Gvamo: Malsamoj inter versioj

[[Dosiero:LocationGuam.png|200px|thumb|Situo]]

'''Gvamo''' estas insulo kaj dependa teritorio de [[Usono]] en [[Oceanio]]. La '''Teritorio de Gvamo''' ('''Guåhån''' en [[ĉamora]], nomita ankaŭ kiel '''Guaján''' en [[hispana]]), estas insulo en la okcidenta [[Pacifiko]], apartenanta al [[Usono]] kiel teritorio ''ne aneksita''. Temas pri la plej granda kaj suda de la [[Marianoj]].

 

La 6a de marto de [[1521]], la portugala navigisto kaj esploristo [[Fernão de Magalhães]] malkovris la insulon dum la [[Unua mondĉirkaŭiro]], ekposedante kaj ĝin kaj la najbarajn insulojn ([[Marianoj]]) nome de la reĝo de [[Hispanio]]. Ĝis [[1898]] la oficiala nomo de la insulo estis '''Guaján''' [guaĥAn] (kongrua kun la prononcado kiun reprezentas la aktuala skribado ĉamora).

 

Pro la strategia situo en la Pacifiko, la instalaĵoj de la usona armeo estas unuj el la plej gravaj de la tuta océeno. Post la fermo de la bazoj en [[Filipinoj]], kaj la [[Floto de Usono|Floto]] kiel la [[Aera Forto de Usono|Aera Forto]] estis translokigitaj al tiu insulo.

 

 

Gvamo estas regita de [[guberniestro]] elektita de popola voĉdonado (aktuale Félix Pérez Camacho) kaj ĉambro de 15 membroj. Gvamo elektas unu delegiton por la [[Usona Domo de Reprezentantoj|Domo de Reprezentantoj]] sen voĉdonrajto, aktuale [[Madeleine Bordallo]]. Dum la prezidenta balotado, la civitanoj de Gvamo voĉdonas ankaŭ en paralela voĉdonado, kiu ne kalkuliĝas en la ĝenerala elektado.

En la jardeko de [[1980-aj jaroj]] kaj komencoj de la [[1990-aj jaroj]], estis grava movado favore konverti Gvamon en teritorio de la Usona Federacio, kio donus politikan statuson similan al tiu de [[Puerto-Riko]] kaj la [[Nord-Marianoj]]. Ĉiukaze, la federala registaro ne respondis, ĝis kiam la registoj de Gvamo retiris la proponon, dum la 1990-aj jaroj. Estas aliaj movadoj, malpli signifaj kaj kun malpli influo, kiel tiu de formi kune kun la Nordaj Marianoj sendependan federacion. Tiu propono, ne sukcesas, ĉar Usono asertas, ke Gvamo ne havas financan stabilecon por atingi tiun statuson. La samaj fontoj rapide havigas pruvojn de la pliiĝanta fido de Gvamo en la federalaj alportaĵoj, kaj pruvas kiel la statuso de sendependa federacio fakte estus profita por Usono ĝenerale.<ref>{{cite journal | last = Willens | first = Howard P | coauthors = Dirk A Ballendorf | title = The Secret Guam Study: How President Ford's 1975 Approval of Commonwealth Was Blocked by Federal Officials | journal = Micronesian Area Research Center | volume = 18 | issue = 1 | pages = | publisher = | date = 2004 | url = | doi = | id = ISBN 1-878453-77-7 | accessdate = }}</ref>

 

Ekzistas deknaŭ vilaĝoj en la Insulo de Gvamo kaj multnombraj usonarmeaj bazoj. Gvamo estas dividita en 19 urboj kaj [[Dededo]] estas la plej loĝata. La armeo de Usono havas jurisdikcion super multaj bazoj, enhavantaj kvaronon de la totala surfaco de la insulo:

 

[http://www.elpais.com/articulo/internacional/B-2/estrella/base/estadounidense/Guam/elpepuint/20080223elpepuint_5/Tes]

 

Gvamo situas en la jenaj koordenatoj: 13.5°N 144.5°Or kaj havas totalan surfacon de 544 km. Estas la plej suda insulo de la ĉeno de la insuloj [[Marianoj]] kaj la plej granda insulo de [[Mikronezio]]. Tiu ĉeno de insuloj estis kreita de la kolizio de la Pacifika kaj Filipina platoj. La [[Mariana Fosego]], profunda [[zono de platocedo]], estas oriente de la ĉeno de insuloj. [[Abismo Challenger]], la plej profunda punkto de la [[Tero]], situas sudokcidente de Gvamo je 10.911 [[metro|m]] de profundeco. La plej alta punkto de Gvamo estas la Monto Lamlam, kiu estas je 406 [[metro|m]] super la marnivelo. La insulo de Gvamo estas 48 [[kilometro|km]] longa kaj 6 [[kilometro|km]] ĝis 12 [[kilometro|km]] larĝa. La insulo suferas de tempo al tempo [[tertremo]]jn kaŭzitajn de la kraŝoj okcidente inter la [[Pacifika plato]] kaj la [[Filipina plato]]. Lastatempe, okazis tertremoj kun epicentro proksima al Gvamo kun magnitudoj de 5.0 ĝis 8.7. Malkiel ĉe la vulkano de Anatåhan en la Nordaj Marianoj, Gvamo ne havas vulkanan aktivecon. Tamen pro la proksimeco kun Anatahan, la vulkana polvo foje atingas Gvamon.

 

La norda parto de la insulo estas koralkalka altebenaĵo, dum la suda enhavas vulkanajn montojn kovritajn el arbaroj kaj herbejoj. Koralrifo bordolimigas la plej parton de la insulo, escepte ĉe areoj kie la golfetoj permesas aliron al etaj riveroj kaj elfluaĵoj kiuj venas el la montetoj al la Pacifiko kaj al la Maro de Filipinoj. La loĝantaro estas pli densa en la nordaj kaj centraj regionoj.

 

 

Mezaveraĝo de tri tropikaj ŝtormoj kaj unu tajfuno pasas je malpli ol 180 marmejloj (330 km) de Gvamo ĉiujare. La plej forta tajfuno kiu pasis lastatempe tra Gvamo estis la Supertajfuno Pongsona, kun ventoj de 125 mejloj por horo. Ĝi frapis Gvamon la 8a de decembro de [[2002]], kaŭzinte amasdetruon. Ekde la Supertajfuno Pamela en [[1976]] la lignaj strukturoj estis anstataŭitaj de betonaj strukturoj.<ref>{{cite web |url = http://www.rms.com/Catastrophe/Models/Guam.asp |work=Risk Management Solutions |title=Guam Catastrophe Model |accessdate=2007-06-16}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.pacificworlds.com/guam/land/winds.cfm |title = Winds |work=PacificWorlds.com |accessdate=2007-06-16 }}</ref> Dum la [[1980-aj jaroj]] la lignaj fostoj ekanstataŭitis de fostoj el [[ŝtalo]] kaj [[betono]] rezistantaj kontraŭ tajfunoj. En la [[1990-aj jaroj]] multaj hejmoj kaj entreprenoj instalis [[persieno]]j kontraŭtajfunaj.

 

La ekonomio de Gvamo dependas baze de la [[turismo]], de la usonaj bazoj kaj aliaj federalaj kontribuaĵoj. Kvankam Gvamo ne ricevas eksteran helpon, ĝi ricevas grandajn monsendojn el Usono; Gvamo ne pagas iun ajn impostadon, ĉar ĝi estas protektita de speciala leĝo de la [[Usona Kongreso]].

 

 

La Traktato de Libera Asocio inter Usono, la federacio de statoj de [[Mikronezio]], kaj la respubliko de la insuloj [[Marŝaloj]] estis subskribita en [[1982]], kaj ratifita en [[1986]]. Ĝi akceptas en la tuta teritorio de tiuj insuloj de la Pacifiko politikan statuson de libera asocio kun Usono.

Laŭ la censo de Usoo de 2.000, la loĝantaro de Gvamo estis de 154.805.<ref name="uscb">.

[http://factfinder.census.gov/servlet/DTTable?_bm=y&-show_geoid=Y&-tree_id=405&-_showChild=Y&-context=dt&-errMsg=&-all_geo_types=N&-mt_name=DEC_2000_IAGU_P001&-redoLog=false&-transpose=N&-search_map_config=|b=50|l=en|t=4001|zf=0.0|ms=sel_00dec|dw=0.9528487917191559|dh=0.6838460131961157|dt=gov.census.aff.domain.map.EnglishMapExtent|if=gif|ĉ=-67.48042614595042|cy=18.385966173167105|zl=6|pz=6|bo=318:317:316:314:313:323:319|bl=362:393:358:357:356:355:354|ft=350:349:335:389:388:332:331|fl=381:403:204:380:369:379:368|g=04000US72&-PANEL_ID=p_dt_geo_map&-_lang=en&-geo_id=04000US66&-CONTEXT=dt&-format=&-search_results=ALL&-ds_name=DEC_2000_IAGU "Guam Summary File,"] ''American FactFinder,'' Census 2000 Guam, Aprilo 19a, 2007.</ref> La supozita loĝantaro de Gvamo en 2007 estas 173.456.<ref name="cia">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gq.html "Guam,"] ''CIA World Factbook,'' Aprilo 17a, [[2007]], Elŝutita Aprilo 19a, 2007.</ref>En 2005, la jara kresko de la loĝantaro estas de 1.76%.<ref>{{cite web | url= http://www.tkb.org/Country.jsp?countryCd=GQ | title= MIPT Terrorism Knowledge Base: Guam | date= 2007-05-17 | accessdate= 2007-07-19}}</ref> La etna majoritato de la insulo estas [[camora]], la 57% de la totala populacio. Aliaj etnaj grupoj estas filipinoj 25.5%, blankuloj 10%, ĉinoj, japanoj, koreoj kaj aliaj. Nuntempe la romkatolika estas la religio plej disvastigita en la insulo kun 85% de la populacio de tiu religio. La oficialaj lingvoj de la insulo estas la angla kaj la ĉamora.

 

La tradicia kulturo [[ĉamora]] manifestiĝas en [[danco]], marnavigado, kuirarto, fiŝkaptado, ludoj kiel batu, ĉonka, estuleks kaj bajogu, kantoj kaj modo influita de enmigrado de gentoj de aliaj teroj. La hispana politiko dum la kolonia regado en Gvamo (1668-1898) estis la konverto de la loĝantaro al [[katolikismo]]. Tio laŭgrade nuligis la kulturon de la milithomoj de Gvamo, kaj kaŭzis eligon de la indiĝenoj el siaj teroj. Spite la sociaj ŝanĝoj, la [[Matriarkeco|matriarkoj]] de Gvamo —konataj kiel "I Maga'håga"— plusekvis la kulturon, la lingvon kaj tradicion indiĝenajn.

 

La metiistoj specialiĝas en teksaĵoj, inkludante la interplektitajn [[niyok]] kaj åkgak (elfoliajn kestojn, matojn, sakojn, ĉapelojn kaj alimentujojn), la [[teksilo]]n, la teksitan materialon de fibrojupoj, zonoj kaj kadavrokovriloj, kaj la korpornamon (bidoj, braceletoj, ringoj, zonoj kaj kombiloj faritaj el testudkarapaco). Aktuale estas malmultaj majstroj kiuj pludaŭras per tiuj tradiciaj formoj de arto.

 

{{projektoj|commonscat=Guam}}

{{commonscat|Guam}}

* [http://www.mapsouthpacific.com/micronesia/index.html Mapa de Micronesia]

* [http://www.southpacific.org/micro.html Moon Handbooks Micronesia]

<references/>

 

[[de:Guam]]

[[dv:ގުއާމު]]

[[en:Guam]]

[[es:Guam]]