Kiel registrite je 19:07, 25 feb. 2010 redakti Narvalo (diskuto \| kontribuoj) Patrolantoj, Administrantoj 46 873 redaktoj →‎Vidu ankaŭ ← Iru al antaŭa ŝanĝo		Kiel registrite je 02:51, 5 mar. 2010 redakti malfari Xqbot (diskuto \| kontribuoj) Robotoj 151 748 redaktoj e roboto modifo de: es:Brote de rayos gamma; cosmetic changes Iru al sekvanta ŝanĝo →
Linio 3: '''Gamo-radia ekbrilo''' estas speco de la plej [[lumeco\|helaj]] [[elektromagnetismo\|elektromagnetaj]] eventoj okazantaj en la [[universo]] post la [[Praeksplodo]]. Ĝi estas brilaĵo de [[gama-radiado\|gamaj radioj]] emanantaj de kvazaŭ hazardaj lokoj en profunda spaco je hazardaj momentoj. La daŭro de gamo-radia ekbrilo estas tipe kelkaj sekundoj, sed ĝi povas esti inter kelkaj milisekundoj kaj kelkaj minutoj, kaj la komenca ekbrilo estas kutime sekvata de pli longa posta radiado je pli longaj ondolongoj ([[ikso-radioj]], [[ultraviola radiado\|ultraviolkolora]], [[videbla spektro\|optika]], [[infraruĝa radiado\|transruĝa]], [[mikroondoj]], [[radiofonio\|radiofonia spektro]]). Gamo-radiaj ekbriloj estas detektataj per orbitantaj satelitoj proksimume du- aŭ tri-foje dum semajno. == Origino == Plej granda parto de observitaj ekbriloj ŝajnas esti preskaŭ paralelaj eligoj kaŭzitaj per kolapso de la kerno de rapide turniĝanta, tre peza [[stelo]] en [[nigra truo\|nigran truon]]. Subklaso de ekbriloj (la ''mallonga'' ekbrilo) ŝajne devenas de malsama procezo, laŭ la gvida teorio ili estas kuniĝoj de [[neŭtrona stelo\|neŭtronaj steloj]] orbitantaj en [[Kelkopa stelo\|duopa sistemo]]. Ĉiuj observitaj ekbriloj devenas de ekstere de la [[Lakta voja galaksio]], kvankam parenca klaso de fenomenoj, [[mola gama relajso\|molaj gamaj relajsaj]] ekbriloj, estas asociitaj kun galaksiaj [[magneta stelo\|magnetaj steloj]]. La fontoj de plej granda parto de la ĝisnunaj ekbriloj estas je kelkaj 10<sup>9</sup> da [[lumjaro]]j for. Linio 28: === Galaksia kaj ekstergalaksia modeloj === Antaŭ la lanĉi de BATSE, la distanca skalo inter la ekbriloj kaj Tero estis nekonata. Datumoj de la Vela satelitoj provizis suban baron de proksimume 1600000 km, kaj la observadoj de interplanedaj retoj poste pligrandigis ĉi tiun suban baron al 1,~~5×10~~5×10<sup>9</sup> km, kio malinkluzivas nur la enan parton de la suna sistemo. Teorioj por ĉi tiuj eventoj donis situojn inter la eksteraj regionoj de la suna sistemo kaj randoj de la sciata universo. La malkovro ke ekbriloj estas izotropa, devenaj de plene hazardaj direktoj, malpligrandigis kvanton de la eblecoj grande, kvankam multaj sciencistoj estis ankoraŭ opiniantaj ke la eventoj okazas en la Lakta vojo. Unu ekspliko por la izotropa distribuo estis ke ekbriloj estis iel rilatantaj al la nubo de [[kometo]]j en la [[ekstera suna sistemo]]. La unuaj paperoj kiuj estis por la teorio de kosmosciencaj distancoj estis tiuj publikigitaj de Vladimir Usov en 1975, kvankam liaj argumentoj estis grande ignoritaj per la scienca komunumo. [[Molaj gamaj relajsoj]], alte magnetigitaj galaksiaj [[neŭtrona stelo\|neŭtronaj steloj]], estas sciataj al periode eligas brilajn ekbrilojn je gamo-radioj kaj la aliaj ondolongoj. Subtenantoj de la galaksia modelo hipotezis ke tie povus esti neobservita loĝantaro de similaj objektoj je pli grandaj distancoj, produktantaj la ekbrilojn. Tamen, la granda heldeco de tipa gamo-radia ekbrilo observita sur Tero devus bezoni enorman energion dn la evento se ĝi okazis en malproksima galaksio. Subtenantoj de la ekstergalaksia modelo pretendita ke la galaksia neŭtrono-stela hipotezo koncernata ankaŭ multajn supozojn por ke reprodukti la gradon de izotropeco raportita per BATSE, kaj de la modelo ekstergalaksia, malgraŭ ĝiaj diversaj problemoj, devus pli proksime antaŭdiri la haveblajn datumojn. Linio 34: La argumento de Bohdan Paczyński pri la distanca skalo estas ke en astronomio nur du izotropaj distribuoj de [[astro]]j tra la ĉielo estas sciataj: tiu de helaj steloj en la proksima apudaĵo suna, kaj tiu de la plej malproksimaj [[galaksio]]j de la [[universo]]. Li argumentis ke estas alte neprobable por ekbriloj al ekzisti nur en la direkta apudaĵo suna, kaj pro tio la ekbriloj devas okazi en malproksimaj galaksioj. La malkovro de postvarma eligo asociita kun malproksimaj galaksioj konfirmis la ekstergalaksian hipotezon. Ne nur ekbriloj estas ekstergalaksiaj eventoj, sed ili estas ankaŭ videblaj apud la limigoj de la videbla universo; tipa ekbrilo havas ruĝenŝoviĝon de ĉirkaŭ ''z=1,0'', kiu estas respektiva al distanco de 8&times10<sup>9</sup> lumjaroj, kaj la plej malproksima sciata ekbrilo 080913 havis [[ruĝenŝoviĝo]]n ''z=6,7'', respektivan al distanco 12,~~8×10~~8×10<sup>9</sup> lumjaroj. Distanco de ekbrilo 080913 montras ke ĝi okazis je malpli ol 825 milionoj jaroj post komenco de historio de la universo. La antaŭa rikordo estis ekbrilo kun ruĝenŝoviĝo ''z=6,29''. Pro tio ke rigardantoj sukcesas mezuri spektrojn de nur parto de ekbriloj, kutime de la plej helaj, multaj ekbriloj povas reale deveni de eĉ pli grandaj ruĝenŝoviĝoj. Diversaj alia modeloj estis forte subtenataj antaŭe. En 1974 Marvin Ruderman de [[Kolumbia Universitato]] prezentis recenzon listantan dekojn da proponitaj modeloj. Per la fino de la 1970-aj jaroj, la kvanto de modeloj estis pli ol 100. Ĉi tiuj modeloj variis per la speco de energio konvertita en ekbrilojn (gravita, fuzia, turna, magneta) kaj la specoj de la fontaj objektoj (nigraj truoj, neŭtronaj steloj, [[blanka nano\|blankaj nanoj]], kometoj kaj tiel plu). En 1973, Martin Harwit kaj Edwin Salpeter de [[Universitato Cornell]] la unua prezentis ideon ke la ekbriloj estas produktataj per [[kometo]]j falantaj sur neŭtronajn stelojn. Ĉar kometoj havas larĝajn limigojn de ampleksoj kaj formoj kaj povas kolizii kun neŭtronaj steloj je larĝaj limigoj de anguloj, ĉi tiu modelo estas sufiĉe fleksebla por la vastaj limigoj de karakterizoj de la ekbriloj. === Ĵetaĵoj de paraleliĝintaj eligoj === La dominanta teorio al ekspliki la ekbrilojn estas ke ili estas kreitaj per rapide turnanta centra aĵo, kiel mortanta stelo kiu kolapsoj al [[nigra truo]]. La nove formita nigra truo absorbas enenfalantan materion kaj liberigas enorman kvanton da energio kiel relativismaj ĵetaĵoj laŭ la rotacia akso en formo de preskaŭ paralelaj eligoj, kiuj estas materio kaj radiado moviĝanta laŭ preskaŭ paralelaj trajektorioj. Kiam ĉi tiuj ĵetaĵoj trapasas la tavolojn de stela materialo kaj atingas la surfaco de la mortanta stelo, ili estas fokusitaj en mallarĝajn faskojn. Observadoj konfirmis ekziston de mortantaj steloj je fontoj de longaj gamo-radiaj ekbriloj. Indikaĵo sugestas ke la faskoj havas malferman angulon de nur kelkaj [[angula grado\|gradoj]] kaj materio en ili vojaĝas je pli ol 99,995% de la lumrapideco. Linio 72: La loĝantaro verŝajne malpligrandiĝos je 10%. Gamo-radiaj ekbriloj en la [[Lakta voja galaksio]] estas maloftaj, sed sciencistoj de NASA pritaksas ke almenaŭ unu apuda evento verŝajne batis la Teron en la pasintaj jaroj. Vivo ekzistas sur Tero dum minimume 3,~~5×10~~5×10<sup>9</sup> jaroj, pro tia verŝajnas ke ĉi tia evento povis kaŭzi amaso formorton. La damaĝo per gamo-radio ekbrili devus esti grave pli alta ol tiu de supernovao kiu estas je la sama distanco kiel la gamo-radia ekbrilo okazita. Linio 93: * 970508 - La unua ekbrilo por kiu estis mezurita la ruĝenŝoviĝo ''z = 0,835''. Ĉi tio unusence konfirmis la ekstergalaksian naturon de gamo-radiaj ekbriloj. * 980425 - La unua ekbrilo por kiu detekto estis kune kun observado de supernovao SN 1998bw, donante ligon inter gamo-radiaj ekbriloj kaj supernovaoj. La ekbrilo mem estis tre nekutima pro sia tre malgranda lumeco. Ĝis nun ĝi estis ankaŭ la ekbrilo plej proksima al Tero kun ''z=0,0085''. * 990123 - Por ĉi tiu ekbrilo estis mezurita optika heldenso de la postvarma eligo, kiu havos [[videbla magnitudo\|videblan magnitudonn]] 8,95, malmulte pli malforta ol la planedo [[Neptuno (planedo)\|Neptuno]] malgraŭ ĝia distanco de 9.~~6×10~~6×10<sup>9</sup> lumjaroj. Ĝi estis ankaŭ la unua ekbrilo por kiu optika eligo estis detektita antaŭ ĉesis ĝia eligo ke gamo-radioj. Astronomiistoj ricevis bildon en videbla lumo de ekbrilo 990123 kiu okazis en 23-a de januaro de 1999, uzanta la teleskopon ROTSE-I, situantan en [[Los Alamos]], [[Nov-Meksiko]]. La teleskopo estis plene aŭtomatigita kaj reagis al signaloj de instrumento BATSE. Ĉi tiu estis la unua ekbrilo por kiu optika eligo estis detektita antaŭ kiam la gamo-radia eligo ĉesis. Ekbrilo 990123 havis la plej hela mezuritan optika postvarmon ĝis ekbrilo 080319B. * 030329A - ege hela ekbrilo unusence asociita kun supernovao. Tiel estis pruvo ke gamo-radiaj ekbriloj kaj supernovaoj estas koneksaj. * 050509B - La unua mallonga ekbrilo kiu estis asociita kun gastiganta galaksio. Provizita la unua indikaĵo ke iuj mallonga ekbriloj, malsimile al la longaj, okazas en malnovaj galaksioj kaj ne estas akompanitaj per supernovaoj. Ekbrilo 050509B estis la unua mallonga ekbrilo kun gastiganta de matura elipsa galaksio en kiu novaj steloj ne estis formanta. Ĝi provizis indikaĵon ke iuj mallonga ekbriloj, malsimile al longa ekbriloj, okazas en malnovaj galaksioj kaj ne estas akompanitaj per supernovaoj. Ĉi tia ekbriloj povas esti kaŭzita per kuniĝo de neŭtronaj steloj aŭ per kolizio inter neŭtrona stelo kaj nigra truo. Linio 101: * 060505 kaj 060614 - longaj ekbriloj kiuj estas ne akompanita per helaj supernovaoj. * 080319B - ege intensa ekbrilo kun postvarmego kiu atingis la videblan magnitudon 5,76 (videbla al la [[nuda okulo]]) kaj plej hela supernovao iam esplorita kun [[absoluta magnitudo]] -36, kaj la plej malproksima objekto kiu estis iam videbla per la nuda okulo. * 080913: La plej malproksima ekbrilo kun ruĝenŝoviĝo ''z=6,7'' (ekvivalento al 12,~~8×10~~8×10<sup>9</sup> lumjaroj for), kiu estas la dua plej malnova dokumentita evento en la universo. == Historio de malkovro == Linio 129: [[Dosiero:Swift spacecraft.jpg\|thumb\|left\|Satelito Swift]] En 1980, esplora grupo de Livio Scarsi je la [[Universitato de Romo]] komencis laboron pri ''Satelito por Astronomia X'', ikso-radia astronomia esplora satelito. La projekto estis ellaborita en kunlaboro inter la [[Itala Spaca Agentejo]] kaj [[~~Nederlanda Agentejo por Aerokosmaj flugadikaj Programoj\|~~Nederlanda Agentejo por Aerokosmaj flugadikaj Programoj]]. Kvankam la satelito estis originale destinita nur por studado de ikso-radioj, Enrico Costa de la [[Istituto di Astrofisica Spaziale]] sugestis ke la kvar protektaj ŝirmoj de la satelito povita facile servi kiel detektiloj de gamo-radiaj ekbriloj. Post 10 jaroj de malfruoj kaj fina kosto de proksimume 350 milionoj [[usona dolaro\|usonaj dolaroj]] la satelito, renomita al [[BeppoSAX]] estis lanĉita en la 30-a de aprilo de 1996. En 1983, teamo de Stan Woosley, Don Lamb, Ed Fenimore, Kevin Hurley kaj George Ricker komencis planojn pri nova satelito por esploro de la ekbriloj, la [[Alta Energia Pasema Esploristo]] (HETE). Kvankam multaj satelitoj jam provizis datumojn pri la ekbriloj, HETE devus esti la unua satelito destinita tute por esploro de la ekbriloji. La celo estis detekti ekbrilojn kun multa pli granda akurateco ol la detektiloj BATSE. La teamo donis proponon al NASA en 1986 sub kiu la satelito devus esti ekipita kun kvar gama-radiadaj detektiloj, ikso-radia fotilo, kaj kvar elektronikaj kameraoj por detektado de videbla kaj ultraviolkolora lumo. La projekto kostis 14,5 milionojn [[usona dolaro\|usonajn dolarojn]], kaj la lanĉi estita originale planita por la somero de 1994. La raketo [[Pegazo XL]], kiu okazis sur 4-a de novembro, 1994, estis sukcesa, sed nek HETE nek argentina esplora satelito SAC-B ankaŭ kiu estis surŝipe, malkupliĝis de la ĉefa ekbrilo. Neniu de la du satelitoj estis povaj direktaj iliaj sunaj paneloj al la suno, kaj en unu tago de la lanĉi, ĉiu radia kontakto kun la satelitoj estis perdita. La sekva provo HETE 2, estis sukcese lanĉita en la 9-a de oktobro 2000. Ĝi observis ĝia unuan ekbrilon en la 13-a de februaro de 2001. En 27-a de februaro de 1997, malpli ol unu jaro post kiam ĝi estis lanĉita, BeppoSAX detektis gamo-radian ekbrilon 970228, kaj kiam la ikso-radia fotilo estis punktita al la direkto de kiu la ekbrilo venis, ĝi detektis malklariĝantan ikso-radia eligo. Tero-bazitaj teleskopoj poste identigis malklariĝantan optikan kopion same bone. La situo de ĉi tiu evento estas identigita, iam poste la ekbrilo malheliĝis, kaj profunda bildado identigis tre malhelan, malproksiman gastigantan galaksion de situo de la ekbrilo. Ne ĉiuj sciencistoj kredis en ĉi tiu asocio komence, kaj la akurata [[ruĝenŝoviĝo]] de ĉi tiu aparta galaksio ne estis ricevita ĝis multaj jaroj poste. Tamen, la venonta bone lokigita gamo-radia ekbrilo, 970508, havis firman absorban ruĝenŝoviĝon de 0,835, kio respektivas al distanco de ~~7×10~~7×10<sup>9</sup> [[lumajaro]]j, kio estas unusence malproksime for de nia galaksio. En nur kelkaj semajnoj la longa diskuto pri la distanca skalo finiĝis: la ekbriloj estas ekstergalaksiaj eventoj devenantaj de la aliaj galaksioj je enormaj distancoj. Fine doninte la distancan skalon karakterizantan la ĉirkaŭaĵojn en kiuj la ekbriloj okazas kaj provizante novan vidon de la ekbriloj ambaŭ observe kaj teorie, ĉi tiu malkovro multe ŝanĝis studon de la ekbriloj. Kiel en 2007, simila rivoluo en ekbrila astronomio estas en progreso, grande sekve de la sukcesa lanĉi de [[Rapida Gamo-Radio Ekbrila Misio]] de [[NASA]] satelito en novembro 2004, kiu kombinas delikatan gamo-radian detektilon kun ebleco punkti ikso-radiajn kaj optikajn teleskopojn al direkto de nova ekbrilo en malpli ol minuto. Malkovroj de la satelito inkluzivas la unuajn observadojn de postvarmoj de mallongaj ekbriloj kaj vastaj kvantoj de datumoj pri la konduto de postvarmoj de ekbriloj je fruaj stadioj dum ilia evoluo, eĉ antaŭ kiam la gamo-radia eligo finiĝis. La misio ankaŭ esploris grandajn ikso-radiajn ekbrilojn aperantajn en minutoj aŭ tagoj post fino de la ekbrilo. Linio 169: {{el}} [http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/4237800.stm Plej malproksima kosma ekspoldo] (BBC) {{el}} [http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/pr-16-03.html Kosmoscienca gamo-radiaj ekbriloj kaj hipernovaoj konkludigita estas ligitaj] (ESO) {{el}} [http://science.nasa.gov/headlines/y2008/21mar_nakedeye.htm Ekbrilo 080319B videbla per nuda okulo] raportita per NASA, je 7,~~5×10~~5×10<sup>9</sup> lumjaroj kaj [http://grb.fuw.edu.pl/pi/ot/grb080319b/normal.html animacio de la evento] {{el}} [http://www.orionspace.net/08/21-mar-2008-swift.html Nova gamo-radia ekbrilo estas la plej malproksima videbla per nuda okula objekto.] {{el}} {{Cito\|Titolo=Did a gamma-ray burst initiate the late Ordovician mass extinction? - Ĉu gamo-radiaj ekbrilo iniciatis la malfruan Ordovicia mason formorton?\|Aŭtoro=Melott, A. L., kaj aliaj\|Jaro=2004\|Gazeto=International Journal of Astrobiology - Internacia Ĵurnalo de Astrobiologio\|Volumo=3\|Paĝoj=55–61\|COI= 10.1017/S1473550404001910}} Linio 202: {{el}} {{Cito\|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999ApJ...524..262M\|Aŭtoro=MacFadyen, A. I. and Woosley, S.\|Jaro=1999\|Titolo=Collapsars: Gamma-Ray Bursts and Explosions in "Failed Supernovae" - Nigraj truoj: gamo-radiaj ekbriloj kaj eksplodoj en mankantaj supernovaoj"\|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo\|Volumo=524\|Paĝoj=262–289 \| COI = 10.1086/307790 }} {{el}} {{Cito\|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/2007AIPC..937..521M\|Aŭtoro=Metzger, B.\|Jaro=2007\|Titolo=Proto-Neutron Star Winds, Magnetar Birth, and Gamma-Ray Bursts - Pra-neŭtronaj stelaj ventoj kaj Gamo-radiaj ekbriloj\|Gazeto=AIP Conference Proceedings - AIP Konferencaj Paperoj\|Volumo=937\|Paĝoj=521–525\|COI=10.1063/1.2803618}} {{el}} {{Cito\|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/1998ApJ...507L..45V\|Aŭtoro=Vietri, M. and Stella, L.\|Jaro=1998\|Titolo=A Gamma-Ray Burst Model with Small Baryon Contamination - Gamo-radiaj ekbrilaj modelo kun malgranda bariona infektado\|Gazeto=ApJ\|Volumo=507\|Paĝoj=~~L45–L48~~L45–L48 \| COI = 10.1086/311674 }} {{el}} {{Cito\|URL=http://adsabs.harvard.edu/abs/2006AIPC..836...48M\|Aŭtoro=MacFadyen, A. I.\|Jaro=2006\|Titolo=Late flares from GRBs --- Clues about the Central Engine - Malfruaj ekbriloj de ekbriloj --- rezonofadenoj pri la centra motoro\|Gazeto=AIP Conference Proceedings - AIP Konferencaj Paperoj\|Volumo=836\|Paĝoj=48–53\|COI=10.1063/1.2207856}} {{el}} {{Cito\|Titolo=Exploding Neutron Stars in Close Binaries - Eksplodantaj neŭtronaj steloj en proksimaj duumaj steloj\|Aŭtoro=Blinnikov, S., kaj aliaj\|Jaro=1984 \|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-data_query?bibcode=1984SvAL...10..177B&db_key=AST&link_type=ABSTRACT&high=4322390bbe18728 \|Gazeto=Soviet Astronomy Letters - Sovetaj Astronomiaj Leteroj \|Volumo=10 \|Paĝoj=177}} {{el}} {{Cito \|URL=http://arxiv.org/abs/0709.0766 \|Aŭtoro=LIGO Scientific Collaboration \| Titolo=Search for Gravitational Waves Associated with 39 Gamma-Ray Bursts Using Data from the Second, Third, and Fourth LIGO Runs - Serĉo por gravitaj ondoj asociitaj kun 39 gamo-radiaj ekbriloj uzante datumoj de la dua, tria kaj kvara ruligoj de LIGO \|Jaro=2007 \|Versio=v2 }} {{el}} {{Cito\|Aŭtoro=Stern, Boris E. and Poutanen, Juri\|COI=10.1111/j.1365-2966.2004.08163.x \|URL=http://www3.interscience.wiley.com/journal/118762788/abstract\|Titolo=Gamma-ray bursts from synchrotron self-Compton emission - Gamo-radiaj ekbriloj de sinkronplirapidigilo mem-eligo de Compton\|Gazeto=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society - Monata (Rimarkas, Rimarkoj) de la Reĝa Astronomia Socio \|Eldonejo=Wiley Interscience \|Volumo = 352\|Numero= 3\| Paĝoj=~~L35–L39~~L35–L39\|Dato=2004-05-28\|Alirdato=2009-01-07}} {{el}} {{Cito\|URL=http://antwrp.gsfc.nasa.gov/diamond_jubilee/papers/fishman.html\|Titolo=Gamma-Ray Bursts: An Overview - Gamo-radiaj ekbriloj: ĝenerala priskribo\|Aŭtoro=Fishman, Gerald J.\|Eldonejo=nasa.gov\|Dato=22-a de majo, 1995\|Alirdato=2007-10-12}} {{el}} {{Cito \|Aŭtoro=Meszaros, P., Rees, M.~J. \|Titolo=Optical and Long-Wavelength Afterglow from Gamma-Ray Bursts - Optika kaj Longa-Ondolongo (Postvarmego, Postardi) de Gamo-radiaj ekbriloj \|URL=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1997ApJ...476..232M&db_key=AST&data_type=HTML&format=&high=4322390bbe05056 \|Jaro=1997 \|Gazeto=Astrophysical Journal - Astrofizika Ĵurnalo \|Volumo=476 \|Paĝoj=476 }} Linio 268: [[el:Εκλάμψεις ακτίνων γ]] [[en:Gamma-ray burst]] [[es:~~GRB~~Brote de rayos gamma]] [[fa:انفجار پرتو گاما]] [[fi:Gammapurkaus]]

Gamo-radia ekbrilo: Malsamoj inter versioj