Historio de Unuiĝinta Reĝlando: Malsamoj inter versioj

Keltoj estis [[nacio]] devenanta verŝajne el teritorio de meza Eŭropo aŭ eĉ pli el sudo, el la sudaj regionoj de [[Rusio]]. Ili havis plimulte pli altajn staturojn kaj ili havis malhelajn harojn. Rilate al teknologio, ili estis pli progresintaj ol la antaŭaj loĝantoj de Britio. Ili sciis prilabori [[fero]]n kaj per tio ili produktis pli firmajn armilojn kaj ilarojn ol la bronzajn. Ĉirkaŭ la jaro 700 a. K. ili komencis iom post iom, en pluraj ondoj veni sur la teritorion de Britio. Verŝajne ili forpuŝis la devenajn loĝantojn nordokcidenten ĝis [[Kimrio]], [[Skotlando]] kaj [[Irlando]], kaj ili priloĝis la sudajn, ebenajn regionojn. Ilia alveno estas grava por la brita historio, ĉar ili estas antaŭuloj de multaj hodiaŭaj loĝantoj de Kimrio, [[Kornvalo|Cornwall]] kaj Irlando. La [[keltaj lingvoj]] estas en unuopaj regionoj senĉese uzataj, eĉ kiam la ofica lingvo estas la [[angla lingvo]]. Ni ne scias, ĉu keltoj venis per paca vojo aŭ ĉu pro celo de milit-iro. Dekomence ĉiuj keltaj grupoj vivis sammaniere, nur ĉirkaŭ la jaro 500 a.K. aperis diferencoj inter nordokcidento kaj sudoriento de la insulo. Ili diferenciĝis en plurajn tribojn, frunte kiuj staris estro el donita familio aŭ [[tribo]]. La elekto okazis aŭ per [[duelo]] inter unuopuloj aŭ [[voĉdonado]].

 

 

La triboj estis gviditaj far de trupo de batalantoj, tre gravan rolon estis rolantaj [[pastro]]j-[[druido]]j. Ili havis konojn el ĉiuj terenoj gravaj por la vivo de tribo kiel ekzemple [[historio]], [[juro]], [[medicino]].

Keltoj klopodis rezisti al tiuj ĉi atakoj, sed iom post iom ili estis forpuŝataj pli kaj pli okcidenten. Fine en la jaro [[570]] estis ekspatrujigitaj ĝis [[Kimrio]], skotaj ebenejoj kaj [[Kornvalo|Cornwall]]. La triboj, restintaj sur la saksa teritorio, falis en [[sklaveco]]n. Tial supervivis nur malmulte da restaĵoj de la kelta kulturo, se influo de la saksa kulturo estas senĉese videbla, ekzemple ankaŭ en la moderna [[angla lingvo]] estas multe da vortoj de la saksa origino. Same supervivis elementoj el tereno de ŝtata administrado kaj gvidado de [[ŝtato]]. La regiono estis dividita en plurajn pli malgrandajn [[reĝlando]]jn. En la [[7-a jarcento]] ties nombro fiksiĝis je sep: [[Essex]], [[Sussex]], [[Wessex]], [[East Anglia]], [[Kent]], [[Mercia]] kaj [[Northumbria]]. Aperis la unuaj provoj pri ties unuigo. Las unua konata unuiganto estis [[reĝo]] [[Offa (Mercia)|Offa]], reganto de Mercie en la jaroj [[757]] - [[796]]. Li dokumentis sian potencon per konstruigo de ŝirma [[remparo]] laŭlonge laŭ limoj kun Kimrio por ŝirmi kontraŭ keltoj. En tiu ĉi periodo estiĝis ankaŭ la t.n. [[Vitenagemoto]] - ia konsila organo de reganto, kiu formiĝis el konsilantaro de pli maljunaj en antaŭaj periodoj. Ĝi helpis formi leĝojn kaj difini aŭtoritaton de la reganto. Ĝi ankaŭ havis ĉefan vorton dum [[detronigo]] kaj [[elekto]] de reganto. (En tiu ĉi periodo la reganta titolo ankoraŭ ne heredis aŭtomate el patro je filo, sed vitenagemoto difinis konvenan sekvanton de la trono.) Malgraŭ la klopodoj Offa ne sukcesis unuigi la tutan Anglion kaj post lia morto la potenco de Mercie falis.

 

 

===Kristanismo===

[[Irlando]] estis neniam priregita nek fare de romianoj nek fare de saksoj. Ĝi havis sian propran kulturon, ankaŭ fondita je sistemo de familiaj grupiĝoj kun laŭleĝe elektitaj reĝoj. Forta fenomeno estis kristanismo, la ĉefa disvastiganto estis [[sankta Patriko]], ĝis hodiaŭ patrono de Irlando. Monaĥejoj estiĝadis ĉefe laŭlonge laŭ marbordo. Tiu ĉi trankvila periodo finiĝis pro la alveno de vikingoj. Tiuj alportis novan politikan kaj ekonomian elementojn en la vivon de pacamaj keltoj. Ili fondis [[haveno]]jn kaj komercajn centrejojn, kiel ekz. [[Dublino]]. Ankaŭ Irlando estis certan tempon unuigita ([[1002]] - [[1014]]) sub reĝo [[Brian Borum]], senĉese konsiderata kiel unu el la plej grandaj irlandaj regintoj. Sed ankaŭ li falis en batalo kontraŭ vikingoj. Fine normanoj priregis Irlandon.

 

 

==Kulmina mezepoko==

La [[14-a jarcento]] signifis por [[Anglio]] multe da [[katastrofo]]j aŭ jam en aspekto de militoj aŭ epidemioj de [[pesto]]. Ankaŭ en tiu ĉi periodo ekkreskis la potenco de urbanoj kaj nobelaro, ĉar la reganto konfidis en ili, se temas pri la financoj por la multekostaj militoj. La kunlaborado inter la nobelaro kaj la urbanoj fariĝis bazo por plua politika evoluo, ĉefe ĝi plifortikigis la potencon de parlamento kaj la popolo. Post la malvenko fare de la skotoj apud [[Bannockburn]] [[Eduardo la 2-a|Eduardo]] senĉese klopodis priregi ilin, sed post ilia persistema rezisto li rezignis pri tiu ĉi ideo. Pro la kreskantaj disputoj inter li kaj la nobelaro li estis en la jaro [[1327]] detronigita kaj murdita. Lia filo, [[Eduardo la 3-a]] ja punis la kulpintojn, sed eĉ tiel tiu ĉi evento lasis makulon sur la reĝa potenco. Sed post nelonge [[angloj]] denove estis en milita stato kontraŭ [[skotoj]], kiuj ankoraŭ en la jaro [[1295]] subskribis kun [[francoj]] interkonsenton pri la reciproka helpo kaj la armea subteno kontraŭ angloj. Tiu ĉi alianco daŭris ĝis la [[16-a jarcento]]. La franca reĝo [[Filipo la 6-a (Francio)|Filipo la 6-a de Valois]] faris senĉese pli kaj pli grandajn pretendojn por la anglaj teritorioj en Francio, sed ties vasaloj ribelis jam longajn jarcentojn rifuzante agnoski lian superregadon. Unu el tiuj vasaloj estis senĉese ankoraŭ ankaŭ la angla reĝo. Por ke li plifortigu sian pozicion, la franca reĝo komencis interveni en la komercajn rilatojn de angloj. En la jaro [[1324]] li okupis [[Gaskonio]]n, kiu liveris [[vino]]n pro ŝanĝo por la angla [[lano]] kaj [[cerealo]]j. Li ankaŭ apelis al la [[Burgonjo|burgonja]] duko, por ke li ĉesu importi la lanon el Anglio. Tiuj ĉi du teritorioj sekurigis por la angla ekonomiko la plej grandan profiton, tial estas klare, ke angloj ne konsentis kun la restriktoj kaj tio estis unu el la kaŭzoj de '''la centjara milito''', kiu kun paŭzoj daŭris pli ol 100 jaroj. Tiun ĉi militon aprobis ankaŭ la urbanoj kaj la ceteraj tavoloj de la socio, ĉar diference de la konfliktoj kun Skotlando kaj Kimrio tiu ĉi milito povis alporti grandegan profiton. La burgonja duko estis devigita fermi aliancon kun angloj kontraŭ francoj.

 

 

===Kavalireco===

''Vidu ankaŭ : '''[[Nigra morto]]'''''

 

 

[[Dosiero:Black Death.jpg|thumb|left|250px|Infektitoj per pesto, bildigo el biblio de Toggenbur, [[1411]]]] Sed [[Eduardo la 3-a]] tenis la popularecon inter homoj eĉ malgraŭ la malsanoj kaj la malbona financa situacio en la lando. Pli malbone tio estis kun lia nepo [[Rikardo la 2-a]], kiu surtroniĝis en la jaro [[1377]]. Lia patro [[Eduardo la Nigra Princo]] mortis mallogtempe antaŭ tio. Rikardo havis tiam nur 11 jarojn, do regis anstataŭ li liaj konsilantoj, kiuj enpraktikigis imposton por ĉiu loĝanto super 15 jaroj. Pli poste ili plialtigis la imposton kaj la loĝantoj devis pagi. Sed en la jaro [[1381]], kiam la imposto estis plialtigita denove kaj sufiĉe rapide, la loĝantoj komenciĝis ribeli. La ribelo disvastiĝis precipe el pli riĉaj regionoj, Kent kaj East Anglio, post kiuj kuraĝis ankaŭ malpli riĉaj regionoj. Pluan motivon por la ribelo donis la grandbienuloj, kiuj laŭvorte el la kamparanoj farigis denove servutulojn, ĉar tio estis pli malmultekosta. La ribelintojn gvidis [[Wat Tyler]], kiu proklamis, ke antaŭ dio ĉiuj estas egalrajtaj, do kial la loĝantoj devus esti dividitaj en tavolojn. Tiu ĉi ribelo de kamparanoj nur kelke da semajnoj. Dum tiu tempo la kamparanoj okupis plimulton de Londono, kie alligis al ili ankaŭ la urbanoj. Tyler estis mortigita kaj Rikardo promesis, ke li plenumos postulojn kaj nuligos la servutecon, nur ke la servutuloj disiru. Sed li ne konservis sian promeson kaj li igis [[pendumo|pendumi]] la gvidantojn. Sed la revolucio eĉ tiel signifis averton por la reganto kaj la nobelaron. Rikardo havis problemojn eĉ kun siaj nobeloj kaj li eluzis siajn leĝpovojn kontraŭ ili. Li igis malliberigi [[John Gaunt]]-on - sian onklon kaj unu el la plej fortaj viroj en la lando. Sed lia filo Henriko el Lancester ne pardonis lin. En la jaro [[1399]], kiam Rikardo estis okupita pro situacio en Irlando, li venis kun armeo kaj detronigis Rikardon. Tiu ne havis idon kaj do denove eksplodis batalo inter filo de Eduardo la 3-a kaj Henriko. Tiu fine akiris subtenon de nobeloj kaj surtroniĝis kiel [[Henriko la 4-a]]. La reston de vivo li pasigis pro renovigado de la reĝa aŭtoritato kaj pro sekurigado de la trono por sia filo. Sed li sentis minacon de plua milito. La ribelo de kamparanoj ekestis pro malkonkordo inter la homoj kaj la ŝtato, sed en la lando ankaŭ kreskis malkonkordoj kun la eklezio. La ekleziaj altranguloj antaŭ longe ne konservis la kristanismajn idealojn, al multaj temis nur pri profito kaj riĉeco. Ili traktis kun la subuloj kruele, nemirinde ke oni rifuzis pagi la eklezian imposton. Al la situacio ankoraŭ aldonis la fakto, ke ekde la jaro [[1309]] la sidejo de papo estis [[Avignon]] en Francio, kontraŭ kiu angloj gvidis la militon. Homoj pensis, ke per la pagado de imposto al la papo ili helpas francojn. Kun tio konsentis ankaŭ la reĝo kaj li malaltigis la eklezian imposton. La eklezio ne protestis, ĉar ĝi estis en unu flanko kun la reganta tavolo. Multaj altranguloj devenis el nobelaj familioj kaj la reĝo mem nomumis ilin. Kiam la kamparanoj okupis en la jaro [[1381]] [[Londono]]n, ili ekzekutis ĉefepiskopon el [[Canterbury]], kiu estis samtempe la reĝa kanceliero. La kristanoj jam ne estis referitaj al doktrino de pastroj, ĉar komencis aperi religiaj libroj en la angla lingvo, kiuj donis al ili sufiĉajn konojn. La aŭtoritato de eklezio sinkis. Eĉ estiĝis ties branĉo la t.n. "lolardo", gvidita de [[John Wyclif]], la oksforda profesoro. Temis al ili pri la pureco de eklezio, sen profana riĉeco. Ili havis subtenon ankaŭ en vicoj de nobelaro, sed la reĝo [[Henriko la 4-a]] estis fidela al la tradicia eklezio. Li malpermesis la "lolardanojn", li eĉ lasis ilin ekzekutadi.

 

[[Image:Lancashire rose.png|right|thumb|220px|Lankasteroj]]

 

===Mezepoka socio===

 

En la jura sistemo daŭris ordo el la [[12-a jarcento]]. Plimulton de kazoj solvis la reĝa juĝejo kaj la regionaj juĝejoj malrapide pereis. Sed la reĝo jam en la [[14-a jarcento]] ne sciis solvi mem ĉiujn disputojn kaj do [[Eduardo la 3-a]] en la jaro [[1363]] nomumis grupon da [[juĝisto]], kiuj migris inter la urboj zorgante pri pli malgrandaj kazoj. Ili devenis plimulte el malpli altaj nobelaj familioj.

En Skotlando la situacio estis simila kiel en Anglio, same ĝi ne eskapis al pesto kaj al la militoj. Skotoj suferis ankaŭ pro la alianco kun francoj en la centjara milito. Angloj ripetite atakis la sudajn regionojn, la fontojn de riĉeco. Ankaŭ la skotaj reĝoj havis konfliktojn kun la nobelaro. Multaj estis murditaj kaj do la sekvontoj devis unue plenkreskiĝi, la nobelaro povis regi kaj gvidi la regionon laŭ sia maniero. Ankaŭ tiuj ĉi nobeloj havis siajn privatajn armeojn, ili ne bezonis fidi al soldataro [[rekruto|rekrutigita]] el servutuloj. Disvastiĝis klanoj - grupoj da homoj okupantaj certajn teritoriojn havantaj ununuran gvidanton. Unuopuloj ofte propravole enklaniĝis por ŝirmo.

 

 

==Novepoko==

 

[[Dosiero:DelarocheLadyJaneGrey.jpg|thumb|left|200px|Ekzekuto de Jane Grey]]

 

===Elizabeto la 1-a===

===Eksterlanda politiko===

Elizabeto daŭrigis en la tradicioj de sia avo. Ŝi subtenis la urbanojn klopodante disvastigi la komercajn rilatojn. La plej granda konkurecanto en tiu ĉi tereno estis [[Hispanio]], sub kies superregado estis ankaŭ [[Nederlando]], sed kie vivis multaj protestantoj klopodantaj eliri el la katolika superregado.

 

===Komenco de koloniismo===

 

===Socio===

 

En la [[16-a jarcento]] okazis rapida '''kresko''' de '''populacio''' kaj estis loĝigitaj ĝis tiam nepriloĝataj regionoj. El tio rezultis ankaŭ novaj ekonomiaj kaj sociaj problemoj. La prezoj iris energie supren, precipe sekve de abrupta kresko de la nombro de loĝantoj. Per tio malboniĝis la vivkondiĉoj. Plej bone vivis farmistoj en provincoj, kiuj proprumis sufiĉon de grundo. Ili povis permesi okupi pluajn homojn. Ankaŭ ili komencis eksperimenti kun bredado de ŝafoj, eĉ kiam ili dum tio ofte malobeis la leĝojn. Sed se la juĝistoj estis sur ilia flanko, la malriĉaj kamparanoj ne havis ŝancon. Ekde la jaro [[1563]] la juĝejoj difinis labordevojn kaj salajrojn. En [[1536]] loĝantoj protestis en [[Londono]] pro nuligo de la monaĥejoj. La monaĥejoj donis nome laboron kaj provizojn. Tiu ĉi protesto estis sange subpremita. La situacio kun la okupiteco parte pliboniĝis post enpraktikigo de produktado de pretaj vestoj anstataŭ kruda lano. La angloj transprenis la unuecon en la produktado de vestoj de [[Flandrio]]. Kun plikvalitigo de [[ŝtalo]] pliboniĝis ankaŭ [[armil-industrio]]. [[Muskedo]]j anstataŭigadis [[pafarko]]jn. [[Karbo]] kiel [[brulmaterialo]] komencis anstataŭigadi [[ligno]]n. Malgraŭ tio estis proporcie grandaj diferencoj inter la vivoj de riĉuloj kaj malriĉuloj. Eĉ kiam ankaŭ subulo povis permesi al si pli kvalitajn [[domo]]jn eĉ kun [[fumtubo]].

 

[[Dosiero:William III of England.jpg|left|thumb|180px|Vilhelmo la 3-a]]

 

===Evoluo de klereco===

Samtempe kun la revolucio en religio venis ankaŭ revolucio en [[scienco]] kaj pensado. [[Francis Bacon]], la sciencisto, kiu okupis postenon de lordo-kanceliero en kortego de Jakobo la 1-a venis kun opinio, ke ĉiu teorio devas esti '''verkontrolita per eksperimento'''. Unu eksperimento ligus al la alia kaj tiuj gvidus al kompreno de la tuta mondo. La britaj sciencistoj klopodis ankaŭ enpraktikigi tiujn ĉi ideojn. En la jaro [[1628]] [[William Harvey]] malkovris [[Kardiovaskula sistemo|sango-cirkulado]]n, kio gvidis al progreso dum ekkono de la [[homa anatomio|homa korpo]].

Stuartoj mem subtenis la evoluon de scienco. La reĝa kortego fariĝis grava centrejo, kie renkontiĝis diversaj kleruloj kaj sciencistoj. En la jaro [[1684]] fizikisto kaj matematikisto, siro [[Isaac Newton]] publikigis [[leĝoj de Newton pri movado|gravitacian leĝon]], al kiu en la [[20-a jarcento]] ligis [[Albert Einstein]]. Ankaŭ evoluis [[arkitekturo]]. La plej signifa arkitekto estis [[Christopher Wren]]. En la jaro [[1666]] post '''granda incendio en Londono''' li renovigis plimulton de damaĝigitaj konstruaĵoj en nova, pli moderna stilo. En la [[17-a jarcento]] aperis ankaŭ la unuaj [[ĵurnalo]]j.

Sed la nombro de loĝantoj enkadre de la lando sinkis. Ne estas konate kial, sed la vivkondiĉoj pliboniĝis. Tio povas esti tial, ĉar homoj en Britio fermis geedzecojn en pli alta aĝo kaj tial la virinoj naskis malpli da infanoj. Enkadre de familio plifortiĝis la pozicio de edzo. Tio eblas kompari al [[absolutismo]] enkadre de [[monarkio]] kaj reganton kiel ununuran reganton. La aŭtoritato de viroj fontis precipe el la reformacio. La protestantisma kredo metis grandan emfazon al viro kiel al vivtenanton de familio.

 

====Koloniismo kaj libereco====

{{ĉefartikolo|Sepjara milito}}

 

===Ameriko===

En tiu ĉi periodo ekzistis jam pluraj grandaj, evoluintaj urboj kiel [[Liverpool]], [[Manchester]], [[Birmingham]], [[Sheffield]], eĉ kiam ili ne havis en la parlamento reprezenton. Sed la '''vivkondiĉoj en la urboj''' estis teruraj. Tra la urboj disvastiĝis haladzo, ĉar forfalaĵoj estis ellasataj rekte en la stratojn same kiel balaaĵoj. La stratoj estis kot-kovritaj kaj mallarĝaj. En la urboj disvastiĝis [[malsano]]j, malmulte da infanoj ĝisvivis sian plenkreskecon, precipe tiuj el malriĉulaj tavoloj. Ili estis sepultitaj komune en amastomboj. Sed multaj kaŭzis la malbonan vivsituacion pro drinkado de [[alkoholaĵo]] kaj ludado de [[hazardludo|hazardaj ludoj]]. Tial kelkaj novestiĝintaj eklezioj klopodis malebligi ties disvastiĝon. Al la fino de jarcento aperis klopodoj plibonigi la urban vivon. La stratoj plilarĝiĝis, estis enkondukita publika lumigo kaj la loĝantoj devis pagi imposton por sekurigi la sociajn servojn. En la socio formiĝis 4 tavoloj: 1 - la riĉaj urbanoj; 2 - la ceteraj urbanoj kaj komercistoj; 3 - metiistoj; 4 - laboristoj. Plej bone vivis la nobelaro kaj la riĉaj urbanoj, eĉ kiam post la agadoj de [[John Wilkes]] ili jam ne havis super la subuloj tiel grandan potencon. Sed eĉ tiel ili perlaboris nekompareble pli ol vivante komfortan vivon plena de [[ĉasado]]j kaj ĉevalrajdado. Ili alikonstruis siajn domojn en klasikan stilon kaj ĉirkaŭis ilin per [[parko]]j kaj [[ĝardeno]]j. La vivo de virinoj estis bedaŭrinde pli enuiga, ili ne povis partopreni en la direktado de ŝtato, nur [[amuzo]]j kaj [[balo]]j estis destinitaj por ili. Populara estis ankaŭ vizitado de [[banloko]]j kun kuraciga akvo. La banlokaj urboj kiel [[Bath]] fariĝis centrejoj de la socia vivo.

 

 

 

Per leĝo pri la unio el la jaro [[1800]] estas alligita [[Irlando]] kaj estiĝas ''Unuiĝinta Reĝlando de Granda Britio kaj Irlando'', en la jaro [[1921]] poste ''[[Unuiĝinta Reĝlando|Unuiĝinta Reĝlando de Granda Britio kaj Norda Irlando]]''. Ekde la kreo de unio tiuj ĉi landoj partoprenis en samaj sortoj, sed ĝis tiam ilia historio estas (parte) diferenca.

{{ĉefartikolo|Industria revolucio}}

[[Dosiero:Spinning jenny.jpg|left|thumb|250px|Ŝpinmaŝino]]

 

[[Dosiero:John Wesley clipped.png|thumb|right|200px|John Wesley]]

 

Post la perdo de 13 amerikaj kolonioj sekve de la proklamo de ilia sendependeco kaj estiĝo de [[Usono]] en la jaro [[1776]] kaj [[franca revolucio]] en la jaro [[1789]] komenciĝis organizeco kaj emancipado de laboristaj tavoloj en la brita socio. Estiĝis la unuaj laboristaj organizoj, sed ties ekzistado estis tuj post tio kontraŭleĝigata.

En [[Francio]] en la jaro [[1789]] komenciĝis [[Franca revolucio de 1789|Granda franca revolucio]]. Ĝi estis gvidita de la meza tavolo de loĝantoj-burĝaro kaj laboristoj. Ties kaŭzoj estis ĉefe la ekonomia kaj la politika krizoj. Ili volis forigi la absolutisman potencon de la reganto kaj sekurigi por homoj la bazajn civitanajn rajtojn. En Anglio tiuj ĉi tavoloj estis tre potencaj kaj komune ili partoprenis flank-al-flanke en la parlamento. Ne ŝajnis al ili la ideo de la revolucio kaj ili timis, por ke ĝi ne influu la malpli grandajn tavolojn. Sed kelkaj radikaloj vokis je ŝanĝoj ankaŭ en Britio. Ili nomiĝis jakobanoj kaj ili kunlaboris kun [[Whig]]-oj. Kontraŭ ili staris [[Torioj]] kaj [[William Pitt]] malpli aĝa. Ankaŭ batalantoj je la sendependeco de amerikanoj Paine kaj Burke subtenis la egalrajtecon de ĉiuj sociaj tavoloj. La laboristoj komencis fondi proprajn politikajn organizojn, sed ili poste kelke da jaroj pereis. En la jaro [[1793]] Britio enpaŝis en militon kontraŭ la francoj post tio, kiam tiuj atakis la hodiaŭan Belgion kaj Nederlandon. La franca imperiestro [[Napoleon Bonaparte]] planis eĉ invadon al [[Britaj insuloj]]. La britoj klopodis venki lin sur la maro kaj limigi la movon de francaj komercaj ŝipoj. Admiralo [[Horatio Nelson]] ekbatalis plurajn batalojn super la francoj apud [[Egiptio]], [[Hispanio]] kaj en la jaro [[1805]] li donis al ili definitivan malvenkon en [[batalo de Trafalgar]]. Poste ankoraŭ la angloj venkis super la francoj kaj iliajn aliancanojn. Napoleon estis sendita en rifuĝejon, sed li sukcesis fuĝi kaj por cent tagoj li renovigis la imperion. Britio kuniĝis kontraŭ li kun [[Prusio]]. En la jaro [[1815]] Napoleon estis fare de la aliancanaj soldataroj apud [[Waterloo]] definitive venkita.

 

 

===Sociaj reformoj en la 19-a jarcento===

Kiam la militoj estis finintaj, jam ne estis tia demando pri la varo kaj vestaro, kaj multaj homoj perdis la laboron. Ankaŭ el la armeo estis multaj soldatoj maldungitaj. Suferis ankaŭ farmistoj, ĉar pro importata [[maizo]] suferis iliaj enspezoj. Ili konvinkis la registaron, por ke ĝi fiksu la prezojn de maizo. Sed eĉ spite al tio la prezoj senĉese kreskis. La alta [[senlaboreco]] kaj la prezoj peligis kelkajn laboristojn ĝis rando de [[malsatego]]. En la jaro [[1830]] ili ekribelis postulante plialtigon de salajroj. Ili komencis sekurigi la vivtenadon per [[ĉasado]] de bestoj. Sed se la [[arbaro]]j estis proprumataj de bienuloj, temis pri [[ŝtelĉasado]]. Tial ili estis punataj, eĉ kiam ili nur klopodis nutri siajn familiojn. Ili estis forveturigataj en arestitajn koloniojn en [[Aŭstralio]]. Post la morto de [[Georgo la 3-a]] surtroniĝis lia filo [[Georgo la 4-a]]. Tiu regis nur dek jarojn kaj en [[1830]] surtroniĝis lia frato [[Vilhelmo la 4-a]]. Sed la reĝo havis tiutempe nur malgrandan potencon. Regis la kabineto de ministroj kaj la parlamento.

 

 

[[Dosiero:Robert Peel.jpg|thumb|right|200px|Robert Peel]]

{{ĉefartikolo|Liberalismo}}

[[Image:Palmerston.jpg|thumb|right|220px|Henry John Temple, lordo Palmerston]]

 

===Kimrio, Skotlando kaj Irlanda respubliko===

'''Skotlando''' estis ankaŭ dividita en industriajn regionojn en la ĉirkaŭaĵo de [[Glasgow]] kaj [[Edinburgh]], kie troviĝis multe da karbominejoj kaj fabrikoj por produktado de fero kaj ŝtalo. Ankaŭ ĉi tie estis fabrikoj por produktado de [[ŝipo]]j. La vivo en la altaĵoj kaj ebenejoj situantaj sur limoj kun Anglio estis alia. La sistemo de [[klano]]j estis konservata plu. Ĝis nun bredataj [[ŝafo]]j estis anstataŭigitaj de [[cervo]]j. Populara estis ilia sporta ĉasado. La grundo de la devenaj loĝantoj estis vendita al novaj posedantoj el aliaj regionoj. Tio signifis grandan kolapson por ilia socio kaj ankaŭ ekonomikon kaj ili malfacile rekonsciiĝis pro tio. Ili verŝajne devus forlasi siajn teritoriojn pro transloĝiĝado al la laboro en la industriajn centrejojn.

 

 

Post la disvastigo de la balotrajto 86 membroj de partio frunte kun [[Charles Parnell]] venis en la parlamenton. Ili postulis '''memstaran registaron por Irlando'''. La liberalistoj subtenis ilin, sed Torioj ne kaj la memstara registaro estis rifuzita. La bataloj pri la memstariĝo en Irlando daŭrigis. La memstara registaro estis fine aprobita al ili antaŭ la [[unua mondmilito]]. Sed la brita registaro timis, ke la protestantoj en provinco [[Ulstero]] komencos intercivitanan militon post la memstariĝo, kun kio ili ne konsentis, ĉar ili vidis ĉe la angloj la subtenon. Tial post eksplodo de la milito la memstara registaro estis denove nuligita kaj la irlandanoj estis vokitaj en la britan armeon. Ili iris batali, ĉar ili vidis en tio vojon pri la memstariĝo. Sed parto de loĝantoj rifuzis morti pro la angloj, kiuj jam tiel longan tempon priregis ilin. En [[Pasko]] de la jaro [[1916]] eksplodis en [[Dublino]] ribelo. Sed la respublikanoj ne akiris al sia flanko pluajn favorulojn, kiel ili supozis kaj la ribelo estis rapide subpremita kaj la gvidantoj ekzekutitaj. Tio kaŭzis koleregon ankaŭ ĉe la irlandaj almigrintoj en Usono. En la jaro [[1918]] okazis baloto. La respublikanoj venkis ĉie krom Ulster. Ili fondis propran parlamenton en Dublino kaj proklamis '''Respublikon de Irlando'''. La armeo komencis batalon kontraŭ la angloj. La bataloj daŭris ĝis la jaro [[1921]]. Tial la registaro decidiĝis doni al Suda Irlando la memstarecon, sed la nordo eĉ kun Ulster restis sub la brita registaro. Interkonsento el la jaro [[1921]] kondukis al intercivitana milito inter la irlandanoj mem. La irlanda libera ŝtato devis eĉ poste agnoski la britan reganton, ebligi al la angloj uzi havenojn kaj egaliĝi kun la perdo de la nordaj teritorioj. La respublikanoj, kiuj estis por la memstareco de la tuta insulo, malvenkis. Sed fare de ili estis kreita [[Fianna Fail]], la nova partio, kiu en la jaro [[1932]] venkis baloton. Nova premiero [[Éamon de Valera|de Valera]] proklamis en la jaro [[1937]] Sudan Irlandon kiel respubliko. La bataloj inter ambaŭ partioj daŭrigas.

La laboristoj sciis, ke ili povas forigi nek la nunan registaran sistemon nek la parlamenton. Ili havis eĉ subtenantojn en vicoj de radikaloj en ĝi. Inter iliaj prioritatoj apartenis la publika proprumado de la ĉefaj branĉoj de industrio, ebligi intervenon de la registaro en la ŝtatan ekonomikon, plifortigon de rajtoj de laboristoj kaj plibonigo de la sociala zorgo pri la civitanoj. En tiu ĉi periodo el la politika scenejo preskaŭ tute detiriĝis la liberala partio, kies kapitalismaj ideoj ne estis jam aktualaj. En la jaro [[1924]] la laboristoj venkis la baloton kaj estis formita la unua laborista registaro. Sed eĉ tiu ne kapablis plenumi la promesojn donitaj al "militaj herooj" kaj en la lando daŭris trompiĝo. La sekvoj de la milito estis senteblaj precipe en la ekonomiko. Rapide plialtiĝis la impostoj kaj la registaro komencis pli interveni en la publikan vivon. Okazis malkonkordoj inter ĝi kaj la laboristoj. Aperis [[striko]]j, kiuj devis esti dispelitaj helpe de la armeo. La plej granda striko eksplodis en la jaro [[1926]]. Ekribelis unue [[ministo]]j nekonsentantaj kun la salajraj kondiĉoj. Iliajn interesojn komencis defendi Kongreso de Komercaj unioj. La striko finiĝis post naŭ tagoj pro necerteco en la vicoj de la ribelanta flanko. Sed la striko eĉ tiel influis la publikan opinion por sekvantaj kelkaj jaroj.

 

 

=== La dua mondmilito ===

 

{{ĉefartikolo|Batalo je Britio}}

 

Sed la milito intertempe disvastiĝis en la tutan mondon. Atakitaj estis ankaŭ britaj kolonioj kiel [[Barato]] kaj [[japanoj]] klopodis akiri ankaŭ [[Malajzio]]n, [[Birmo]]n kaj [[Singapuro]]n. La japanoj fine akiris Singapuron kaj per tio montriĝis iompostioma falo de Britio kiel kolonia grandpotenco. Bataloj en la jaro [[1940]] komenciĝis ankaŭ en [[Norda Afriko]] kaj je unu jaro pli poste ankaŭ sur [[Balkano]].

La Konservatista kaj Labourista partioj klopodis enkonduki reformojn por plibonigo de la vivo en la lando. Ambaŭ komencis orientiĝi al "benka" politiko. En [[1944]] estis leĝigita senpaga mezlerneja klereco. En [[1946]] estiĝis sanitara sistemo, kiu donis senpagan zorgon. En [[1948]] estis enkondukita financa subteno por maljunuloj, senlaboruloj kaj malsanuloj. Antaŭen venis konservado de homaj rajtoj, sed ne de tiuj agnoskitaj jam en la antaŭaj jarcentoj, sed la rajtoj rilataj precipe al sociala sekurigo. La labourista registaro transprenis kontrolon super bank-aferoj, energetikaj krudmaterialoj kaj trafiko. Sed nur 20% da industrio estis naciigitaj, la resto restis en la manoj de privatuloj.

 

 

Male, [[Georgo la 6-a]], la frato de Eduardo, akiris dum la dua mondmilito korojn de homoj pro siaj vizitoj en la teritoriojn trafitaj per bombardado. Ekde la jaro [[1952]], kiam surtroniĝis [[Elizabeto la 2-a (Britio)|Elizabeto]], la populareco de monarkio ekkreskis, eĉ kiam estis registritaj certaj deflankiĝoj.