Mortinta lingvo: Malsamoj inter versioj

*'''Naturaj katastrofoj kaj malsanoj'''. Naturaj katastrofoj kiel la [[cunamo]] kiu okazis en [[Indonezio]], povas malaperigi fizike loĝantaron aŭ tiom endaĝerigi ĝin ke tiu parolantaro devas rifuĝi en alia kulturo, adoptante ties lingvon kaj morojn. Kaze de malsanoj, la modernaj sciencistoj devas ege prizorgi en siaj kontaktoj kun malproksimaj popoloj, ĉar transporto de simpla malsano povus kaŭizkaŭzi terurajn konsekvencojn.

*'''[[Lingva evoluo]]'''. Etaj ŝanĝoj laŭlonge de longa tempoperiodo igas lingvon nerekoneblannerekonebla. Tiele naskiĝis ĉiu [[latinida lingvo]] el la [[latina]] kaj tiu ĉi ĉesis esti parolata.

*'''Ekonomia premo'''. Ĉe tiu kazo la malapero okazas ĉar la parolantaro konsideras, ke la filaro havos pli bonan estontecon se ili lernas precizanspecifan alian lingvon. Post du generacioj la originala lingvo estos en danĝero malaperi. Tiu estas la kazo de la lingvo de enmigrintoj aŭ la kazo de la premo de la angla sur multaj lingvoj, inkludante kelkajn tiom gravaj kiel la [[dana lingvo|dana]]<ref>En inglés{{en}}: ''[http://www.plastic.com/comments.html;sid=03/05/24/10202010;cid=7 Encroaching English Erodes Local Languages]'' de la [[BBC]] (mayo 2003) y ''[http://www.uemilano.it/multilinguismo/copenhagen_en.html Multilingüismo?]'', ''English – a killer language?'' kaj ''Danish as an endangered species'')</ref> aŭ la [[norvega lingvo|norvega]]<ref>[http://www.amarauna-languages.com/kudeaketa/inkesta_ikusi.php?zein=192&kop=1&pribatua=1 Munduko hizkuntzen amarauna] ver pregunta ''18.Is the language passed down from generation to generation? If not, why not? What language is replacing it?''</ref>, kiuj, en tiu preciza kazo kaj ĝisnune ankoraŭ ne estas endanĝeritaj.

Oni supozas, ke unu homa lingvo mortiĝasmortas ĉiun duan semajnon pro morto de ties lasta parolinto. Sciencistoj supozas, ke estas ĉirkaŭ 6.000 vivantaj linvoj en la mondo, de kiuj oni supozas, ke ĉirkaŭ 90% malaperos, en la venontaj du aŭ tri jarcentoj. Nur en Nordameriko jam estis malaperintaj en la lastaj jaroj 51 indiĝenaj lingvoj. Evidente la sociologiaj konsekvencoj de la ekonomiaj procezoj kiuj malpliigis la izolecon de malproksimaj komunumoj kaj devigis milionojn de personoj abandoniforlasi siajn etajn lokajn komunumojn por elmigri al grandaj urboj kontribuis grave al abandonoforlaso aŭ malpliigo de lingvoj de lokaj niveloj favore aliajn pli disvastigitajn, je skalo sen antaŭaĵoj en la historio de la homaro.

Ĵusaj movadoj klopodas intenci la konservadon de tiu heredaĵo, ĉu klopodante la reenmeton, ĉu fiksante la lingvan enhavon. Tamen, la dokumentado de la lingva varieco laŭ la propra lingvo estas nekapabla haltigi la sociekonomiajn procezojn kiuj enkondukas al abandonoforlaso aŭ malpliiĝo de la minacataj lingvoj.

Ĉe la lingvoj de kiuj ne estas jam vivantaj parolantoj, la analizoj de antikvaj dokumentoj estas la ununura eblo rekonstrui kiun havas la [[lingvistoj]]. Por lingvoj malaperontaj (kiu havas malmultajn parolantojn estas nomata foje [[mikrolingvo]]) aŭ tiuj kiuj havas multan dokumentaron perskribe, la barakto fokuziĝasfokusiĝas ĉe la kreado de [[vortaro]]j, [[gramatiko]]j kaj sonaj surbendigoj por konservi la plej grandan kvanton da informoj eblan. La plej granda problemo estas manko de mono kaj de sperta fakularo. Krome la plejplejparto àrto deda lingva tasko estas farata plej ofte surbaze de vivantaj lingvoj, pro kio estas pridiskutebla la valoro de scienca uzo de la materialoj pri malaperintaj lingvoj.

La [[latina]], la [[klasika greka]] kaj la [[sanskrito]] estas lingvoj plej ofte konsiderataj mortintajn lingvojn. Tamen, kelkaj fakuloj asertas, ke ili ne estas tiaj se konsideri, ke kelkaj fakoj aŭ sciencoj ankoraŭ uzas grandan kvanton de ties vortaroj kaj ke ekzistas ankoraŭ multaj personoj kapabaj paroli ilin kiel dualingvodua lingvo, sed oni dubas, ke ekzistas parolantoj de tiuj lingvoj kiuj povus juĝi la gramatikecon de kelkaj esprimoj.

Pri endanĝeritaj[[Endanĝeraj lingvoj|endanĝerigitaj lingvoj]], oni realigis diversajn klopodojn konservi kelkajn ne tre disvastigitajn lingvoj, ĉu sukcesete ĉu malsukcese.

Lingvoj en kiuj la protektado ne ŝajnas sukcesa estas la [[Irlanda lingvo|irlanda]] kaj la [[Okcitana lingvo|okcitana]]. En la kazo de la irlanda temas pri nacia lingvo kiu eĉ estas oficiala en la Eŭropa Unio, sed kies uzado malpliiĝis en la lastaj jaroj favore de la angla. En la kazo de la okcitana, oni starigis regulan televidon kaj ekzistas bazaj unulingvaj lernejoj, la ''[[Calandretas]]'', sed la parolantaro estas maljuna kaj la junularo preferas la uzadon de la [[franca]]. Oni supozas, ke la lingvo etosestos mortinta post unu generacio.

La ekzemploj estis eŭropaj, kies parolantoj posedas materialajn resursojn por defendi siajn gepatrajn lingvojn. En la kazo de lingvoj de malriĉaj landoj, aŭ kies parolantoj estas marĝenitajmarĝenigitaj, la konservado komplikiĝas multe. Simple oni ne disponas el la necesa mono por oferi la samajn eblecojn kiuj havas la parolantoj de prestiĝaj lingvoj: lerneja sistemo, televido, gazetaro, libroj, Interreto, laboro, ktp.

Kelkaj de la plej gravaj mortintaj lingvoj estas listitajlistigitaj sube. Por kontroli pli kompletajn listojn vidu ĉe [[:en:List of extinct languages|List of extinct languages]] kaj [[:de:Liste aussterbender und ausgestorbener Sprachen|Liste aussterbender und ausgestorbener Sprachen]] en la respektive angla kaj germana Vikipedioj.

*[[Ubiĝea]] (la lasta parolanto, [[Tevfik Esenç]], mortiĝismortis en 1992)

*[[Aka-bo]] (la lasta parolanto, Sinjorino Boa, mortiĝismortis en 2010)

===Amerindiaj lingvoj endanĝeritajendanĝerigitaj===

Multnombraj [[Amerikaj lingvoj]] malaperis ekde la [[16-a jarcento]], sed la tendenco akceliĝis draste en la [[20-a jarcento]]. Praktike ne estas lando de [[Ameriko]] kie ne estas indiĝenaj lingvoj minacataj. Ekzistas almenaŭ ĉirkaŭ 170 kiuj estas dramatikekrite minacataj. Kelkaj el ili eble jam estis formortintaj en [[2005]], ĉar la lastaj kalkuladoj de kontaktoj kun parolantoj estas foje de antaŭ eĉ 20 jaroj.

==NotojReferencoj==