|
'''Portoprinco''' ('''Port-au-Prince'' {{IPA|/pɔʁopʁɛ̃s/}} en la [[Franca lingvo|franca]]; en [[Haitia kreola lingvo|Haitia kreola]]: ''Pòtoprens'') estas la [[ĉefurbo]] kaj pliplej granda [[urbo]] de [[Haitio]]. TiesĜia kresko, ĉefe en troloĝataj kvartaloj sur proksimaj ebenaĵoj kaj montetoj, altigis la populacionloĝantaron de la areo de Portoprinco al inter 2,5 kaj '''3 milionoj''' da loĝantoj. Ĝi situas sudokcidente deen la lando kaj pli precize ĉe la golfeto de [[Gonâve]], ĉe (18|32|N|72|20|Okc). La formo de la urbo similaspektassimilas al tiu de [[amfiteatro]]; la komercaj distriktoj estas ĉe akvomaro, dum loĝejaj kvartaloj situas en ĉirkaŭaj montetoj.
== Historio ==
La urbo estis fondita en [[1749]] de francaj kolonojkoloniaj plantistoj de [[sukerkano]]. En [[1770]] ĝi anstataŭis [[Cap-Haïtien]] kiel ĉefurbo de la kolonio de [[Sante-Domingue]]; en [[1794]] ĝi estis konkerita de la brita armeo, profitanteprofitanta la malordon de la [[Franca revolucio]], kaj en [[1804]] pro samaj kialoj ĝi iĝis la ĉefurbo de Haitio, unua sendependa ŝtato de [[Latinameriko]].
Antaŭ la alveno de la unuaj eŭropanoj (hispanoj) la regiono ne estis daŭre loĝata: pro tiessia proksimeco al la maro kaj la danĝero, ke indiĝenoj de aliaj insuloj atakus transmare, la areo estis nur ĉasejo.
Je la alveno de la hispanoj, la ĝistiama estro, Boheĉio, senfila, estis sukcedita de sia fratino, [[Anakaona]], kiu klopodis paciĝi kun la hispanoj, kiukiuj igis la landon protektoraton kaj petispostulis pli kaj pli da impostadoimpostoj. Finfine, la hispana kolonia administrado volis rekte regi, kaj en [[1503]] la guberniestro Nicolas Ovando perfidis la tribestrinon kaj aliajn tribestrojn dum bankedo kaj mortigis ilin kaj ŝin en posta publika ekzekutado. Per perforto kaj enmetitajenportitaj malsanoj, la hispana koloniigo kaŭzis milionon da mortoj en la tuta insulo [[Hispaniolo]] inter [[1492]] kaj [[1507]].
Dum la [[16-a jarcento]] la hispanoj klopodis setligi urbon en la regiono, sed suferis la atakojn de francoj kaj britoj; finfine la hispanoj forlasis la regionon. Poste, kelkaj [[pirato]]j ekuzis la regionon kiel bazobazon por tiessiaj veturadoj, kaj nederlandaj komercistoj ekvenis tien serĉe de [[ledo]], abunda en la regiono. Ĉirkaŭ [[1650]], francaj piratoj (''filibustiers'',) ekvenis tien ekde la norda [[Testudinsulo]], kaj setligis kolonion en Trou-Borded. Post ties kresko, ili instalis tie [[hospitalo]]n en Turgeau. Pro tio la regiono estis konata kiel ''Hôpital''. Dum tiu epoko teoriejure Hispanio daŭre estis posedanto de la teritorio kaj sendis trupojn por forigi aŭ kontroliregi la kreskantan francan populacion, sed ili estis venkitaj, kaj en [[1697]] Hispanio subskribis la [[Traktato de Ryswick|traktaton de Ryswick]], abandonanterezignante sian postulon pri Hôpital.
La francaj piratoj estis utilaj al Francio, ĉar ili forpuŝis la britojn, sed tiujili estis sufiĉe sendependaj kaj ne obeis la kolonian administradon. Vintre de [[1707]], Choiseul-Beaupré, la guberniestro de la regiono, luktis kontraŭ la piratoj kaj finfine ili estis venkitaj kaj setliĝis kiel kolonojkoloniuloj (la unuaj eŭropaj konstantaj loĝantoj en la regiono). Dum plifortiĝis la franca kolonia administrado, la britoj interesiĝis pri la teritorio, kaj defende la kapitano Saint-André vrakis en la golfeto en sia ŝipo ''La Princo'', ĝuste ĉe la hospitalo. Pro tio la zono estis renomita kiel ''Port-au-Prince'' (Portoprinco), kvankam kaj la haveno kaj la regiono ĉirkaŭe pluestisplu nomiĝis Hôpital. Kiam la francoj devis decidi pri lokigo de ĉefurbo, ili konstruis tiam novan urbon, nome PortoprincoPortoprincon.
=== Kolonia kaj postkolonia historio ===
[[Dosiero:Port-au-Prince med.jpg|thumb|left|200px|En la urbo okazis multaj intervenoj de la [[Usona armeo]]; tiu de aprilo [[2004]]]]
En [[1770]], Cap-Français (la aktuala Cap-Haïtien) estis anstataŭita kiel ĉefurbo de la kolonio de Sankta Domingo de Portoprinco, kaj en 1804 post la sendependigosendependiĝo de Haitio disde Sankta Domingo, ĝi iĝas la nova ĉefurbo. Antaŭ la sendependeco de Haitio, ĝi estis konkerita de [[Britio|britaj]] trupoj la 4an4-an de junio de [[1794]]. Dum la [[franca revolucio]], ĝi estis konata kiel ''Port Republicain'' (Respublika haveno), antaŭ esti renomita Portoprinco de [[Jean Jacques Dessalines|Jacques la 1-a]], la unua imperiestro de Haitio. Kiam Haitio estis dividita laŭ norda regno kaj suda respubliko, Portoprinco estis la ĉefurbo de la respubliko, regata de [[Alexandre Pétion]]. [[Henri Christophe]] renomis la urbon kiel ''Port des crimes'' (Krimohaveno) post la [[murdo]] de Jacques la 1-a en ''Pont Larnage'', (nune konata kiel Ruĝa Ponto, situa norde de la urbo).
Dum la tuta [[19-a jarcento]] Portoprinco atestis la historion de Haitio. Post la reunuigo de la lando, la franca reĝo [[Karlo la 10-a (Francio)|Karlo la 10-a]] sendis armeon al la insulo por rekonkeri Haition, kion haitianoj sukcesis haltigi post traktato kaj monkompenso. Sama atestado okazis dum la [[20-a jarcento]]. [[Usono]] invadis la landon ekde [[1915]] ĝis [[1934]]. Dum la dua duono de la jarcento okazis longa epoko diktatoreca fare de la familio Duvalier ĝis [[1986]], sed tiam ne venis stabileco al la haitia ĉefurbo kaj daŭris la malstabileco inter partianoj de la diversaj politikistoj kaj kun partopreno de Usono, kiu ege intervenis en tiuj malfacilaĵoj, ekzemple en [[2004]].
=== Tertremo en 2010 ===
La '''2010 [[tertremo ende Haitio''' en 2010]] estis katastrofa [[tertremo]] de magnitudo 7 sur la [[skalo de Richter]], kiu trafis la ĉefurbon Portoprinco je la 16:53 horon(laŭ deloka [[Haitio]]tempo). La [[Internacia Ruĝa Kruco]] diris, ke almenaŭ 3 milionoj da homoj suferis la sekvojn de la katastrofo, ĉu kiel mortintoj, vunditoj aŭ homoj kiuj iĝis senhejmaj kaj senhavaj, kun verŝajne 100.000 mortintoj, laŭ la unuaj deklaroj de la ĉefministro, kiu post kelkaj horoj parolis pri ĉirkaŭ 50.000.
Laŭ la unuaj informoj ĉio estas detruita en la ĉefurbo [[Portoprinco]], ne funkcias elektro, transportoj, aŭ telekomunikado, ŝoseoj estas neuzeblaj, restintaj hospitaloj troplenigitaj kaj detruitaj la Parlamento, la Prezidantejo kaj la sidejo de [[Unuiĝintaj Nacioj]].<ref> "Muerte, dolor y caos en Haití" (Morto, doloro kaj ĥaoso en Haitio), [[El País]], Madrido, 14an de januaro 2010, paĝoj 1 al 9.</ref>
== Ekonomio ==
Aktuale la urbo eksportas [[kafo]]n kaj [[sukero]]n, kaj iam eksportis aliajn varojn, kiel [[ŝuo]]jn aŭ pilkojn por [[basbalo]]. Portoprinco posedas fabrikojn de manĝeblaj plantoj, [[sapo]], [[tekstiloTeksaĵo|tekstilajteksaĵoj]], kaj [[betono]]. La urbo dependas ankaŭ de la industrio de turismo kaj la entreprenoj de [[konstruado]].
Ĉar en Portoprinco la maldungosenlaboreco estas tre alta, estus pli precizaprecize diri, ke la laboristoj estas subdungitaj. Kiu promenas surstrate en Portoprinco povas vidi la altan nivelon de aktivado, ĉefe inter personoj, kiuj vendas kaj varojn kaj servojn. En la priserĉa libro de Simon Fass ''Political Economy in Haiti: The Drama of Survival'', oni asertas, ke vere neniu estas maldungita en Portoprinco, ĉar alimaniere oni ne povus survivipluvivi.
== Lokoj ==
La ĉefaj monumentoj kaj intereslokoj de la urbo estas jenaj: la [[Universitato de Haitio]], la Reĝa Palaco, la Nacia Muzeo, la Katedralo de Notre Dame, la Dujarcenta Monumento pri la Haitia Sendependo kaj la havenkajo.
En Portoprinco troviĝas la Palaco de la registaro, kie troviĝasrezidas la ŝtataj aŭtoritatoj, tio estas la Prezidento de la Respubliko kaj aliaj registoj.
== Turismo ==
Portoprinco sukcesis ĝui la turisman industrion spite al la politika malstabileco. La areo de Petion-Ville en Portoprinco estas la loko plej vizitata de la turistoj dum ties ĉeesto. Eksterurbe estas la ''Plaine du Cul de Sac'' (Ebenaĵo de la Sakofundo), serio de ebenaĵoj kiu atingas eĉ la Domingan Respublikon. La katedralo plej vizitata de la turistoj pro tiessia arkitekturo estas la Katedralo de Portoprinco. alia grava loko estas la ''Musee d'Art Haitien du Collège St Pierre'', kiu enhavas kelkajn el la plej bonkvalitaj artaĵoj de la lando, kaj la Nacia Muzeo de Portoprinco, kiu enhavas kuriozaĵojn kielkiaj la pistolo, per kiu sinmortigis la reĝo [[Henri Christophe]], kaj ankoro[[ankro]] ŝajnelaŭdire de ŝipo de la ŝiparo de [[Kristoforo Kolumbo]], la ''Santa María''.
==Notoj==
|
