Kiel registrite je 19:51, 8 mar. 2013 redakti Addbot (diskuto \| kontribuoj) Patrolantoj 193 405 redaktoj e Roboto: Forigo de 77 interlingvaj ligiloj, kiuj nun disponeblas per Vikidatumoj (d:q6526) ← Iru al antaŭa ŝanĝo		Kiel registrite je 18:40, 26 aŭg. 2013 redakti malfari Walber (diskuto \| kontribuoj) Patrolantoj 2 593 redaktoj Neniu resumo de redakto Iru al sekvanta ŝanĝo →
Linio 1: {{Italia komunumo ~~{\| border=1 align=right~~ \|+ ~~'''Urbo~~nomo = Bolzano-Bozen~~'''~~ \| dosiero=Panorama Bolzano2.JPG \|- \| blazono = ITA Bozen-Bolzano COA.svg\|60px\|left\|Wappen von Bozen ~~\|Urba komunumo\|\|Bolzano-Bozen~~ \| regiono = {{Italio TAA}} (2005) \|- \| provinco = {{Italio BZ}} (2005) ~~\|Provinco\|\|[[Sudtirolo]]~~ \| latitudo_gradoj = 46 \|- \| latitudo_minutoj = 30 ~~\|ŝtato\|\|[[Italio]]~~ \| latitudo_sekundoj = 0 \|- \| latitudo_direkto = N ~~\|Altitudo\|\|265 m~~ \| longitudo_gradoj = 11 \|- \| longitudo_minutoj = 21 ~~\|Areo\|\|52,34 km²~~ \| longitudo_sekundoj = 0 \|- \| longitudo_direkto = E ~~\|Loĝantaro\|\|97.332 (2003)~~ \| alto = 262 \|- \| areo = 52 ~~\|Denso\|\|1.860 loĝ/km²~~ \| kvanto_de_loĝantoj = 103379 \|- \| denso_de_loĝantoj = 1988 ~~\|Urbaj distriktoj\|\|~~ \| subdividaĵoj = [[Zentrum-Bozner Boden-Rentsch]], [[Oberau-Haslach]], [[Europa-Neustift]], [[Don Bosco (Bozen)\|Don Bosco]], [[Gries-Quirein]] * Urbocentro-Bodenoj-Renĉo <br />''(Zentrum–Bozner Boden–Rentsch/<br />Centro-Piani-Rencio)'' \| najbaraj_komunumoj = [[Appiano]], [[Karneid]], [[Laives]], [[Nova Ponente]], [[Renon]], [[San Genesio Atesino]], [[Terlano]], [[Vadena]] * Oberaŭo-Aslago <br />''(Oberau-Haslach/Oltrisarco-Aslago)'' \| poŝtkodo = 39100 * Eŭropo-Nojŝtifto <br />''(Europa-Neustift/Europa-Novacella)'' \| telefona_kodo = 0471 * Sankta Johano Bosko <br />''(Don Bosco-Neugries/Don Bosco)'' \| ISTAT_kodo = 021008 * Grieso-Sankta Kvirino <br />''(Gries-Quirein/Gries-San Quirino)'' \| imposta_kodo = A952 \|- \| nomo_de_loĝantoj = ''Bozner'', ''bolzanini'' ~~\|Najbaraj<br /> komunumoj\|\|~~ \| patrono = [[Assunzione di Maria\|Maria Assunta]], [[Heinrich von Bozen]] * Lajferso (''Leifers/Laives'') \| festo = pentekosta lundo * Riteno (''Ritten/Renon'') \| retpaĝo =http://www.comune.bolzano.it/ * Sarna valo (''Sarntal/Val Sarentino'') \| mapo = Cartina Comune BZ Bolzano.png * Jenesieno (''Jenesien/San Genesio'') \| mapamplekso = 300 * Terlano (''Terlan/Terlano'') }} * Epano (''Eppan/Appiano'') '''Bolzano-Bozen''' {{audio\|It-Bolzano.ogg\|<small>listen</small>}} ([[Germana lingvo\| germane]]: ''Bozen''; ladine: ''Balsan'' aŭ ''Bulsan''; latine: Bauzanum; esperante: Bolcano) estas la [[Ĉefurbo\|ĉefurbo]] de la provinco de [[Sudtirolo]] en norda [[Italio]]. Ĝi estas unu el nur kvin municipoj en Sudtirolo en kiuj la plejparto de la loĝantoj denaske parolas la italan. * Karnajdo (''Karneid/Cornedo all'Isarco'') * Fateno (''Pfatten/Vadena'') \|- ~~\|Poŝta kodo\|\|39100~~ \|- ~~\|Telefona kodo\|\|+39 0471~~ \|- ~~\|En interreto\|\|http://www.comune.bolzano.it~~ \|- \|} Bolzano-Bozen estas la sidejo de la [[Libera Universitato de Bozen-Bolzano]], kie prelegoj kaj seminarioj estas okazigitaj en la angla, la germana kaj la itala. ~~[[Dosiero:DOM_Bozen.JPG\|thumbnail\|175px\|left\|Katedralo]]~~ En-vivkvalita enketo de la itala gazeto ''[[Il Sole 24]]'', (2010) Bolzano-Bozen estis vicigita nombro unu en listo de 107 italaj grandurboj.<ref>{{cite web\|title=Qualità della vita 2010\|url=http://www.ilsole24ore.com/speciali/qvita_2010/home.shtml\|publisher=Il Sole 24 Ore\|accessdate=2 August 2012}}</ref> En la eldono de la enketo, (2011) Bolzano-Bozen estis vicigita numero du, post pintrangoita [[Bolonjo\|Bologna]].<ref>{{cite web\|title=QUALITÀ DELLA VITA 2011\|url=http://www.ilsole24ore.com/speciali/qvita_2011/home.shtml\|publisher=Il Sole 24 Ore\|accessdate=2 August 2012}}</ref> En la eldono, (2012) Bolzano-Bozen denove okupis la pintlokon, estante vicigita la grandurbo kun la plej bona vivokvalito en Italio.<ref>{{cite web\|title=QUALITÀ DELLA VITA 2012\|url=http://www.ilsole24ore.com/speciali/qvita_2012/home.shtml\|publisher=Il Sole 24 Ore\|accessdate=20 August 2013}}</ref> '''Bolzano-Bozen''' [bOlcano-bOcen] (en la itala lingvo ''Bolzano'', en la germana lingvo ''Bozen'', en la ladina lingvo ''Balsan'', ''Bulsan'', en la latina ''Bauzanum'') estas la ĉefurbo de la sume plejparte [[germana lingvo\|germanlingva]] norda landoparto Aŭtonoma Provinco [[Sudtirolo]] (Alto Adige/Südtirol), kiu post la [[Unua Mondmilito]] perfide forpreniĝis de [[Aŭstrio]] kaj la norda parto de la kultura regiono [[Tirolo]], kaj doniĝis al Italio. La loĝantoj de la urbo estas 97.332, la surfaco estas 52,34 km² kaj denso estas 1.860 loĝantoj en km². La urbo estas dividita en 5 urbajn distriktojn. Kvankam la kamparaj komunumoj ĉirkaŭ Bolzano-Bozen post la politika italigo restis je grandega plimulto germanlingvaj, en la provinca ĉefurbo la lokaj aŭtoritatuloj provis kaj sukcesis loĝigi multajn itallingvanojn aparte el la pleja [[Suda Italio\|sudo de Italio]], tiel ke ĉi-tie la historia germana lingvo sukcesis iĝi minoritata. Laŭ la nuna stato, la loĝantoj estas de itala (73%), germana (26,29%) kaj ladina (0,71%) lingvo. En Bolzano-Bozen estas arkeologia muzeo kun [[Glaĉerhomo\|Oetzio]] (glacia mumio). Tra Bolzano-Bozen fluas rivero ''Eisack'' [Ajzak] (itale ''Isarco'' [izArko]), en kiun fluas rivereto ''Talferbach''/''Talvera'', kiu disigas kvartalon ''Gries'' de la historia urbocentro. Sud-okcidente de la urbo la Eisack kuniĝas kun la rivero [[Adiĝo]] (itala ''Adige'', germana ''Etsch''). ==Historio== [[File:Bozen um 1898.jpg\|thumb\|left\|Bolzano-Bozen en la jaro 1898]] La regiono estis loĝita fare de la [[Raetio\|raetiaj]] isarkaj homoj kaj en 15 a.K estis konkerita per la romianoj gviditaj de la generalo [[Nero Claudius Drusus]]. Ili konstruis setlejon nomata laŭ la generalo ''Pons Drusi'' (''ponto Druso''). La proksima vilaĝo estis nomita ''Bauzanum''. Kun la fino de la romia imperio [[Bavario\|bavara]] enmigrado komenciĝis kaj la unua mencio de bavara grafo kiel reganto de Bolzano-Bozen originas de la jaro 679.<ref>As reported b y[[Paulus Diaconus]] in his''Historia Langobardorum'', ed. Georg Waitz, MGH Scriptores rerum Langobardicarum, Hannover 1878, p. 35.</ref> La areo estis loĝita fare de [[Germanoj\|germanaj]] populacioj ekde tiam. En 1190 Bolzano-Bozen estis levita al [[grandurbo]] fare de la episkopo Konrado de [[Trento]] kaj iĝis grava komercpunkto pro ĝia pozicio inter la du gravaj grandurboj de [[Venecio]] kaj [[Augsburg]]. Kvar fojojn jare okazis merkato kaj komercistoj venis de la sudo kaj la nordo. La komerca magistrato estis tial fondita en 1635. Ĉiu merkatsezono du italaj kaj du ĝermanaj oficistoj (nomumitaj de la alvenintaj komercistoj) laboris en tiu oficejo. La grandurbo estis kultura krucpunkto en tiu tempo kaj daŭre estas ankaŭ nuntempe.<ref>''Bozner Chronik'', Ferdinand Troyer; Bozen 1648</ref> Antaŭ la 1-a mondmilito Bolzano-Bozen estis parto de la [[Aŭstrio-Hungario\|aŭstro-hungara]] distrikto de [[Tirolo (regiono)\|Tirolo]]. Je la fino de la 1-a mondmilito la suda parto de [[Tirolo (regiono)\|Tirolo]] estis aneksita fare de [[Itala reĝlando\|Italio]] kaj en 1927 Bolzano iĝis ĉefurbo de la provinco [[Sudtirolo]]. Ĝis ĝia aneksado al Italio Bolzano-Bozen estis ĉefe germanlingva urbo. En 1910, 29,000 loĝantoj estis germanlingvaj kaj nur 1,300 ital-parolantaj.<ref>[http://www.comune.bolzano.it/UploadDocs/2729_Azzolini_ita.pdf City of Bolzano publication]{{Language icon\|it}}</ref> En la 1920-aj jaroj la provinco, kaj precipe ĝiaj urboj, estis submetita al intensa programo de italigado sub ordoj de [[Benito Mussolini]]. En la sudo de la urbo estis konstruita industria regionio kun grandaj fabrikoj precipe de peza industrio. Por la laborantoj alvenintaj de la malnovaj italaj provincoj estis konstruitaj novaj kvartaloj. Tiamaniere la [[faŝismo\|faŝista]] registaro sukcesis plimultigi la itallingvan loĝantaron. <ref>[http://www.comune.bolzano.it/UploadDocs/2729_Azzolini_ita.pdf City of Bolzano publication]{{Language icon\|it}}</ref> Dum la 2-a mondmilito Bolzano estis la loko de la [[Naziismo\|naziia]] traira [[koncentrejo]] por [[judo]]j kaj politikaj kaptitoj.<ref>Juliane Wetzel (1994), "Das Polizeidurchgangslager Bozen",''Die vergessenen Lager'', eds Wolfgang Benz and Barbara Distel (Dachauer Hefte 5), Munich.</ref> ==Socio== ===Lingva distribuo=== Laŭ la censo (2011) 73.80% de la loĝantoj de la grandurbo parolas [[Itala lingvo\|la italan]], 25.52% [[Germana lingvo\|germanan]] kaj 0.68% [[Ladina lingvo\|la ladinan]] kiel sia [[gepatra lingvo]].<ref>journal 2012, " month=June\|title=Volkszählung 2011/Censimento della popolazione 2011\|journal=astat info\|issue=38\|pages=6-7\|publisher=Provincial Statistics Institute of the Autonomous Province of South Tyrol\|url=http://www.provinz.bz.it/astat/de/service/256.asp?news_action=300&news_image_id=563169\|accessdate=2012-06-14"</ref> ==Ekonomio== La regiono prosperas kun miksaĵo de altkvalita intensa [[agrikulturo]] (inkluzive de [[vino]], [[frukto]] kaj [[lakto\|laktaĵo]]j), [[turismo]], tradicia [[Metio\|artmetio]] (ligno, ceramikaĵo) kaj progresintaj [[Servo\|servoj]]. [[Peza industrio]] (maŝinaro, memvetura, ŝtalo) instalita dum la 1930-aj jaroj nun estis plejparte malmuntita. Malavantaĝo de la loka ekonomio estas, ke ĝi tre dependas de la publika sektoro kaj aparte de la provinca registaro. Bolzano-Bozen estas la plej granda urbo en la aŭtonoma provinco de [[Sudtirolo]] kiu havas specialan statuton. Tiu statuto sekurigas la rajtojn de la germanlingva malplimulto en Italio. Tiu unika sistemo estis ankaŭ admirita fare de la Dalai-Lamao, kiu vizitis la urbon dum pluraj okazoj por studi eblan aplikon en ĉin-okupata Tibeto.{{cn\|date=August 2013}} La sudtirola aŭtonomio estis prezentita ankaŭ kiel rolmodelo por la sukcesa kaj justa rezolucio de inter-etnaj konfliktoj al aliaj regionoj de la mondo.{{cn\|date=August 2013}} ==Klimato== Situante ĉe multoblaj klimatlimoj, Bolzano-Bozen havas [[humidan subtropikan klimato]]n (Cfa/Cwa) kun varmaj someroj (ĵus sufiĉa por esti nomita' subtropika ') kaj relative malvarmegaj vintroj. La meza maksimuma temperaturo dum someraj tagoj estas inter 27°C kaj 29°C kaj la meza minimuma temperaturo dum vintraj noktoj egalas al −1°C bis −4°C. ==Ĉefaj vidindaĵoj== [[Dosiero:DOM_Bozen.JPG\|thumbnail\|175px\|left\|Katedralo]] La mezepoka urbocentro, [[Gotika arkitekturo\|gotikaj]] kaj [[Romaniko\|romanikaj]] kun siaj portikoj, preĝejoj kaj la dulingva signaĝo donas guston de urbo ĉe la vojkruciĝoj de italaj kaj aŭstraj kulturoj. Inter la plej gravaj monumentoj kaj vidindaĵoj estas: * ''Placo Walther'', kun statuo de [[Walther von der Vogelweide]], germana amkantisto (''[[Mezepoka amkanto\|minesinger]]'') * la ''portikoj'', strato en la urbocentro kun mezepokaj arkadoj laŭ ĝia tuta vojo, nun loĝigante sennombrajn ĉefstrato-butikojn * la sudtirola muzeo de [[arkeologio]], kiu havas la mumion de [[Ötzi]] * la gotika Katedralo, komencita en 1184, vastigita en la 14-a jarcento kaj kompletigita en 1382. * la malnova paroka preĝejo de Gries, kun retablo de [[Michael Pacher]] * la [[benediktana\|benediktanoj]] monaĥejo de [[Muri-Gries]], kun barokaj pentraĵoj. * La preĝejo de [[dominikanoj]] (13-a jarcento), kun serio de 14-ajarcentaj gotikaj pentraĵoj * diversaj kasteloj, inkluzive de ''[[Kastelo Maretsch]]'', ''[[Kastelo Runkelstein]]'' kaj ''[[Kastelo Sigmundskron\|Kastelo Firmian/Sigmundskron]]'' * ''[[Monumento de la venko]]'', triumfa arko konstruita sur la ordo de [[Benito Mussolini]] en 1928 * [[Mesner Montomuzeo]] de [[Reinhold Messner]] kiu troviĝas en [[Kastelo Sigmundskron]]. Por pli da historiaj kaj geografiaj informoj vidu [[Sudtirolo\|Sudtirolon]]. ==Urbocentro-distriktoj kaj najbaraj komunumoj== [[File:Location of Bozen (Italy).png\|thumb\|right\|Bolzano]]. [[File:Bolzano, Italy.jpg\|thumb\|right\|Aerfoto]] Urbocentro-distriktoj: * Centro-Piani-Rencio (germane: ''Zentrum-Bozner Boden-Rentsch'') * Dono Bosco * Europa-Novacella (germane: ''Europa-Neustift'') * Gries-San Quirino (German: ''Gries-Quirein'') * Oltrisarco-Aslago (germane: ''Oberau-Haslach'') Najbaraj komunumoj estas: [[Appiano\|Eppan]], [[Karneid]], [[Laives (Italio)\|Laives]], [[Deutschnofen]], [[Ritten]], [[Jenesien]], [[Terlano]] kaj [[Vadena]]. ==Transporto== Bolzano-Bozen estas konektita per la aŭtovojreto [[Italaj aŭtovojoj\|A22-]][[Eŭropa ŝoseo 45\|E45]]<ref>[http://www.a22.it/interne/a22_stretch_interna.asĥ?id=162&l=2 A22.it]Autostrada del Brennero SpA Brennerautobahn AG. Retrieved 19 June 2009.</ref> [[al]] sude al [[Trento]] kaj [[Verono]] kaj norde al [[Innsbruck]] (Aŭstrio) kaj [[Munkeno]] (Germanio). La urbo ankaŭ estas konektita al la itala [[fervojo\|fervoja reto]]. La [[stacidomo]], malfermita en 1859, estas parto de la [[Brenner-fervojo]] (Verona-Innsbruck), kiu estas parto de la ĉefa fervojitinero inter Italio kaj Germanio. La stacio ankaŭ estas [[krucvojo]] de la loka fervojo al [[Merano]]. Ekzistas 50-kilometra reto de ciklovojoj kaj proksimume 30% de vojaĝoj en Bolzano-Bozen estas faritaj per biciklo.<ref>[http://www.comune.bolzano.it/mobilita_context02.jsp?ID_LINK=2998&area=122 Bolzano città della bicicletta]</ref> Ĉiutage linia aviadilo flugas de aerodromo de Bolzano (IATA: BZO) al [[Romo]]. ==Sporto== La urbo estas gastiganto al ĉiujara internacia kurkonkurso - la [[BOclassic]]. La okazaĵo, unue okazigita en 1975, okazas je la 31-a de decembro [[Silvestro]] kaj estas dissendita en televido. Bolzano estas fama ankaŭ pro siaj sportaj plonĝistoj, el kiuj Klaus Dibiasi, Giorgio Cagnotto kaj Tania Cagnotto venkis olimpiain medalojn. ===Lokaj teamoj=== La urbo havas pliajn teamojn de piedpilko el kiuj unu [[F.C. Südtirol]] ludas en rofesia ligo. En profesia ligo ludas ankaŭ la teamo de manpilko [[Loacker Bozen Handball]] kaj la teamo de glacihokeo [[HC Bolzano Bozen]]. ===Ĝemelurboj - ĝemelurboj=== Kun Bolzano-Bozen estas [[Ĝemelurbo\|spegulita]] : * [[Maratea]], Italio * [[Sopron]], [[Hungario]] ==Referencoj== {{Reflist}} ==Eksteraj ligiloj== [[file:Commons-logo.svg\|16x16px\|link=]] Media related to [[commons:category:Bolzano]] at Wikimedia Commons * [http://www.comune.bolzano.it/ ''Bolzano City Hall'' oficialo retejo] (en la itala kaj la germana) * [http://www.bolzano-bozen.it/index.php?lang=en ''Bolzano Tourist Board'' oficialo retejo] {{commons\|Bozen\|Bolzano-Bozen}}

Bolzano: Malsamoj inter versioj