Aralo: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Neniu resumo de redakto
Linio 14:
|maksimuma profundo: || 34 m
|-bgcolor="#FFFFFF"
|Alfluo: || [[AmudarjaAmudarjo]], [[SirdarjaSirdarjo]]
|-bgcolor="#FFFFFF"
|Defluo: || ne
Linio 28:
El la jaro [[1852]] ekzistas sciigoj pri riĉeco de ĉirkaŭlaga areo je [[karpo]]j, [[vulpo]]j, [[antilopo]]j, [[siluro]]j, [[acipensero]]j, [[pelikano]]j, [[mevo]]j, [[erinaco]]j kaj [[tigro]]j.
__TOC__
<br clear=all>
== Malaltiĝo de la nivelo ==
[[Dosiero:Aralskoje more.gif|thumbeta|300pxmaldekstra|200px|Ŝrumpiĝo de Aralo inter 1960 kaj 20092008]]
[[Dosiero:AralShip.jpg|thumbeta|300px|Forlasita ŝipo sur sekiĝinta fundo de Aralo apud urbeto [[Aral (urbo)|Aral]] en Kazaĥio]]
La ĉefaj alfluantaj riveroj estas [[AmudarjaAmudarjo]] kaj [[SirdarjaSirdarjo]]. Ĉar oni elprenis el tiuj riveroj ekde la erao de [[Stalin]] (komenco de la intensa kultivado de [[kotonujo]] en [[Uzbekio]] kaj [[Kazaĥio]]) multan akvon por [[irigacio]], malaltiĝis daŭre la akvonivelo, tiel ke Aralo eble baldaŭ ĉesos ekzisti.
[[Dosiero:Karte aralsee.jpg|thumb|left|180px|Komparo de [[1850]] (nigra linio) kaj [[2004]] (satelita foto)]]
[[Dosiero:Aral sea 1985 from STS.jpg|thumb|left|180px|Satelita foto de Aralo de aŭgusto de [[1985]]]]
La ĉefaj alfluantaj riveroj estas [[Amudarja]] kaj [[Sirdarja]]. Ĉar oni elprenis el tiuj riveroj ekde la erao de [[Stalin]] (komenco de la intensa kultivado de [[kotonujo]] en [[Uzbekio]] kaj [[Kazaĥio]]) multan akvon por [[irigacio]], malaltiĝis daŭre la akvonivelo, tiel ke Aralo eble baldaŭ ĉesos ekzisti.
 
Ekde [[1960]] ĝis [[nun en 2006|hodiaŭ]] la akvonivelo malaltiĝis je 23 metroj. La surfaco de la lago reduktiĝis dumtempe je 60%, la akvovolumeno je 80%. Dum la fruaj 1960-aj jaroj, kun areo de ĉ. 68.000 km², la lago estis la 4-a plej granda lago de la mondo. Ĝi nun konsistas el du partoj: la suda ''Granda Aralo'' kaj la norda ''Malgranda Aralo''. En [[1990]] la granda Aralo havis surfacon de ĉ. 33.000 km², la malgranda nur ĉ. 3.000 km².
Linio 40 ⟶ 37:
Ekde 2002 la [[Vozroĵdenija (insulo)|insulo Vozroĵdenija]] en la Arala lago iĝis [[duoninsulo]]. Oni antaŭvidas la dividiĝon de la Granda Arala Lago de [[2006]] ĝis [[2008]] al okcidenta, profunda, parto kaj orienta, malprofunda, parto. Oni prognozis ankaŭ la dispartiĝon de la Malgranda Arala Lago al pli malgrandaj lagetoj, sed la destinon de tiu lago povas ŝanĝi lastatempa aktiveco de Kazaĥstano (vd. sube). La urboj [[Aral (urbo)|Aral]] (pli frue ruse ''Aralsk'') ĉe la norda kaj Mujnak ĉe la suda bordo, kiuj en [[1960]] situis ĉeborde, situis en ([[2003]]) jam 100 km for de la iama bordlinio.
 
[[Dosiero:Karte aralsee.jpg|thumbeta|leftmaldekstra|180px|Komparo de [[1850]] (nigra linio) kaj [[2004]] (satelita foto)]]
La forkonduko de la granda akvokvanto, kiu okazis ekz. el la rivero [[Amudarja]] tra la [[Karakum-kanalo]], altigis okulfrape la akvonivelon de la sude situanta [[Sarikamiŝ-lago]] kaj la okcidente situanta [[Kaspia Maro]]. La forta agrikultura foruzado de la alflua rivera akvo kaj la ŝrumpo de la ne-deflua sala lago kondukis en la lastaj 30 jaroj al la kreskanta saliĝo de Aralo. Sur la satelita foto, sud-okcidente de la lago, oni povas vidi blankan regionon, kovrata per tien blovita salo, kiu kolektiĝis ĉe la [[duno]]j. La pli frue oriente de la lago komenciĝanta Kyzyl-Kum-dezerto etendiĝis ĝis al la lago kaj la tre saloriĉaj dunoj de la okcidenta bordo ĝis en la lagon. La dezerto antaŭeniras daŭre suden de la lago al la produktemaj, agrikulture valoraj areoj.
[[Dosiero:Aral sea 1985 from STS.jpg|thumbeta|leftmaldekstra|180px|Satelita foto de Aralo de aŭgusto de [[1985]]]]
La forkonduko de la granda akvokvanto, kiu okazis ekz. el la rivero [[AmudarjaAmudarjo]] tra la [[Karakum-kanalo]], altigis okulfrape la akvonivelon de la sude situanta [[Sarikamiŝ-lago]] kaj la okcidente situanta [[Kaspia Maro]]. La forta agrikultura foruzado de la alflua rivera akvo kaj la ŝrumpo de la ne-deflua sala lago kondukis en la lastaj 30 jaroj al la kreskanta saliĝo de Aralo. Sur la satelita foto, sud-okcidente de la lago, oni povas vidi blankan regionon, kovrata per tien blovita salo, kiu kolektiĝis ĉe la [[duno]]j. La pli frue oriente de la lago komenciĝanta Kyzyl-Kum-dezerto [[Kizilkumo]] etendiĝis ĝis al la lago kaj la tre saloriĉaj dunoj de la okcidenta bordo ĝis en la lagon. La dezerto antaŭeniras daŭre suden de la lago al la produktemaj, agrikulture valoraj areoj.
 
== Ekologiaj postsekvoj de la sekiĝo ==
Linio 48 ⟶ 47:
 
== Restariga agado en la regiono ==
 
La en la lago situanta insulo Vozroĵdenija (ruse ''de Renaskiĝo'') servis por la sovetia armeo ekde [[1936]] ĝis [[1991]] kiel testejo de [[biologiaj armiloj]]. Interalie oni eksperimentis tie per [[antrakso]] (''Bacillus anthracis''), [[pesto]] (''Yersinia pestis'') kaj [[tularemio]] (''Francisella tularensis''). La oficiroj de [[Uzbekio]] kaj [[NATO]] timas, ke la teroristoj tie povas trovi materialon por biologiaj armiloj. Alia risko estas, ke ratoj kaj aliaj malgrandaj animaloj, antaŭe loĝintaj en insulo, ja povas nun transporti trans la iama lagofundo peston (aŭ simile danĝeran malsanon) al loĝataj partoj de Uzbekio. Dum kelkaj jaroj okazis komuna agado de la du ŝtatoj pri konservado kaj utiligado de la restintaj materialoj. Tiu agado tamen ricevis fortan kritikon de mediprotektadaj rondoj kiel ne sufiĉa.
 
Siavice la registaro de Kazaĥio ekde la jaro [[2003]] konstruas [[digo]]n, kiu plene disigos la Malgrandan Aralon disde la Granda. Oni esperas, ke per la digo la Malgranda Aralo, kiun enfluas SirdarjaSirdarjo, povos "resaniĝi". Laŭ pritaksoj, jam post kvar jaroj la akvonivelo leviĝos je 4 metroj, 600 km² de la iama lagofundo denove kovriĝos per akvo kaj la saleco-nivelo atingos la antaŭkatastrofajn valorojn.
 
== Fontindikoj ==
<references />
 
== Vidu ankaŭ ==
 
* [[Dezertiĝado]]
 
{{projektoj|commons=Aral Sea|commonscat=Aral Sea}}
== Ligiloj ==
 
<br clear=all>
{{Commons|Aral Sea}}
{{projektoj|commonscat=Aral Sea}}
<br clear=all>
 
== Eksteraj ligiloj ==
 
{{el}} [http://www.aralvision.unesco.kz/ Stato de Aralo laŭ UNESCO]
{{el}} [http://www.ec-ifas.org/index.htm Internacia Fondaĵo por savi Aralon] (ru)
{{el}} [http://www.grida.no/aral/aralsea/english/arsea/arsea.htm Multampleksa informo pri la ekologia sistemo de Aralo]
{{el}} http://www.dfd.dlr.de/app/land/aralsee