Historio de Usono: Malsamoj inter versioj

'''Homoj unuafoje venis''' al la teritorio de la nuna Usono ĉirkaŭ

'''[[Glacia Epoko]]''' la amerikanoj '''ĉasis grandajn bestojn'''. [[Kennewick Man]]

marbordo, sed ĉiu ajn kolonio mallonge daŭris. En la '''1400-ojaj jaroj''', iuj

1513- [[Ponce de LeonLeón]] malkovris [[Florido]]n. 1520-1526 [[Francisco Gordillo]], [[Esteban Gómez]] kaj [[LucalLucas Dede AllyonAyllón]] navigis longe de la orienta marbordo de Usono, ankaŭ en la rivero Hudsono. 1526- AYLLYONAyllón faris hispanan kolonion en [[Sud-Karolino]] (San Miguel de Guadalupe). 1539- [[Hernando de Soto (esploristo)|Hernando de Soto]] kaj siaj viroj veturas tra Florido, [[Georgio]], [[Nord-Karolino]], Sud-Karolino, [[Tenesio]], [[Alabamo]], [[Misisipio]], [[Arkansaso]], [[Luiziano]]. Li malkovris kaj transiris la Misisipon Riveron en 1541. 1940- Francisco [[Vásques Dede Coronado]] veturasveturis tra [[Arizono]], [[Nov-Meksiko]], [[Kansaso]], [[Oklahomo]], kaj [[Teksaso]]. 1550- [[ARELLANOArellano]] fondis Pensacola. 1565- [[Menéndez De Avilés]] fondis la unuan urbon en Usono, San Agustín, (Saint Augustine), Florido. 1607- La britoj fondis [[Jamestown]], [[Virginio (ŝtato)|Virginio]], kiu estis la unua daŭra angla kolonio.

Usono: en la sudo, kiel en la sukeraj insuloj de la [[Kariba Maro]], viroj venis por riĉiĝi, precipe per plantado de [[tabako]] kaj [[kotono]]. Sed en la nordo, viroj venis ne por profito sed pro religia libereco. Sekve tiuj ne intencis reveni al Eŭropo sed kunportis siajn familiojn. Plue, eĉ se ili dezirus profiton per plantado, la tero de la nordo estis tro ŝtonema kaj la vetero fridema. Do kiam la religia fervoro velkis, ili sin turnis ne al la tero por gajni panon, sed al la maro kaj komerco, konstruante ŝipojn kaj komercante inter [[Afriko]] (sklavoj), [[Ameriko]] ([[sukero]], tabako, kotono) kaj Eŭropo (artefaritaĵoj) -- la tiel nomata komerco triangula.

Ĉi tiu malsamo inter la nordo kaj sudo profunde formigasformigis Usonon.

amerikanoj. Sed ili forprenis pli da tero ol ili povas memlabori. Do ili bezonis laborantojn. Sed Eŭropo ne ankoraŭ havis milionojn aŭ eĉ dekmilojn da homoj malriĉaj kaj senokupaj. Do la plantistoj sin turnis al Afriko por laborantoj.

ŝtelis teron for de la ''ruĝaj'' (indianoj), pereigante ilin per kuglo, malsano kaj forta drinkodrinkemo, kaj, por labori la teron,

Kompreneble, la realo ne estis tiel klara kaj elstara. Fakte, la plimulto de la blankajblankuloj, eĉ en la sudo, ne havis sklavojn, kaj eĉ la

[[Londono]] kaj aliaj Eŭropaj havenoj'''. Ne supriziĝusurpriziĝu: memoru ke Usono tiama havis ekonomion kolonian.

verkis [[konstitucio]]n ([[1787]]) kiu ankoraŭ starasvalidas.

La revoluciistojrevoluciuloj fondis la politikan sistemon de Usono, uzinte la ideojn de [[Locke]], la brita filozofo. Tio estas evidenta

La konstitucio de Usono starigis tribranĉan registaron, konistantekonsistante el 1) Prezidanto kaj administracio, 2) dukamera Kongreso de Senato kaj Ĉambro de Reprezentantoj, kaj 3) Supera Tribunalo. Ĉiuj branĉoj havas apartajn potencojn por kontroli kaj bridi la ceterajn. La konstitucio ne tuj liberigis la sklavojn (sed sklavecon ĝi abolis per [[amendo]] en 1865 post sangega interna milito), kaj en la komenco permesis internacian sklav-komercon nur ĝis 1808. La konstitucio fariĝis la plej alta leĝfonto en Usono, sed nur post la aldono de la Rajtaro, kiu interalie protektis liberecon en parolo, presado, kuniĝado, religio, kaj donis specialajn protektojn por protekti la rajtojn de akuzitoj. Plue, la Rajtaro garantiis la rajton posedi armilojn.

okcidentan duonon de la lando (el la Misisipo[[Misisipio]] al [[Kalifornio]]).

Dum la jarcento la [[usonanoj]] eventuale venkis la indiĝenajn [[usonanojn]]

En la 1860aj[[1860-aj jaroj]] Usonon konsumis la milito inter la

sudon kaj liberigis la sklavojn. [[Sklaveco]] estis aboliciita en Usono en [[1865]]. Post la milito, tri konstituciaj amendoj ŝanĝis la staton de la ekssklavoj: 13a por liberigi kaj malpermesi por ĉiam nevolan laboron, 14a por doni (al ĉiuj) egalajn rajtojn ĉe la landa regiataroregistaro kaj ŝtataj registaroj, kaj la 15a por ebligi ke ili povas baloti. Dum okupado en la sudo, la rajtoj de ekssklavoj estis protektitaj, tamen post la okupo, la situacio de nigrahaŭtuloj en la sudo mizeriĝis. Ili restis malegalaj kaj multe da la nigraj laboris por blankaj bienistoj kontraŭ malmulta pago. Multaj ege suferis sen registara trudohelpo ĝis la 1950aj[[1950-aj jaroj]].

La dudeka jarcento estas foje nomata la "Usona jarcento" pro granda influo de Usono al la cetera mondo. Dum la jarcento[[20a XXjarcento]], Usonanoj batalis du mondmilitojn kontraŭ Germanio, malvarman militon kontraŭ Sovetunio, fariĝis monda potenco, paŝis sur la luno kaj inventis la

[[Poliomjelito|kuracon kontraŭ polio]],

Dum la 1960aj1960-aj jaroj, trans la maro ĝi batalis por alianca registaro en '''[[Suda Vjetnamio]]''' kontraŭ [[Norda Vjetnamio]], kiun subtenis la komunistoj. Dum la sama jardeko, okazis granda maltrankviliĝo, grandparte inter generacioj; ĉe unu flanko la generacio de la dua milito, kaj ĉe la alia, ties gefiloj. Amasoj da homoj protestis la militon kaj akcepis "kontraŭkulturon" en kiu estis akceptataj libero por uzo de drogaĉojdrogoj, malkonformeco kaj malamo por aŭtoritateco. MurdistojAliflanke murdistoj pafmortigis bonkonatajn politikistojn (la fratoj Kennedy, [[JFK|Johano]] kaj [[RFK|Roberto]], [[Malcolm X]], [[Martin Luther King]]). Okazis granda ekspansio de homrajtoj fare de la Usona Alta Kortumo, kiu klarigis multajn partojpartojn de la [[Konstitucio]] por protekti la rajtojn de akuzitojn, kaj fare de Kongreso, kiu faris la Akton de CivitajanCivitanaj Rajtoj de 1964

En la 1970aj1970-aj jaroj, pro la Vjetnama milito kaj skandalo de [[Richard Nixon|Nixon]], kreskis malfido kiu mildiĝis nur dum la jaroj de [[Ronald Reagan]]. Nixon demisiiĝis pro skandalo, kaj lia posteulo Ford malpopulariĝis pro pardoni Niksonon. En [[1976]], Usono agnoskis sian ducent-jariĝon kunper publikaj festoj dum la tuta jaro. La saman jaron, la popolo elektis [[Jimmy Carter]] Prezidanton, kies kampanjo forte emfazis ke li estis "eksterulo" rilate Vaŝingtonon. En sportoj, bokso populariĝis per la eventoj de [[Muhammad Ali]], kaj "ekstremaj sportoj" vere naskiĝis per riskantoj kiaj [[Evel Kneivel]].

La 1980aj1980-aj jaroj estis la epoko de Reagan, kiu intervenis tutmonde, okupis kontraŭan rolon kontraŭ [[Sovetunio]], kaj lanĉis la programon "Stategian Defendan Iniciativon", kiu estas armilo lokota en [[kosmo]] por defendi kontraŭ interkontinentaj nukleaj misiliojmisiloj. La programo, kiu ebligis la ideon de venkebleco en atoma milito, allogis kritikojn, sed helpis krei psikologian avantaĝon. La sekvanta armila konkurenco fine bankrotigis Sovetunion. Tiun saman jardekon, populariĝis kabla televido kaj ĝiaj multaj kanaloj ([[MTV]], [[ESPN]], [[HBO]], ktp). En muziko, cifereca muziko en kompaktdiskoj forpuŝis gramofonajn diskojn kaj hejmaj vidbendaj maŝinoj fariĝis ege popularaj, ŝanĝante hejman distradon revolucie.

Je '''marto 2000''' la ekonomio '''[[dot.com]]''' atingis sian pinton.

voĉoj, Bush gajnis nur 537 pli da voĉoj (0,01%) pli da voĉoj ol Gore. Post kvin semajnoj de barakto en la tribunaloj, advokato kontraŭ advokato, Bush, kies patro estis prezidento [[1989]]-[[1993|93]], fine venkis.

Mardon la 11-an de septembro, teroristoj atakis la Pentagonon en Vaŝingtono kaj detruis la [[Ĝemelturoj]]n en Novjorko. Pli ol 4000 pereis. La registaro diras, ke [[Osama Bin-Laden]] estas kulpa. Prezidanto Bush deklaris militon kontraŭ terorismo. Je la [[7-a de oktobro]] Usono komencis militon kontraŭ la reĝimo de la [[talibano]]j en [[Afganio]], kiu gastigasŝajne gastigis terorismajn trejnejojn de Bin-LadenonLadeno. La [[Norda Alianco]], ribelanta armeo de la nordo, kiun Usono subtenis, eventuale forkaptis ĉiujn provincojn kaj urbojn de la talibanoj. Sed multaj soldatoj de la talibanoj malaperis en la montojn kun siaj pafiloj. Bin-Laden ankoraŭevitis evitasdum jaroj kaptadon (aŭ eble mortis pro renmalsano).

* [[Ralph Nader]]