Marsejlo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
eNeniu resumo de redakto |
e Vikiigo (ne kompleta)/Korektoj |
||
Linio 132:
| notoj =
}}
'''Marsejlo''' ({{fr}}: Marseille ; [[okcitana lingvo|okcitane]]: Marselha) esta urbo en sudorienta Francio, [[ĉefurbo]] de la regiono [[Provenco-Alpoj-Bordo Lazura]]
En [[2007]], la [[loĝantaro]] de
▲Marsejlo esta urbo en sudorienta Francio, ĉefurbo de la regiono Provenco-Alpoj-Bordo Lazura kal prefektejo de la departemento Bouches-du-Rhône. Ĝi situas per rapidvojo je 775 km de Parizo, 396 km de Liono, 204 km de Nico, 400 km de Ĝenovo, 521 km de Milano, kaj 506 km de Barcelono. Ĝin limigas okcidente la Mediteranea maro, norde la montaro de l'Estaque kaj la montaro de l'Etoile [stelo], oriente la montaro de Allauch, kaj sude la montaro de Calanques [kalankoj].
▲Ĝin fondis proksimume 600 jaroj antaŭ Kristo la helenaj maristoj devenantaj el Foceo (en Malgrandazio) sub la nomo Masalja. La "Focea Urbo" profitas de sia marborda lokiĝo : Marsejlo estas la unua Franca kaj Mediteranea haveno (antaŭ Ĝenovo) kaj ankaŭ la 4a Eŭropa haveno. Internaciskale Marsejlo estas la dua urbo laŭ la nombro de konsuelejoj (pli ol 70). La entreprenkvartalo Eŭromediteraneo (Euroméditerranée) kaj la atingo de la titolo de Europa kultura ĉefurbo en 2013 estas du atutoj plifortigantaj la rolon de Marsejlo en la Mediteranea baseno.
▲En 2007, la loĝantaro de Marsejlo estis de 852 395 laŭ la nombrado de INSEE (Institut National de la Statistique et des Études Économiques - Nacia Instituto de Statistiko kaj Ekonomiaj Studoj); ĝi do estas la 2a pli loĝata komunumo en Francio. Ĝia urbunuo de 1 418 482 loĝantoj estis en 2006 la dua en Francio. Ĝia urbareo, kiu ampleksas la du ĉefajn komunumojn de Marsejlo kaj Aikso la Provenca, konsistis el 1 602 096 loĝantoj; ĝi do estas la tria urbareo en Francio post Parizo kaj Liono. Ekde 2000, Marsejlo estas la ĉefurbo de la urba komunumaro (communauté urbaine) Marsejlo Provenco Metropolo, kiu ampleksas 1 023 972 loĝantojn.
== Toponimio ==
La nuna nomo de Marsejlo fontas el la vorto Masaljo (Massalia) el la [[helena lingvo]]. Masalja poste iĝis Masilja (Massilia) dum la [[romiana epoko]]. ▼
▲La nuna nomo de Marsejlo fontas el la vorto Masaljo (Massalia) el la helena lingvo. Masalja poste iĝis Masilja (Massilia) dum la romiana epoko.
== Geografio ==
Ĝia historia teritorio konsistas el speco de [[amfiteatro]] ĉirkaŭita okcidente de la maro sude de montaroj Kalankoj [Calanques] kaj Marseilleveyre, norde de la Blua marbordo kaj l'Estaque (famigita de la pentristo [[Paul
Preskaŭ duono de la komunuma areo estas en nekonstruebla natura teritorio; ĝi estas la kvina komunumo de metropola Francio laŭ sia areo. Tiel ĝia [[loĝdenseco]] (3 542 loĝantoj
▲Ĝia historia teritorio konsistas el speco de amfiteatro ĉirkaŭita okcidente de la maro sude de montaroj Kalankoj [Calanques] kaj Marseilleveyre, norde de la Blua marbordo kaj l'Estaque (famigita de la pentristo Paul Cezanne) kaj nordoriente de montaroj Etoile [stelo] kaj Garlaban.
Laŭ sia aero (240,62 kvadratkilometrojn), Marsejlo estas 2,5 foje pli granda ol Parizo, aŭ ankaŭ kvin foje pli granda ol Liono, kaj eĉ pli vasta ol [[Kairo]] (210 kvadratkilometroj). Laŭ nordsuda akso, la distanco inter la urbocentro (Malnova Haveno - Vieŭ Port) kaj la norda urbolimo (Notre-Dame-Limite) estas 14 km. Laŭ la mediteranea marbordo, la distanco inter l'Estaque kaj Callelongue estas 21 km. ▼
▲Preskaŭ duono de la komunuma areo estas en nekonstruebla natura teritorio; ĝi estas la kvina komunumo de metropola Francio laŭ sia areo. Tiel ĝia loĝdenseco (3 542 loĝantoj en kvadratkilometro) estas multe pli malgranda ol tiu de urboj tute urbanizitaj kiel Liono (9 867 loĝantoj en kvadratkilometro) aŭ Parizo (20 807 loĝantoj en kvadratkilometro) sed komparebla al tiu de Tuluzo (3 715 loĝantoj en kvadratkilometro).
▲Laŭ sia aero (240,62 kvadratkilometrojn), Marsejlo estas 2,5 foje pli granda ol Parizo, aŭ ankaŭ kvin foje pli granda ol Liono, kaj eĉ pli vasta ol Kairo (210 kvadratkilometroj). Laŭ nordsuda akso, la distanco inter la urbocentro (Malnova Haveno - Vieŭ Port) kaj la norda urbolimo (Notre-Dame-Limite) estas 14 km. Laŭ la mediteranea marbordo, la distanco inter l'Estaque kaj Callelongue estas 21 km.
=== Hidrografio ===
La [[rivero]] Huveaune kaj ĝia alfluanto Jarret, ĉi-lasta tute kovrita en la densa parto de la urbo, kaj la rivereto Aygalades, estas ĉefaj riveroj trairantaj Marsejlon. La riveroj Huveaune kaj Aygalades havas relative malfortajn fluokvantojn. La hidrografia sistemo estas tipe mediteranea : la ordinara fluokvanto estas malforta sed tiuj riveroj havas grandajn flualtiĝojn, kiam forte pluvas. La [[akvo]] estas forte kanalizita, ofte proksime de la fonto, kaj irigacias la tutan Marsejlan basenon. La troo de la kanalo de Marsejlo enverŝiĝas en ilin. ▼
▲La rivero Huveaune kaj ĝia alfluanto Jarret, ĉi-lasta tute kovrita en la densa parto de la urbo, kaj la rivereto Aygalades, estas ĉefaj riveroj trairantaj Marsejlon. La riveroj Huveaune kaj Aygalades havas relative malfortajn fluokvantojn. La hidrografia sistemo estas tipe mediteranea : la ordinara fluokvanto estas malforta sed tiuj riveroj havas grandajn flualtiĝojn, kiam forte pluvas. La akvo estas forte kanalizita, ofte proksime de la fonto, kaj irigacias la tutan Marsejlan basenon. La troo de la kanalo de Marsejlo enverŝiĝas en ilin.
75% de la trinkebla akvo de Marsejlo venas de la rivero Durance tra la kanalo de Marsejlo kaj aliaj 25% venas de la rivero Verdon tra la kanalo de Provenco.
=== Seismeco ===
La regiono Provenco-Alpoj-Bordo-Lazura havas [[seismo|seismajn]] riskojn, pli speciale en la regionoj de [[Nico]] kaj de [[Aikso
▲La regiono Provenco-Alpoj-Bordo-Lazura havas seismajn riskojn, pli speciale en la regionoj de Nico kaj de Aikso la Provenca, sed la risko ŝajnas neglektinda por Marsejlo.
=== Klimato ===
Marsejlo profitas de escepta daŭro de [[suno|suneco]], pli ol 2 800 horoj da suneco jare, interalie danke al la Mistralo (forta norda seka vento), kiu averaĝe blovas 93 tagojn jare. Estas averaĝe 570 [[milimetro|mm]] da precipitaĵoj jare kaj 81 pluvtagoj (el kiuj 39 superas 2,5 mm), principe [[autuno|autune]] kaj printempe. La averaĝa [[temperaturo]] en Marsejlo estas 15,3 [[Grado celsia|°C]]. ▼
Malgraŭ ĝenerale milda [[klimato]], ekstremaj epizodoj okazas. Tiel la temperaturo atingis -16,8 °C la 12a de Februaro 1956 kaj 40,6 °C la
▲Marsejlo profitas de escepta daŭro de suneco, pli ol 2 800 horoj da suneco jare, interalie danke al la Mistralo (forta norda seka vento), kiu averaĝe blovas 93 tagojn jare. Estas averaĝe 570 mm da precipitaĵoj jare kaj 81 pluvtagoj (el kiuj 39 superas 2,5 mm), principe autune kaj printempe. La averaĝa temperaturo en Marsejlo estas 15,3 °C.
▲Malgraŭ ĝenerale milda klimato, ekstremaj epizodoj okazas. Tiel la temperaturo atingis -16,8 °C la 12a de Februaro 1956 kaj 40,6 °C la 26a de Julio 1983. Same, kvankam la jara averaĝo de precipitaĵoj inter 1971 kaj 2000 estis 570 mm, la 19an de Septembro 2000 kaj la 1an de Decembro 2003, oni mezuris pli ol 200 mm da pluvo dum 24 horoj. La 14an de Januaro 1987 kaj la 7an de Januaro 2009, oni mezuris pli ol 10 cm da neĝo, tio kio paralizis la urbon.
Linio 335 ⟶ 324:
|-
|}
== Historio de Marsejlo ==
La Historia [[Muzeo]] de Marsejlo en ''Centre Bourse'' priskribas la ĉefajn historiajn etapojn ekde la fondado de Marsejlo fare de la Foceanoj ĝis la pliampleksiĝo de la urbo en la [[17-a jarcento|XVII-a jarcento]]. ▼
▲La Historia Muzeo de Marsejlo en Centre Bourse priskribas la ĉefajn historiajn etapojn ekde la fondado de Marsejlo fare de la Foceanoj ĝis la pliampleksiĝo de la urbo en la XVII jarcento.
=== Marsejlo, greka urbo ===
==== Antaŭ la Helenoj ====
La unua topografio de la loko de la helena Marsejlo estas hodiaŭ ankoraŭ videbla malgraŭ la grandaj modifoj okazitaj en la [[9-a jarcento|XIX-a jarcento]]. Ĝi estas promontoro superita de tri sinsekvaj montetoj : [[monteto]] Saint-Laurent (206 metrojn altitude en 1840), monteto de la [[muelejoj]] (42 metrojn) kaj, fine, monteto de Karmelanoj [Carmes] (cirkaŭ 40
La loko estas okupata jam de longe de la
▲La unua topografio de la loko de la helena Marsejlo estas hodiaŭ ankoraŭ videbla malgraŭ la grandaj modifoj okazitaj en la XIX jarcento. Ĝi estas promontoro superita de tri sinsekvaj montetoj : monteto Saint-Laurent (206 metrojn altitude en 1840), monteto de la muelejoj (42 metrojn) kaj, fine, monteto de Karmelanoj [Carmes] (cirkaŭ 40 metrojn).
▲La loko estas okupata jam de longe de la homoj, kiel atestas la eksterordinara malkovro inter 1985 kaj 1991 de la ekcepta groto Kosker, fare de Henri Cosquer en unu el la Marsejlaj Kalankoj, okupata inter 27 000 kaj 19 000 antaŭ nia erao. Krome, freŝdataj prifosadoj evidentigis vestiĝojn de neolitika instalaĝo, kiu datiĝas de 6 000 antaŭ nia erao, apud de la stacidomo Saint-Charles ĉirkaŭ strato Bernard Dubois.
==== La legendo de Gyptis kaj Protis ====
Marsejlo estis fondita en 600 antaŭ JK, fare de Helenoj kolonianoj venintaj el Foceo (nun Foça en Turkio), kaj estis interaliaj popolita de la Foceanoj fuĝantaj la Persiajn invadojn en 546 antaŭ JK.
Linio 356 ⟶ 340:
==== La evoluo de Massalia ====
La arkeologoj malkovris vestiĝojn, kiuj evidentigas, ke la unuaj Helenoj instaliĝis en la okcidenta ektremaĵo de monteto Saint-Laurent. Tre rapide la urbo plivastiĝis ĝis la orienta flanko de la monteto Muelejoj. Poste ĝi entenis la trian monteton de la Karmelanoj antaŭ la fino de la VIa jarcento AK. Lasta plivastiĝo en la finhelena epoko ebligas al la urbo atingi areon de ĉirkaŭ 50 hektaroj, kiu ĝi ne superos antaŭ la XVIIa jarcento.
Linio 364 ⟶ 347:
=== Marsejlo, romia urbo ===
Dum la IIa jarcento AK, Marsejlo frontas al la pliiĝanta potenco de siaj najbaroj Gaŭloj, speciale, la Salienoj [Salyens]. Por fronti al ilia minaco, Marsejlo petas la helpon de sia romia aliancano, kiu iĝis la plej granda mediteranea potenco. Ĝi poste estas senigita de siaj kolonioj kaj devas submetiĝi al Romo. Romianoj kunligas ĝin al la Narbona provinco.
Linio 372 ⟶ 354:
=== Marsejlo dum la malnova antikveco ===
La urbo pliiĝas de nove ekde la Va jarcento PK. Interne de la urbo, la konstruado de la unua granda katedralo stampas la potencos de episkopo, probable Prokulus, kiu volas rivali kontraŭ Arlezo. La vipovo de la komerco evidentiĝas per la malkovro de ceramikaĵoj venintaj el la tuta Mediteraneo, atestantoj pri la varoj kiuj amase alvenas al Marsejlo dum la ostrogota kaj merovingia periodoj.
=== La mezepoka urbo ===
Post la jaro 1000, Marsejlo denove estas prospera haveno kiu partoprenas en la krucmilitoj.La Marsejlanoj ĉeestas en Nordafriko kaj posedas kvartalon en Saint Jean d'Acre (nuntempe Ako). La preno de la urbo fare de la Katalunoj en 1423 kaj la ĝia detruado kiu sekvas kaŭzas gravan malpliiĝon de Marsejlo en la fino de la mezepoko.
Linio 385 ⟶ 365:
==== La XIa jarcenta renoviĝo ====
Dum la unua duono de la XIa jarcento, le politika stabileco kaj la disvolviĝo de la abatejo Sankta-Viktoro [Saint-Victor] plifortigas la kreskiĝon de la urbo. La refondo de la monaĥejo Sankta Savanto [Saint-Sauveur] sur la nuna loko de la preĝejo Accoules, ĉirkaŭ 1030, centre de la spaco la malnova grafa urbo kaj la malnova episkopa urbo, probable samtempis kun la renaskiĝo de la konstruaĝoj en tiu areo.
==== Marsejlo la malobeema ====
La tumultema karaktero periode revenas en la historio de la urbo. Pro la topografio, la mara karaktero kaj la komerca sendependenco de la Marsejlanoj, la grafoj de Provenco malfacile regis la urbon. La ekonomia kaj politika sendependecoj de Marsejlo rilate al la Francio daŭris ĝis la fino de la XVa jarcento.
==== Marsejlo inter la XIIa kaj XVIa jarcentoj ====
Malfeliĉe la granda pesto eniris Eŭropon tra la Marsejla haveno en 1347. La 15an de decembro 1437, la grafo de Provenco Renato de Anĵuo [René d'Anjou], kiu postvenis sian fraton Ludovika la 3an de Anĵuo (Louis III d'Anjou) kiel reĝo de Sicilio kaj duko de Anĵuo, alvenas en Marsejlon kaj favorigas per privilegioj la restarigon de la urbo, kiun li taksas, kiel strategia maritima bazo por rekonkeri sian reĝlandon de Sicilio.
Linio 414 ⟶ 391:
=== Marsejlo je la XIXa kaj la XXa jarcentoj ===
==== Haveno de la kolonioj ====
Linio 438 ⟶ 414:
==== La intermilitaj skuadoj ====
En 1938, en Marsejlo okazis terura fajrego en magazeno Nouvelles Galeries, kiu ege difektis kelkajn pluretaĝajn domegojn sur strato Canebière. Fronte al sendisciplino de la Marsejlanoj, kaj la senkapableco de la fajrbrigadistoj regi la ordon por plenumi la helpon, Edouard Daladier, kiu ĉeestis por kongreso kaj loĝis en hotelo Noailles fronte al la flamiĝanta vendejo Nouvelles Galeries diris "ĉu do ne estas iu por regi ordon en tiu-ĉi urbo".
Linio 446 ⟶ 421:
==== La 2a mondmilito ====
Sekve de la usona elŝipiĝo en Norda Afriko, Marsejlo estis okupata fare de la Germana armeo la 12an de Novembro 1942, same kiel la cetera Suda regiono. La urbo multe suferis pro la okupado ĉefe dum la "Marsejla razio", inter aliaj la kvartalo Panier norde de la malnova haveno, nomita krimkvartalo fare de la nazioj. Dum la nokto inter la 22a kaj la 23a de Januaro 1943, pluraj miloj homoj estis arestitaj, kaj du tagojn poste, la 24an de Januaro, generalo SS Oberg helpita de la prefekto René Bousquet ordonis al la loĝantoj de la kvartalo Vieŭ-Port [malnova haveno] vakigi sian loĝejon antaŭ 2 horoj kun 30 kg da pakaĵo. 30 000 homoj estis forpelitaj. Dum la 2 sekvantaj semajnoj, 1 500 konstruaĵoj estis dinamititaj, kio postlasis ruinkampon ĝis la Liberigo.
Linio 455 ⟶ 429:
La FFI de Marsejlo (el kiuj Gaston Deferre) pretigis la liberadon de la urbo. Lundon la 21an de Aǔgusto ili ekigis la ribelon kune kun instrukcio al ĝenerala striko. Sed ĉar ili estis malbone armitaj kaj malmultaj, ilia situacio estis kriza ĝis la alveno de la algerianaj tirajonoj de Generalo Montsabert, kiuj eniris en Marsejlon Merkredon la 23an. La bataloj kontraǔ la germana armeo daǔris plurajn tagojn ĝis la kapitulaco de Generalo Schaeffer la 28an de Aǔgusto. La 29an Generalo de Lattre ĉeestis la paradon de la Afrika armeo sur strato Canebière.
====
Marsejlo travivis tre malfacilan ekonomian periodon ekde la jaroj 1950 kun la progresiva sendependiĝo de la francaj kolonioj kaj dum la jaroj 1970 kun la krizo, kiun suferis ĝia industria strukturo.
Linio 462 ⟶ 435:
== Loĝantaro kaj socio ==
=== Demografio ===
Linio 469 ⟶ 441:
Dua komunumo de Francio havanta pli ol 850 000 loĝantoj Marsejlo estas hodiaǔ la dua urba unuo de la lando (post Parizo kaj apenaǔ antaǔ Liono) havanta 1 349 772 loĝantojn (en 1999) inklude de Aix-en-Provence (Ajkso-la-Provenca) en la Nordo, Martigues kaj Vitrolles Okcidente kaj Aubagne Oriente. La urba areo de Marsejlo estas tamen la tria en Francio post tiu de Parizo kaj apenaǔ sub tiu de Liono. La marsejla urbaro ĵus eĉ aldonis al si la komunumon de Sankta Zakario, kiu apartenas al la departemento Var.
▲=== Partneraj urboj ===
▲Marsejlo havas partnerajn rilatojn kun la sekvaj urboj:
* [[Dosiero:Flag of Germany.svg|20px]] [[Hamburgo]] ([[Germanio]]) ekde 1958
| |||