Tonlingvo: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Neniu resumo de redakto
kompletigota ellaboro
Linio 1:
En [[lingvistiko]] ([[fonologio]], [[fonetiko]]) '''Tonaltatonlingvo''' aŭ '''tona lingvo''' estas homa [[lingvo]], en kiu la ŝanĝotono dehavas [[tonaltoleksiko|leksike]] endistingivan funkcion. En tiaj lingvoj ekzistas malsamsignifaj [[vorto]]j respektive(aŭ [[morfemo]]j), kutimekiuj kaŭzasdistingiĝas ŝanĝonunu ende la alia nur per sia tono. En tonlingvoj la tono nedisigeble apartenas al la vorto aŭ morfemo. Tipe, la signifodistingo estas ligita al ŝanĝo de la [[tonalto]] aŭ de la konturo de la tono, sed ankaŭ aliaj tonrilataj ecoj povas tiesesti signifodistingivaj. La plej multaj el la nuntempe tutmonde parolataj lingvoj estas tonaltaj lingvojtonlingvoj, sed ilia parolantaro (malgraŭ la multaj parolantoj de la [[ĉina lingvolingvaro|ĉinaj lingvoj]]) ne ampleksas la plimulton de ĉiuj homoj.
 
Lingvoj kiuj uzas tonon nur por distingoj sur la nivelo de [[frazo]]j kaj konversaciaj parolturnoj, ofte por indiki finon aŭ nefinon de parolturno kaj por distingi demandon disde konstato, estas nomataj ne '''''tonaj lingvoj''''' sed '''''[[intonacio|intonaciaj lingvoj]]'''''. Multaj tonlingvoj tamen ankaŭ utiligas tonon por distingoj je fraza kaj parolturna niveloj. Oni do povas diri, ke tiuj estas kaj tonaj kaj intonaciaj lingvoj. Tio validas ekzemple por la [[ĉina lingvaro|ĉinaj lingvoj]].
Inter la tonaltaj lingvoj estas inter alie la sekvaj lingvoj:
 
==Disvastiĝo==
Inter la tonaltajtonaj lingvoj estas inter alie la sekvajmultaj lingvoj:
 
en Orienta ĝis Sud-Orienta Azio:
* la [[ĉina lingvaro]] kiel ekzemple la [[norma ĉina lingvo]] aŭ la [[kantona]]
* la [[kradaja lingvaro]], ekzemple la [[taja lingvo|taja]] kaj [[laosa lingvo]]j
* la hmong-miena lingvaro
* la [[vjetnama]], [[aŭstralazia lingvaro|aŭstralazia]] lingvo;
 
* la [[afrikazia lingvaro]], ekzemple la [[haŭsa]] en okcidenta Afriko
en [[Afriko sude de Saharo]]:
* lakelkaj [[afrikazia lingvaro|afrikaziaj lingvoj]], ekzemple la [[haŭsa]] en okcidenta Afriko
* multaj lingvoj el la [[niĝerkonga lingvaro]], ekzemple la [[joruba]] und [[igba]] en okcidenta Afriko kaj la [[kosa lingvo|kosa]] en suda Afriko
* la [[nilo-sahara lingvaro]], ekzemple la [[kanura]] en okcidenta Afriko
* la [[kojsanaj lingvaroj]] en suda Afriko;
 
* multaj el la indiĝenaj lingvoj de Ameriko, ekzemple la lingvoj de la [[apaĉoj]] kaj la [[majaaj lingvoj]]
en Ameriko:
* en malpli forta dimensio iuj [[hindeŭropaj lingvoj]], ekzemple la [[vedoj|veda]] [[sanskrito]], la [[panĝaba]], la [[antikva greka]] en sia origina prononco, la [[litova]], [[norvega]], [[sveda]], iuj sudaj dialektoj de la [[dana]] <ref>[http://dialekt.dk/dialekter/eksempler/ paĝo pri ekzemploj pri danaj dialektoj en la retejo dialekt.dk de la kopenhaga universitato (dane)]</ref>, la sudslavaj lingvoj [[kroata]], [[serba]] kaj [[slovena]], la [[limburga lingvo|limburga]] kaj la [[ripuara dialektaro]] de la [[germana]].
* multaj el la indiĝenaj lingvoj de Ameriko, ekzemple la lingvoj de la [[apaĉoj]] kaj la [[majaaj lingvoj]];
 
kun malpli da funkcia ŝarĝo (angle ''functional load'') iuj [[hindeŭropaj lingvoj]]:
* en malpli forta dimensio iuj [[hindeŭropaj lingvoj]], ekzemple la [[vedoj|veda]] [[sanskrito]], la [[panĝaba]], la [[antikva greka]] en sia origina prononco, la [[litova]], [[norvega]], [[sveda]], iuj(escepte sudajde dialektojla devario parolata en [[Finnlando]]) kaj la [[dana]] dialekto parolata sur la insulo [[Bornholm]]<ref>[http://dialekt.dk/dialekter/eksempler/ paĝo pri ekzemploj pri danaj dialektoj en la retejo dialekt.dk de la kopenhaga universitato (dane)]</ref>, la sudslavaj lingvoj [[kroata]], [[serba]] kaj [[slovena]], la [[limburga lingvo|limburga]] kaj la [[ripuara dialektaro]] de la [[germana]].
 
En tiu listo rimarkindas almenaŭ du vastaj koheraj geografiaj regionoj en kiuj distingiva uzo de tono estas komuna al multaj lingvoj, kiuj ne necese apartenas al la sama [[lingvofamilio]]. La unua estas kontinenta Azio sude de la [[Granda Muro]], kie la menciitaj lingvogrupoj kaj unuopaj lingvoj formas lingvoligon (germane ''Sprachbund''). La dua estas [[Afriko sude de Saharo]]. Ankaŭ tie temas pri lingvoliga fenomeno.
==Tipologio==
En tonlingvoj povas uziĝi pluraj malsamaj distingivaj tonaj trajtoj. Tiuj povas esti la nivelo, konturo, komenco, finigo kaj sinkronigo de la tono, kaj ties ebla kombino kun malsamaj voĉregistroj.
 
'''Tonnivelo, tonkonturo, tonkomenco'''
 
'''Tonfinigo'''
 
'''Tonsinkronigo, tonakcento'''
 
'''Ton-voĉregistro'''
Lingvoj kiuj uzas nur la frazan "melodion" aŭ tonalton indiki gramatikajn strukturojn, ekzemple multaj el la hindeŭropaj lingvoj (kaj kutime ankaŭ Esperanto) en levo de la tonalto frazofine por indiki [[demando]]n, nur per tio ne iĝas tonaltaj lingvoj - tamen ja tonaltaj lingvoj povas aldone havi tian econ de "fraza melodio". En tonaltaj lingvoj la tonalto nedisigeble apartenas al la vorto respektive morfemo, kaj ekzistas vortoj de tute malsamaj signifoj, kiuj diferenciĝas en nenio alia ol la tonalto. En iuj el la tonaltaj lingvoj la tonalto ankaŭ en la gramatiko havas pli aŭ malpli grandan signifon.
 
== Notoj ==