Eliro (historia evento): Malsamoj inter versioj

'''Eliro (Historia Evento)''' (en la greka Ἔξοδος = ''eliro'', en la hebrea יציאת מצרים = eliro el la Egiptio[[Egipto]]) estas la precipa historia evento priskribita en la [[Biblio|biblia]] samnoma [[Eliro|libro]].

Laŭ tiu rakonto, la [[Judoj|hebrea popolo]], kiu sklave setladis en [[Egiptio]], eliris en la direkton de la [[Palestino]] tra la [[Sinajo|Sinaja duoninsulo Sinaja]], gvidate de [[Moseo]], sendita de Dio. Tiu liberiĝo estas memorata en la rito de la [[Pesach]] (pasado, pasko).

</ref><ref>{{cite book | author=[[William G. Dever|Dever, William G.]] | title=What Did the Biblical Writers Know and When Did They Know It? | publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing Company | year=2002 | isbn=0-8028-2126-X}}</ref>

kvankam iuj akceptas la teorion de la tradicia interpreto, konatan kiel ''"Teorio de la Eliro Malfrua",'' kiu datas la eventon ĉirkaŭ la dua duono de la [[13-a jarcento]] aKa.K. (1250-1200 aKa.K.), dum la regno de faraono [[Ramseso la 2-a]] aŭ de lia posteulo [[Merenptah]]; la tieldirita ''“Teorio de la Eliro Frua”'' proponas, male, daton pli antikvan kaj rekondukeblan al du malsamaj historiaj eventoj: la hipotezo [[Hyksos]], laŭ kiu la hebreoj koincidus kun la dominado de Hyksos kaj estis forigitaj de Egiptio de [[Ahmozo]] (ĉirkaŭ la 1550-1525 aKa.K.), kaj la hipotezo vulkana, laŭ kiu la hebreojjudoj eliris el EgiptioEgipto je la tempo de la mediaj kaj sociaj malordigoj kaŭzataj de la vulkano Thera aŭ [[Santorino]] (1630 aKa.K.), dum alla regno de Ahmozo. Tamen tiu lasta hipotezo perdis kredeblecon en tiuj lastaj tempoj. Rezistas, tamen, en la malfrua kaj frua hipotezo, la “migra supozo”: spontane kaj pace la hebreojjudoj forlasis la Nilan Delton direktiĝantaj al Palestino.

La precipa, kaj preskaŭ sola, historia fonto rilate tiun eventon estas la biblia rakonto de la Eliro. Laŭ la tradicia [[dokumenta hipotezo]], la teksto estis definitvedefinitive redaktita, same kiel la aliaj libroj de la [[Torao]] aŭ [[Leĝo de Moseo|Pentateŭko]], ĉe la epoko de la reveno en [[Judujo]]n de la deportitoj de la [[Babilona ekzilo]] (597-539 aKa.K.) sur bazoj, libraj kaj voĉtradiciaj, antaŭaj: la [[Javista fonto]] (J) reiranta al 1000 aKa.K., la [[Eloista fonto]] (E) malfrua, datebla al 800 aKa.K., la tieldirita [[sacerdota fonto]] (P) eĉ pli malfrua ĉar dateblas ĉe la definitiva redakto, en la 5-a jarcento aKa.K. La diversaj fontoj, parte harmoniigitaj en la nuna libro-Eliro, montras iujn signifajn malakordojn.

El eksterbibliaj fontoj ne estas dedukeblajdedukteblaj elementoj kiuj helpu rekte [[Principo de kontrolo|kontrolicertigi]] aŭ [[Falsismo|falsi]] la rakontaĵojn. Ne mankas, tamen, aparte preciozaj libraj elementoj por konturi la bildon de la okazintaĵoj:

* la pariruso [[papiro dide IpuwerIpuŭer]], diverse datebla inter la 19-a kaj 13-a jarcento, kiu atentigas pri naturaj kaj sociaj similaj al [[Dek plagoj de Egiptujo|plagoj]];

* arkeologiaj elsfosaĵoj <ref>Yohanan Aharoni, Michael Avi-Yonah, ''Atlante della Bibbia'', Casale Monferrato 1987, p. 48; Luca Mazzinghi, ''Storia d'Israele'', Bologna 2007, p. 34.</ref> almetis al evidento spurojn de perforta detruado en iuj kanaanaj urboj proksimume dateblaj inter la jaroj al 1250 kaj 1150 aKa.K., agordigeblaj kun la informoj pri la konkeroj de [[Josuo]] prislribitajpriskribitaj en la samnoma libro: Betel, [[Debir]] (Tell Beit Mirsim), [[Eglon]] (Tell el-Hesi), [[Hazor]], [[Lachis]], Meghiddo]];

La informa ratontarorakontaro povas esti tiel listgitajlistigitaj:

* [[Jozef (filo de Jakob)| Jozefo]], nomumita vicreĝo, invitas la patron [[Jakobo|Jakobo/Izraelo]]n kaj siajn fatrojnfratojn setliĝi en la tero de [[Gosen (Biblio)]] (Gn 45,9-10);

* faraono sklavigas hebreojnjudojn pro timo de ilia kreskanta nombro, ilin devigante konstrui la urbojn [[Pitom]] kaj [[Ramseso la 2-a|Pi-Ramses]] (El 1, 15-17); ĉar ili nombre daŭrigas kreski, li ordonas la mortigon de la unuenaskitoj;

* naskiĝas infano [[Moseo]], li estas forlasita de la patrino sur la rivero [[Nilo]] por savi al li la vivon. Li estas trovita kaj adoptita de la filino de faraono kaj edukita en la reĝa kortego. Kreskinte, li mortigas egiptanon kiu estis batanta hebreonjudon kaj forfuĝas el Egiptio en la direkto de [[Madian]]. Ĉi tie Dio al li parolas el la flama arbetaĵo kaj al li ordonas liberigi la hebreojnjudojn (El 2-3);

* Moseo, akompanata de la frato [[Aaron]], iras plurfoje ĉe la novan faraonon (la antaŭa jam mortis) (El 2,23) por peti la liberigon de la hebreajuda popolo. La faraono rifuzas plurfoje kaj Dio frapas EgiptionEgipton per la dek plagoj (El 2,5-11);

* ĉe la fino de la lasta plago, la faraono permesas al la hebreoj forlasi EgiptionEgipton. Moseo kaj izraelidoj foriras kaj surkampiĝas ĉe la Skirpa Maro tradicie tradukita per [[Ruĝa Maro]]. La faraono tamen tujposttuj poste pentas pri la permeso kaj ilin postkuras kun tuta sia armeo (El 13-14);

* Dio pere de Moseo mirakle malfermigas la akvojn de la maro, kaj la hebreajuda popolo ĝin trairas paŝante sur la sekigita fundo. Tuj post la trairado, la maro fermiĝas mortigante ĉiujn egiptajn soldatojn (El 14);

* hebreajuda popolo vagas en la dezerto kie mirakle estas vivtenata de Dio kiu provizas laŭokaze akvon fontantan el roko, koturnan svarmon, kaj precipe ĉiutagan [[manao]]n;

* post 40 jara (simbola cifero) vagado en la dezerto, fine hebreojjudoj trairas la riveron [[Jordano]] kaj eniras en Palestinon.

* la unua (“kiu ne konis Jozefon” - 1,9) responsas pri redukto al la sklava stato de hebreojjudoj kaj pri la ordono mortigi la unuenaskitojn, kies filino trovis kaj kreskigis Moseon. Tiu reganto estas kutime indikata kiel la “opresa faraono”;

* la dua (2,23) estas kiu kondute koliziis kun maturiĝinta Moseo kaj kies rifuzo permesi la foriĝon de la hebreajuda popolo altiris sur Egiptujon la dek plagojn. Tiu ĉi estas difinita la “Elira faraono”.

Ekde la antikvaj tempoj estis proponitaj diversaj solvoj por la faraonoj kaj la atento firmiĝis precipe sur la faraono de la Eliro antagonisto de Moseo, do sur Ramseso la 2-a. Tiel pensis ErodotoHerodoto, Diodoro Sicilia, Eŭebio el Cezareo ktp.

Entute inter la [[Ekleziaj Patroj]] de la unuaj jarcentoj, kun la escepto de [[Eŭsebio de Cezareo]], furoris opinio jam surfacigita de [[Herodoto]] kaj de [[Jozefo Flavio]] laŭ kiu la hebreojjudoj estis idetigeblajidentigeblaj kun la [[Hyksos]] forigitaj el EgiptioEgipto de la faraono Ahmozo (1550-1525 ĉirkaŭ). Nuntempe tiu opinio estas subtenata ĉe la aliĝantoj al la teorio de la Frua Eliro.

La plejgranda parto de la modernaj studuloj kaj ekzegiistoj <ref>Ekzmple, Rolf Rendtorff,

'' Das Werden des Alten Testamentes, p. 23; Yohanan Aharoni, Michael Avi-Yonah, Atlante della Bibbia, Casale Monferrato 1987, p. 44.</ref> orientiĝas, male, identigi la faraonon de la “opreso” kun Ramseso la 2-a (ĉirkaŭ 1279-1212 aKa.K.) pro tio ke tiu faraono konstruigis la urbojn en kiuj punlaboriste estis okupitaj la sklavigitaj hebreojjudoj, nome Pitom kaj Pi-Ramses.

Ebla datado estas deduktebla el ''1 Regoj 6,1,'' el kiu alvenas informo ke, la konstruo de la [[templo de Salomono]], komencita en la kvara jaro (eble en 968 aK.), okazis 480 jarojn post la eliro de Izraelidoj el EgiptioEgipto. Tiu aludo reirigusreirus al 1448 aKa.K., nome el la epoko de [[Thutmozo la 3-a ]], kaj plifortikigas la teorion de la Frua Eliro. Tamen la cifero 448 ne konsiderindas kiel historia dateno, sed kiel nura erudiciula kaj malfrua kalkulo kiu baziĝas sur la sacerdotoj ŝarĝitaj ekde Aaron ĝis [[Zadok]], obligita per 40, la tradicia daŭro de generacio.

La forlaso de la lando pervere estus forpelado, ĉar la hebreojjudoj estis konsiderataj kiel ruze penetritaj en la landon kiam ankaŭ la regado de la lando falis en fremdajn manojn.

''Hyksos'', fakte, estis semitasemida popolo, same kiel la hebreojjudoj, invadis Egiption ĉirkaŭ l700 jaroj aKa.K. establante sian kapitalonĉefurbon en [[Avaris]], en la Malalta EgiptioEgipto, kie ili regadis ĝis kiam faraono Ahmozo sukcesis rekonkeri, el la Alta EgiptioEgipto, la Malaltan.

La hipotezo ''Hyksos'' havas originojn antikvajn: la unua kiu identigis hebreojnjudojn kun Hyksos estis Herodoto, en la kvina5-a jarcento antaŭ Kristo, reprenita poste de Jozefo Flavio kaj de kelkaj Ekleziaj Patroj, sed, oni rimarkigas ke hebreojjudoj en la egiptiaegipta lando havis ne regan postenon sed nur duarangan, kvankam la pozicio de patriarko Jozefo elmontras ion malsaman.

Laŭ iuj historiistoj, la fakta Eliro neniam okazis laŭ la libra tradicio, nome foriĝo el Egiptio de amaso da homoj identigeblaj kiel hebreojjudoj. Fakte, la esprimo ''shē't'' (eliro) kaj ''yāshā''' "eliri"), laŭ iuj orientalistoj <ref>Liverani, Mario (2003). ''Oltre la Bibbia'', pagg. 305-308. Bari-Roma:Laterza. ISBN 8842070602.</ref>,

Iom post iom, tamen, perdiĝus la reala signifo de la metaforo kaj al ĝi oni atribuis tiun tradician ĉirkaŭ la fino de la oka8a jarcento aKa.K., kiam disvastiĝis la [[Asirio|asiria]] praktiko deporti tutan genton el unu regiono al alia, kaj kiam subpuŝe de invadantaj popoloj eliris el la norda izraela regno serĉantoj de rifuĝo en la direkto de la suda [[Judujo|regno de Judujo]]. Ne sensence okazis ke, la unuaj atestaĵoj pri la nova signifo de la vorto troviĝas ĝuste en la lingvaĵo de la popolo de [[Izraela reĝlando]] antaŭenpuŝita de la asiria premo.

Laŭ Eliro (12,37), la nombro de hebreojjudoj forfuĝintaj kaj longatempe restantaj en la dezerto estis formita de 600.000 ''(hebree “elef”)'' viroj, al kiuj necesas aldoni virinojn kaj infanojn. Kune kun tiu amaso la teskto (12,37) la teksto mencias ''“ankaŭ granda amaso da diversgentaj homoj eliris kun ili, (kaj da ŝafoj kaj bovoj tre granda brutaro)”'' [http://www.site-berea.com/c/sb/], identifeblajidentigeblaj kiel homoj nehebreajnejudaj (eble egiptanoj aŭ iam enmigrintoj. Se tio veras, la popolo devis atingi la 5 aŭ 6 milionojn da homoj... Ne kredeble!

Pri la senco kaj historieco kaj versimileco de tiuj plagoj oni vidu artikolon [[Dek plagoj de Egiptujo]].

Rilate tion povas utili la komprenado donita de la antikva hieroglifa papiruso ''Ipuwer''. Ĝi estis ekzamenita en 1909 kaj estis datita al la epoko de 12-a dinastio, nome al la intera periodo de 2200-2050. Granda parto de studuloj akordas kun tiu vidpunkto, ĉar la osciladoj ne ŝanĝas la valoron de la dokumento. Ĝiaj lamentoj, fakte, dokumentas politikan fragmentadon, malabundon, anarkionmalordon kaj profanadon de temploj. La Eliro ŝajnas repreni la samajn temojn. Ĉu la memoro pri tiaĵoj movis la fantazion de la verkistaro?