Sukero: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Vagobot (diskuto | kontribuoj)
e r2.7.2) (robota aldono de: sn:Shuga
Xqbot (diskuto | kontribuoj)
e r2.7.2) (robota modifo de: cs:Cukr; cosmetic changes
Linio 1:
[[Dosiero:Sucre blanc cassonade complet rapadura.jpg|thumb|Diverstipaj montetoj da sukero]]
 
La '''sukero''' estas unu tipo de la [[karbonhidrato]]j, la plej ofte uzata sukero estas la blanka kaj kristale solida [[sakarozo]], uzata por dolĉigi [[trinkaĵo]]jn kaj [[manĝaĵo]]jn. La simplaj sukeroj kiel la [[glukozo]] (kiu parte konstruas la sakarozon) deponas grandan energion, uzatan en la [[metabolo]].
Kiel kuireja termino, la sukero estas manĝaĵo, kiun karakterizas la dolĉeco. La ĉiutage uzata sukero estas aĉetebla kiel bruna aŭ kruda (kiu estas rafinaĵo de sukerkano, ne precize kruda sukero) kaj la blanka, altkvalite rafinita sukero. La [[kando]] estas purigita, kristaligita kaj preskaŭ travidebla (diafana) sukero.
 
== Produktado ==
 
La [[sakarozo]] estas la ekstrakto el [[sukerkano]], [[sukerbeto]] aŭ [[sukerpalmo]] per rafinado. En la [[financa jaro]] 2001/2002, 134.1 miliono [[tuno]]j da sukero estis produktata tutmonde. La plej gravaj landoj, kiuj kulturas sukerkanojn (sukerenhavo 16-20 %) troviĝas en tropika klimato (Mez- kaj Sud-Ameriko, Sud-Orientazio). La sukerbeto (sukerenhavo 16-22 %) estas kulturata en la landoj de la kontinenta (mezvarma) [[klimato]] (ĉefe EU, Usono)
 
La kruda planto estas dispremata, la suko kolektata kaj filtrata. Tiu ĉi fluidaĵo estas traktata por eltiri malpuraĵojn (precipe per kalko) kaj poste neŭtrigata per sulfur-dioksido. La suko estas bolpurigata, la sedimento surfundiĝas kaj tiel iĝas forigebla, la aliaj malpuraĵoj eliĝas per la ŝaŭmo. La varmo estas reuzata en la sekvaj ŝtupoj (la temperaturo de la manipulado]] ĉiam malgrandiĝas) kaj la suko iom post iom densiĝas. (La malaltiĝo de la manipula [[temperaturo]] necesas por eviti la [[karamelo|karameliĝokarameliĝon]]n.) La densiĝo de la likvaĵo estas helpata per vakuo, la estiĝo de sukerkristaloj estas helpata per aldono de sukerpulvoro, kiu donas la kernon por la kristaloj. La densiĝanta sukerfluidaĵo tiel atingas la densecon de 90 % [[sekmaterialo]]. La dispartigo de la sukero kaj [[siropo]] (i.a. [[melaso]]) okazas en [[centrifugilo]].
 
Ankaŭ estas aliaj specoj de regionaj sukeroj.
Linio 14:
== Kemie ==
 
[[biokemio|Biokemie]], la sukero estas simpla molekulo, kiun oni povas nomi karbonhidrato ([[monosakarido]] kaj [[disakarido]]). La sukeroj enhavas malofte [[aldehido|aldehidan]] grupon (-CHO) aŭ [[ketono|ketonan]] grupon (C=O), kie la oksigeno kaj karbono havas duoblan ligon, kio faras ĝin reakcia. La plimulto de la sukeroj havas la [[formulo]]n (CH<sub>2</sub>O)<sub>n</sub> , kie la n estas inter 3 kaj 7. La notinda escepto estas la desoksiribozo, kies nomo aludas al la “foraperinta” oksigeno (el la greka deoxi-). Kvankam oni povas karakterizi kelkajn per la reakciaj grupoj, ili estas ĉefe karakterizataj per la karbonenhavo. La triozaj derivaĵoj (C<sub>3</sub>H<sub>6</sub>O<sub>3</sub>) estas la interproduktoj de la [[glikolizo]]. Inter la pentozoj la plej gravaj estas la [[ribozo]]j kaj [[desoksiribozo]]j, kiuj konstruas i.a. la nukleajn acidojn. La ribozo do estas la komponento de multaj kemiaĵoj, kiuj estas gravaj en la metabolo, kiu enhavas [[NADH]] kaj [[ATP]]. La heksozoj kiel ekz. la glukozo estas la ĝenerala [[substrato]] por la produktado de energio en la formo de ATP. La plantoj konstruas dum la [[fotosintezo]] glukozon, kiu estas deponata [[amelo]]forme.
Multaj [[pentozo]]j kaj [[heksozo]]j kapablas formi ringan strukturon. La aldehida kaj la ketona grupo en tiuj fermit-ĉenaj formoj ne estas liberaj, tiel multaj tipaj reakcioj de tiuj ĉi grupoj ne okazas. Glukozo ekzistas en la solvaĵoj ekvilibraj plej ofte ringforme, ne pli ol 0,1 % de la molekuloj havas malfermitan formon.
La monosakaridoj povas formi glukozidajn ligojn al aliaj monosakaridoj en la fermit-ĉena formo, tiel kreante disakaridojn kiel sakarozojn kaj polisakaridojn kiel amelon. La glikozidaj ligoj devas detruiĝi per hidrolizo aŭ alimetode per la enzimoj, antaŭ ol la komponantoj estas uzataj an la metabolo.
La prefikso ’’’gliko-’’’ aludas al la ĉeesto de la sukero en la cetere nekarbon-hidrata materialo: ekzemple la glikoproteino estas proteino kun alligita unu aŭ pluraj sukermolekuloj.
Simplaj sukeroj estas: sakarozo, fruktozo, glukozo, dekstrozo, maltozo kaj mannozo.
La sakarozo povas transformiĝi al glukozo kaj fruktozo per hidrolizo, produktante la t.n. ‘’invertitan sukeron’’. Tiu ĉi sukero estas pli dolĉa ol la originala sakarozo kaj estas uzata en sukeraĵejoj por dolĉigi kaj moligi la strukturon de la sukeraĵoj.
 
== Ekonomio ==
Linio 29:
== Historio ==
 
Antaŭ la kristala sukero oni uzis la sukon de la sukerkano el ([[Hindio]], [[Ĉinio]]) aŭ la [[mielo]]n por dolĉigi la nutraĵojn. Unuafoje oni ellaboris la kristaligon de sukero en Hindio kaj de tie disvastiĝis en la mondo. En [[Eŭropo]] aperis la sukero en la mezepoko kun la alveno de la [[maŭro]]j. Ankaŭ la [[krucmilito|krucmilitistokrucmilitistoj]]j hejmenportis ĝin, kiam ili hejmeniris post la militado en la [[Sankta Lando]]. En la jaro 1747 [[Andreas Sigismund Marggraf]], germana kemiisto, pruvis, ke la sukero de la sukerkano estas la sama kiel tiu de la beto. La esplorojn de Marggraf daŭrigis [[Franz Karl Achard]], kiu ellaboris la industrian produktadon de sukero el sukerbeto. Li malfermis la unuan rafinejon en 1802 en [[Wohlau-Cunern]], [[Silezio]], [[Prusio]].
 
I like Fudge
Linio 44:
* [[Maiza siropo]]
* [[Trodikiĝo]]
* [[Kubsukero]]
 
== Eksteraj ligiloj ==
Linio 72:
[[ce:Шекар]]
[[cr:Kashiuasht]]
[[cs:Cukr (sladidlo)]]
[[cv:Сахăр]]
[[cy:Siwgr]]