcesa (11 septembro 1909); aliĝis 1207 anoj el 32 landoj, kun 19 oficialaj senditoj regnaj. En Valencia profitante regionan ekspozicion, okazis postkongreso kun ĉeesto de [[L. L. Zamenhof]]. De tiam progresis multe Esperanto en Katalunlando, danke al klopodoj de [[
En 1908 la Esperantistoj de [[Bilbao]] publikigis dum iuj monatoj litografite revuon "[[Bilbao Esperantista]]", kaj en 1910 "[[Nova Sento]]"n.
En 1907 Bravo del Barrio, Codorniu, Redondo kaj aliaj starigis en Madrid "Centra E-ista Grupo" (prez. [[
En Kadizo [[
Krom lokaj bultenoj, estas citindaj gazetoj "[[Jen (gazeto)|Jen]]", de Barcelono, sprita kaj bonstila revuo, "[[Kataluna Esperantisto]]", oficiala organo de KEF, ankaŭ en Barcelono (ekde 1910), "[[La Korespondanto]]" (Valencio, 1911) kaj "[[Tutmonda Espero]]" (Barcelono).
* Je la 6-a de februaro 1906 oni elparolis unuafoje la vorton "Esperanto" en la [[Kortesoj|hispana parlamento]]; tion faris deputito [[Leopoldo Romeo]].
* En 1910 Garzón Ruiz donis en Kadizo al sia ĵusnaskita filo la nomon
* En Granda Teatro de Madrido oni ludis tute en Esperanto komedion de [[Vital
En 15-a de aŭgusto 1911, ministra ordono permesis aranĝi kursojn de Esperanto en ĉiuj oficialaj lernejoj; sekve de tio, je la 1-a de oktobro 1911 komenciĝis la unua kurso de Esperanto en la [[Centra Universitato de Madrido]] (Lingva Fako).
== Intermilita periodo==
Kaŭze de la [[Unua mondmilito|tutmonda milito]], malgraŭ la neŭtraleco de Hispanio, Esperanto suferis malprogreson; plimultkostiĝo de la papero helpis malaperigon de ĉiuj Esperantaj gazetoj, escepte "Kataluna Esperantisto"; la cirkonstancoj ne estis taŭgaj por fari sukcesan propagandon, ĉar ĉiuj sin priokupis precipe pri la milito kaj ĝiaj sekvoj. KEF daŭrigis sian laboron, ankaŭ [[Vaska Federacio]], kaj post malapero de Hispana Societo, stariĝis en Madrid "[[Zamenhofa Federacio]]" por propagandi Esperanton en la ceteraj hispanaj regionoj (1916). Ĝia oficiala organo estis "[[Hispana Esperantisto]]", revuo plej bela aperinta ĝis tiam en Hispanio, fondita de Mangada (Madrido, januaro 1917 - marto 1923; eldonis Linera, San Lucas 5). Lokaj grupoj klopodis konservi "la sanktan fajron" ĝis la alveno de pli oportunaj tempoj. Oni starigis ankaŭ [[Hispana Esperanto-Konfederacio|Hispanan Esperanto-Konfederacion]] sur la bazo de Federacioj Kataluna, Aragona kaj Vaska; ĝi havis sian unuan kongreson en [[Reus]] (11-13 de junio 1916
En tia epoko de malvigliĝo de la movado, kelkaj pioniroj faris danke al Esperanto citindan laboron. Kaŭze de la milito aŭstraj infanoj pereis aŭ suferadis pro malsato kaj malvarmo. Aŭstra Esperantisto [[Karlo Bartel]] petis helpon kaj Esperantistoj de la grupo "Frateco" de Zaragoza organizis ĝin. Sekvo de ilia klopodo estis la gastigado en kelkaj hispanaj urboj (ĉefe [[Tarrasa]], Zaragoza, [[Banyoles]], [[Oviedo]], Barcelono, [[Sabadell]], [[Cheste]], Valencio, kaj aliaj) de 325 infanoj, kiuj alvenis al Barcelono de 10-a de oktobro 1920 ĝis 7-a de aprilo 1921 kaj reiris sian landon de 21-a de julio 1921 ĝis 24-a de aprilo 1922. Estis gvidantoj de tiu bonfara laboro Emilio Gastón, de Zaragoza, (direktoro); [[Valentín Alavedra]], de Tarrasa; [[Jozefo Casanovas]], de Girona; [[Jozefo Serrat]], de Barcelono; [[Francisco Mañez]], de Cheste kaj [[Jacinto Comella]], de [[Vic]].▼
▲En tia epoko de malvigliĝo de la movado, kelkaj pioniroj faris danke al Esperanto citindan laboron. Kaŭze de la milito aŭstraj infanoj pereis aŭ suferadis pro malsato kaj malvarmo. Aŭstra Esperantisto [[Karlo Bartel]] petis helpon kaj Esperantistoj de la grupo "Frateco" de Zaragoza organizis ĝin. Sekvo de ilia klopodo estis la gastigado en kelkaj hispanaj urboj (ĉefe [[Tarrasa]], Zaragoza, [[Banyoles]], [[Oviedo]], Barcelono, [[Sabadell]], [[Cheste]], Valencio, kaj aliaj) de 325 infanoj, kiuj alvenis al Barcelono de 10-a de oktobro 1920 ĝis 7-a de aprilo 1921 kaj reiris sian landon de 21-a de julio 1921 ĝis 24-a de aprilo 1922. Estis gvidantoj de tiu bonfara laboro Emilio Gastón, de Zaragoza, (direktoro); [[Valentín Alavedra]], de Tarrasa; [[Jozefo Casanovas]], de
La ĉefa trajto de tiu periodo el organiza vidpunkto estis la divido inter la partianoj de centrigita tuthispana asocio, kaj tiuj preferantaj lokan kaj regionan agadon. Dum la dudekaj jaroj ekzistis en la lando diktaturo de generalo [[Miguel Primo de Rivera]], kun la apogo de la reĝo [[Alfonso la 13-a]], kiu malhelpis la agadon ĉefe de la Kataluna Federacio, kiu devis dissolviĝi fine de la jardeko. La alveno de la [[Dua Hispana Respubliko|respubliko]] en [[1931]] ne haltis la fendon inter ambaŭ grupoj.
Krom la regionaj kongresoj organizitaj de KEF (la deksesa en ''[[Vendrell]]'', dum la somero 1933 okazis naciaj kongresoj. Ne kalkulante tiun de [[Reus]] (junio 1916) okazis tri nomataj "Diskutantaj kunvenoj de Esperantistoj de Iberaj landoj" en Barcelono (25-30 de junio 1920), Zaragoza (26-29 de majo 1921) kaj Valencia (printempo de 1923). La 4-a okazinta en Bilbao jam estis nomata Kongreso. La 5-a en [[Córdoba (Hispanio)|Córdoba]] (10-12 de majo 1925) petis kaj atingis, ke la registaro ordonu akcepti Esperanton kiel [[klara lingvo]] por la telegramoj. La 6-a (Madrid, junio 1926) starigis [[Hispana Esperanto-Instituto|Hispanan Esperanto-Instituton]], kiu, laŭ la regularo, konsistas el ne pli ol kvardek membroj. La 7-a okazis en [[Sevilo]] (5-9 de novembro 1928) kun la honora prezido de [[Alfonso la 13-a (Hispanio)|la reĝo]] kaj ankaŭ la 8-a en [[Oviedo]] (14-18 de septembro 1929) kun internacia ekspozicio de lernejaj laboraĵoj; la 9-a, estis la dua de Madrido (1522 majo 1932), kaj la 10-a en [[Santandero (Hispanio)|Santandero]] (20-24 aŭgusto l933), kun la honora prezido de la [[2-a Hispana Respubliko|respublika]] prezidanto. Dum tiu kongreso oni donis la [[ZEO|nomon de Zamenhof al strato]] de Santandero; ja aliaj urboj havas kun tiu nomo placon, kiel [[Tarrasa]], aŭ straton, kiel [[Sant Feliu de Guixols]] kaj [[Cheste]] kaj Barcelono (de 1931). En kongreso de Santandero oni nomis komitaton ([[Fernando Soler]], [[Luis R. Escartín]] kaj [[Manuel Vázquez]]) por starigi unu solan tuthispanan asocion, sur la bazo de la nunaj.▼
Oni starigis en 1925 [[Hispana Esperantista Asocio|Hispanan Esperantistan Asocion]] (HEA), formata de Esperantistoj izolaj kaj de tiuj apartenantaj al lokaj grupoj; tiuj siavice povis esti aliĝintaj senpere al HEA aŭ al regiona federacio, kaj la regiona federacio aliĝis al HEA - tiamaniere oni celis respekti individuan kaj asocian liberecon. Laŭ la informoj de "[[Enciklopedio de Esperanto]], en 1933 [[Hispana Esperantista Asocio|HEA]] konsistis el 740 membroj (prezidis Julio Mangada). Ĝi enkalkulis dudek grupojn kaj estis aliĝinta al ĝi [[Hispana Esperantista Fervojista Konfederacio]] kun 300 membroj, multaj el ili ankaŭ HEA-anoj. Oficiala organo de [[Hispana Esperantista Asocio|HEA]] estis unue "[[La Suno Hispana]]" (1926), poste "Hispana Esperanto" madrida revuo, fondita de Mangada (januaro 1928), kiu en aprilo 1931 ŝanĝis sian nomon en "Hispana Esperanto-gazeto",
Plie ekzistis ankaŭ la [[Hispana Esperantista Konfederacio]],
▲Krom la regionaj kongresoj organizitaj de KEF (la deksesa en ''[[Vendrell]]'', dum la somero 1933 okazis naciaj kongresoj. Ne kalkulante tiun de [[Reus]] (junio 1916) okazis tri nomataj "Diskutantaj kunvenoj de Esperantistoj de Iberaj landoj" en Barcelono (25-30 de junio 1920), Zaragoza (26-29 de majo 1921) kaj Valencia (printempo de 1923). La 4-a okazinta en Bilbao jam estis nomata Kongreso. La 5-a en [[Córdoba (Hispanio)|Córdoba]] (10-12 de majo 1925) petis kaj atingis, ke la registaro ordonu akcepti Esperanton kiel [[klara lingvo]] por la telegramoj. La 6-a (Madrid, junio 1926) starigis [[Hispana Esperanto-Instituto|Hispanan Esperanto-Instituton]], kiu, laŭ la regularo, konsistas el ne pli ol kvardek membroj. La 7-a okazis en [[Sevilo]] (5-9 de novembro 1928) kun la honora prezido de
En kongreso de Santandero oni nomis komitaton ([[Fernando Soler]], [[Luis R. Escartín]] kaj [[Manuel Vázquez]]) por starigi unu solan tuthispanan asocion, sur la bazo de la du ekzistantaj, sed ĝi ne havis realan sukceson.
Krome, ekzistis relative grava laborista movado. La socialistoj integriĝis plejofte en la ĝenerala movado. Tri esperantistoj estis socialistaj deputitoj en la unuaj Kortesoj de la Respubliko, [[Francisco Azorín Izquierdo]], [[Cayetano Redondo Aceña]] kaj [[Rodrigo Almada]]. Ekzistis krome vigla esperantista aktivado ĉe la anarĥiistoj, enkadritaj en la sindikato [[CNT]]. En [[1934]] okazis Kongreso de [[SAT]] en Valencio.
Kelkaj ĵurnaloj publikigis periode Esperantan rubrikon, kiel ''[[Las Noticias]]'' de Barcelono (1928). Aliaj publikigis internacian informaron pri novaĵoj ĉiuspecaj publikigitaj en Esperanta gazetaro, kiel ''[[La Libertad (gazeto)|La Libertad]]'' kaj ''[[Correo Extremeño]]'' de [[Badajoz]] (duonsemajne, 1928-30) kaj ''[[La Última Hora]]'' (ĉiusemajne, 1930-33) de [[Palma de Mallorca]]. Per Radio ankaŭ oni faris propagandon: Pastro [[Mariano Mojado]] disaŭdigis sep kursojn (Madrido, 1928-32)
Pri [[Hispana-esperanta vortaro|vortaroj]], krom tiu de Inglada kaj Villanueva jam citita, kaj la "[[Universala Terminologio de la Arkitekturo]]" de [[Francisco Azorín Izquierdo]], estis nenio nova en
▲[[Hispana Esperantista Konfederacio]] konsistas el federacioj Aragona, Asturia, Kanaria, Kataluna, kaj Orienthispana; dum 1932-33 la prezidanto estas ĉe la Aragona Federacio; en Zaragoza publikiĝas "[[Progreso Esperantista]]", informa bulteno de la Konfederacio, 4-paĝa, 26x17.5 monata; en [[Barcelono]], "[[Kataluna Esperantisto]]", dumonata oficiala organo de KEF, 16-paĝa, 22x16. "Frateco", plej grava grupo de Aragona Federacto, publikigas "[[Nia Vivo]]"n, ankaŭ 4-paĝa kaj 26x17,5 kiel "Progreso Esperantista". Honora prezidanto de HEK estas [[Manuel MAYNAR]], malnova pioniro de Esperanto en Aragono. Prezidanto de HEK [[Jozefo Orbs]]. Prezidanto de KEF [[Sebastián Alberich]]. Prez. de Orienthispana Esperanto-Federacio, [[Miĥaelo Elizaicin]]. Prezidanto de Kanaria Esperanto-Federacio [[Viktor Ferraz]].
== 1936-1975==
▲Pri [[Hispana-esperanta vortaro|vortaroj]], krom tiu de Inglada kaj Villanueva jam citita, kaj la "[[Universala Terminologio de la Arkitekturo]]" de [[Francisco Azorín Izquierdo]], estis nenio nova en 1933. Ekzistas bonaj gramatikoj, nome tiuj de Inglada kaj Duyos, jam cititaj, tiuj de Fernando Soler, Jozefo Anglada, Bremon, Inglada (filo), [[Julio Mangada Rosenörn|Mangada]], Garzon Ruiz, ktp. Pri literaturaĵoj ni povas citi la verkojn (originalaj kaj tradukitaj) de Inglada (patro), versaĵoj de [[Rafael De San Millán]], kaj verkaro de [[Julio Mangada Rosenörn|Julio Mangada]]. En 1933 oni planis aperon de [[Hispana Antologio]] de [[Jaume Grau]], aŭtoro de [[Kataluna Antologio]]. <!-- F. REDONDO. -->
La ligo de esperantismo kun separatismo kaj maldekstrismo kaŭzis ĉagrenojn por la agado por Esperanto post la venko de [[Francisco Franco]]. Tamen, fine de la 1940-aj jaroj, esperantistoj reaperis kaj komencis agi je loka nivelo. En [[1947]] estis fondita [[Hispana Esperanto-Federacio]] (HEF) senprofitocela, senideologia asocio, al kiu povus aliĝi parolantoj de Esperanto en la tuta Hispanio, kaj ankaŭ estis asocioj de Esperanto regionaj aŭ lokaj, kiuj apartenas al HEF.
ordigo=Esperanto-movado en Hispanio▼
La agado iom post iom progresis. En [[1948]] okazis la unua postmilita [[Hispana Kongreso de Esperanto]] en [[Tarrasa]], proksime al [[Barcelono]]. Oni ankaŭ publikigis bultenon "[[Boletín]]". La sidejo de HEF translokiĝis depende de la loĝloko de la estraranoj.
==Post 1933==▼
▲La ligo de esperantismo kun separatismo kaj maldekstrismo kaŭzis la malpermeson de Esperanto post la venko de [[Francisco Franco]] en la [[Hispana Enlanda Milito]]. Dum [[1937]] trista novaĵo cirkulis tra la monda Esperanto-movado: ĉiuj anoj de la [[Asocio Kordova de Esperanto]] estis mortpafitaj per la trupoj frankistaj. Pro multnombraj protestoj, kiun [[Francisco Franco]] ricevis pro tio, li publikigis gazetaran noton en kiu li asertis ke "se iu esperantisto estis [[fusilo|fusilita]], tio okazis pro aliaj aktivecoj, kaj ne pro parolado de esperanto" ("si algún esperantista ha sido fusilado, lo ha sido por otras actividades, y no por hablar esperanto").
En la [[1950-aj jaroj]] estis fondita en [[Kanarioj]], de [[Juan Régulo Pérez]], la eldonejo [[Stafeto]], ĉefrolanto de la monda literatura panoramo en Esperanto en la sekvaj jaroj.
Je 1993 la Hispana Esperanto Federacio estis nomumita asocion de "publika utilo", agnoskante ĝian laboron kaj celojn kiel socialan kaj kulturan intereson.▼
En [[1968]] okazis en Madrido [[UK 1968|Universala Kongreso]], kun Franco kiel Alta Protektanto.
En [[1969]] kreiĝis [[Fundación Esperanto]], kiel financa kaj helpa organizaĵo. Ĝi eldonis en [[1973]] la esperantan tradukon de la verko [[Don Quijote de La Mancha]].
==Vidu ankaŭ==▼
Post la restarigo de la demokratio post la morto de la diktatoro (1975), kreiĝis neneŭtralaj grupoj, kaj grandiĝis la intereso por Esperanto. Oni fondis [[Kataluna Esperanto-Asocio|Katalunan Esperanto-Asocion]], sendependa de la Hispana Federacio, kaj kiu konsideris sin heredanto de la antaŭmilita Kataluna Esperantista Federacio, sed ne povis uzi la antaŭan nomon.
Ankaŭ renaskiĝis la laborista movado, unue [[HALE]], kun sia revuo "[[Kajeroj el la Sudo]]", fondita post la kongreso de [[SAT]] en [[Sant Cugat del Vallés]], kaj poste [[SAT-en-Hispanio]].
Floris ankaŭ la literatura aktivado, unue pere de la tradukoj de [[Fernando de Diego]], kaj poste per la originala literaturo de la [[Ibera Skolo]].
▲
▲==Vidu ankaŭ==
*[[Listo de hispanaj esperantistoj]]
==Referencoj==
<references>
[[Kategorio:Esperanto-movado en Hispanio]]
[[Kategorio:Esperanto-movado laŭ lando|Hispanio]]
| |||