Kiel registrite je 14:55, 21 maj. 2012 redakti Tlustulimu (diskuto \| kontribuoj) Burokratoj, Patrolantoj, Interfacaj administrantoj, Administrantoj 88 867 redaktoj e →‎Kiel skribi Esperanton runskribe: korekto ← Iru al antaŭa ŝanĝo		Kiel registrite je 15:07, 21 maj. 2012 redakti malfari Tlustulimu (diskuto \| kontribuoj) Burokratoj, Patrolantoj, Interfacaj administrantoj, Administrantoj 88 867 redaktoj Neniu resumo de redakto Iru al sekvanta ŝanĝo →
Linio 1: '''Runaj alfabetoj''' (nomataj ankaŭ ''futhark'' pro la nomoj de ties 6 unuaj [[litero]]j) estis ~~mallatina~~nelatinaj ~~alfabeto~~alfabetoj uzitaj inter la [[3-a jarcento]] kaj [[20-a jarcento]] de nordeuropaj [[Ĝermanoj\|ĝermanaj]] popoloj. Oni opinias, ke ili rezultas el mikso kaj influo de [[greka alfabeto\|helenaj]], [[latina alfabeto\|latinaj]], [[italika alfabeto\|italikaj]] kaj "alpaj" literoj. Ili konjekteble estis elpensitaj en la du unuaj jarcentoj; la lastaj regionoj, kie ili estis plu uzitaj, estas [[Skandinavio]]. == Konstruado kaj tipoj == La runaj alfabetoj ekzistas en pluraj formoj; [[Ĝermanaj runoj\|La ĝermanaj]] aŭ maljunaj, [[Anglosaksaj runoj\|la anglosaksaj]] aŭ la frisaj, [[Danaj runoj\|la danaj]] aŭ junaj, [[Svedaj runoj\|la svedaj]] aŭ mallongbranĉetaj kaj la [[Mezepokaj runoj]]. La diversaj tipoj ne uziĝis samtempe; sed pli bone estus rigardata kiel pluraj malsamtempaj evoluiĝaj variantoj de la sama skribsistemo. Nur estas unu ekzemplo de enskribo kiu havas plurajn diversajn malsamtempajn variantojn, La Rök-ŝtono. === Ĝermanaj runoj === [[Dosiero:Vadstena-brakteaten, Nordisk familjebok.png\|right\|thumb\|La ĝermana runalfabeto en medaliono]] La ĝermana runalfabeto ekuziĝis dum la 3-a jarcento en la tuta ĝermana mondo. La plej malnova surskribaĵo estas La Kylver Ŝtono ensur la baltmara insulo [[Gotlando]] kun la tuta alfabeto. Oni supozas, ke la surskribaĵo estas de sorĉa tipo, ĉar ĝi estas skribita en interna flanko en tombo, eble por malebligi la reaperon de la mortulo. Ne estas multaj surskribaĵoj kun ĝermanaj runoj, eble ĉar oni skribigis rune sur branĉetpecoj kaj ostoj kiu polviĝis en la tero. La tekstoj de ~~tio~~tiu periodo estas ekskluzive magitipaj formuloj aŭ nomoj de mortaj homoj. La ĝermana runalfabeto ne estis deĉifrita ĝis la 19-a jarcento, tiam oni komparis La Anglosaksan Runpoemon, kiu rakontis pri la nomoj de la anglosaksa runalfabeto kun la ĝermana. Ĉar tiuj alfabetoj similas, la runsciencistoj de Skandinavio finfine deĉifrigis la sonojn kaj ektradukigis la ĝis tiam ~~maltradukitajn~~netradukitajn tekstojn. La ĝermana runalfabeto havas ~~dudekkvar~~dudek kvar literojn kiuj reprezentas ~~dudekkvar~~dudek kvar sonojn kaj egale da signifoj. La signifoj eble ~~uziiĝis~~uziĝis por diveni, sed ĝitio ne estas ~~certe~~certa. La romana historisto Tacitus menciis en sia libro Ĝermanio, ke la ĝermanaj ~~divinistoj~~divenistoj uzis ~~pecoj~~pecojn de branĉetoj, kiam ili divenis kaj eble runoj estis surskribita ensur tiuj. En [[Nova Epoko]]-movado, la [[Novpaganismo\|novpaganistoj]] uzas ~~novverkita~~nove ~~sistemo~~verkitan ~~per~~sistemon por uzi la ĝermanan runalfabeton ~~divinaĵe~~divenaĵe, tia sistemo ne estas orginala aŭ malnova – ĝi ~~evoluigis~~evoluis dum la 7-a jardeko en britaj kaj usonaj neopaganistaj grupoj, sed ~~nune~~nuntempe estas uzata tutmonde kiel aŭtentika sistemo. Legu plu ĉi-sube. La nomoj de la ĝermanaj runoj estas: Linio 23 ⟶ 25: === La Anglosaksaj runoj === [[Dosiero:Franks Casket vorne links.jpg\|right\|thumb\|''La kesto de Frank'']] La anglosaksa runalfabeto ~~similigas~~similas al la pli ~~malnovan~~malnova ~~ĝermanan~~ĝermana, sed ĝi havas pli da literojn por sonoj parolitaj en la [[anglosaksa lingvo]]. Estas proksimume ducent surskriboj kun anglosaksaj runoj, ĉefe ensur la Britaj insuloj kaj en [[Frislando]] (la alfabeto ankaŭ nomiĝas la frisajn runojn). La anglosaksaj popoloj (kiuj en la 4-a jarcento ekmigris de Frislando, Jutlando kaj Saksio al Anglio) ~~uzigis~~uzis ĝin ekde la 4-a jarcento ĝis la fino de la 10-a jarcento, kiam la la latina skribsistemo elpremigis la runojn. En [[La anglosaksa runpoemo]] la nomoj de ĉiu anglosaksa runo estas enskribita kun sia signifo - sed iuj de la runoj ne estas deĉifrata, ĉar ni ne scikonas la signifojn de la ĝermana vorto. En la ĝermana runalfabeto ankaŭ estas runoj sen deĉifrataj signifoj, sed oni devas memori ke la ĝermana alfabeto malhavas orginalan runpoemon, kaj la signifoj kaj nomoj de la runoj estas postkonstruaĵoj - ĝi ne estus rigardata kiel absoluta vereco. Aliaj tipoj de la anglosaksa runalfabeto ekzistis en la regionoj ~~ĉirkaŭe~~ĉirkaŭ [[Bavario]], la markomanaj runoj - kiuj erare ricevis la nomon laŭ la [[Markomanoj]], ĝermana tribo kiuj loĝis en nuntempa Bavario. Ĝi estas ~~miksado~~miksaĵo inter ĉefe la anglosaksaj runoj kaj la ĝermanaj kaj ĝi estas preskribiĝita en 8-a jarcenta manuskripto ''De Inventione Litterarum''. {\| Linio 41 ⟶ 44: === La Danaj runoj === [[Dosiero:Normalrunor, danska runor.png\|thumb\|right\|La danaj runoj]] [[Dosiero:Rökstenen 1.JPG\|thumb\|La Rök-ŝtono en Rök, Svedio\|left]] Iutempe inter la 5-a kaj la 6-a jarcentoj ŝanĝiĝis la ~~malnovan~~malnova, ~~ĝermanan~~ĝermana ~~runalfabeton~~runalfabeto al nova sistemo; la pli ~~junaj~~novaj runoj aŭ la danaj runoj. Oni ne certe scias kial tio ŝanĝo okazis, la ŝanĝoj ne aperis gradon post grado sed subite. En la 9-a jarcenta runŝtono de Rök (bildo) ambaŭ sistemoj estas uzita, fakto kiu diras al ni ke eble la nova sistemo estis verko de sola homo aŭ grupo. La danaj runoj havas pli ~~malmultajn~~malmulte da literoj, kio ~~farigas~~plifaciligas la sistemon ~~pli facila~~ je ~~skribi~~skribado, sed pli malfacile ~~leĝata~~legebla. ~~Pro tial~~Tial evoluis ~~sistemon~~sistemo ~~per~~por uzi la saman runliteron alpor du aŭ pli sonoj, ~~pro~~por diferencigi la sonojn oni metas punkton en la signo, tia runo nomiĝas [[Pikiĝaj runoj\|pikiĝa runa]]. La nomo "Danaj runoj" estas iomete misgvidanta. Nuntempe la [[dana lingvo]] estas la lingvo de [[Danio]], sed dum la [[Vikingoj\|vikinga epoko]], "Dana lango" estis la nomo de la tutskandinava lingvo. Pluraj sciencistoj ne uzas la terminon, ĉar ĝi estas iomete tro arĥaika, la nomo ''pli ~~juna~~nova runalfabeto'' estas opiniata ke pli korekta. Fakte, estas pli multaj de malkovritaj enskriboj danrunaj en Svedio ol en Danio. La danaj runoj estas la runoj de la famaj [[runŝtono]]j – ekzistas iom da ĝermanrunaj runŝtonoj kaj runenskribitaĵoj, sed ili ofte estas mallongtekstaj kaj/aŭ nedeĉifrataj. La skandinava literaturo ekis kiam la enĉizis poemojn, rakontojn kaj tombtekstojn en la skandinava granito – la plej konata, longa kaj grava teksto de pra-historia skandinavio estas la Rök-ŝtono kun la unua ekzemplo de sveda poezio, la poemo pri [[Teodoriko la granda]] (kiu fakte priskribas faman statuon de li en [[Ravenna]], [[Italio]], poste en [[Aĥeno]], [[Germanio]] ĉar [[Karolo la granda]] movigis ĝin tie): ''Teodoriko la brava / ĉefo de la marmilitistoj, / regis ĉi tiojn marbordojn de Hreið-maro. / Nun li sidas arme / en sia gota ĉevalo, / ŝildo ŝovita en brako, / princo de la Mæringoj.''

Runaj alfabetoj: Malsamoj inter versioj