Laŭa lingvo: Malsamoj inter versioj

La '''laosalaŭa lingvo''' (BGN/PCGN: phasa lao, {{IPA2|pʰaːsaː laːw}})<!--{{fix|text=aldonu tonon}}--> estas [[tona lingvo]] el [[Kradaja lingvaro]]. Ĝi ankaŭ estas oficianomata '''laosa lingvo''' pro la oficiala lingvo de [[Laoso]]. kaj ankaŭĜi estas parolata en komunumoj de laosaj[[laŭoj]] aŭ laosanoj elmigrintoj en norda [[Tajlando]], kie ĝi estas plej kutime nomata [[isarna lingvo]]. Ĝi estas baza lingvo de [[laosoj]]laŭoj kaj ankaŭ grava dua lingvo de multaj malgrandaj etnoj en [[Laoso]] kaj [[Isarno]]. Samkiel ĉiuj aliaj lingvoj de Laoso, la laosalaŭa lingvo utiligas [[abugido|abugidan]] skribsistemon. Ofica standardo de literatura lingvo ne ekzistas, sed defakte standarda lingvo baziĝas sur [[Vjentiano|vjentiana]] dialekto.

La laosalaŭa lingvo devenas de [[tajaj lingvoj]] parolataj en teritorioj de nuna suda [[Ĉinio]] kaj norda [[Vjetnamio]] fare de malsamaj popoloj konataj kiel [[jŭe-popoloj]]. Pro invadoj de [[hanoj]] kaj [[mongoloj]] kaj ankaŭ pro serĉo de landoj pli taŭgaj por kultivado de [[rizo]], la tajaj popoloj eventuale moviĝis al [[Barato]], laŭ la valo de [[Mekongo]] kaj suden tra tuta [[Malaja duoninsulo]]. La historio de migrado de la tajaj popoloj estas konservita en [[eposo|eposa]] formo en legendoj pri [[Ĥun Borom]]. Tajaj popoloj en nuna Laoso elpremis aŭ absorbis pli fruajn tribojn de [[mon-kmera lingvaro|mon-kmeraj]] kaj [[aŭstronezia lingvaro|aŭstroneziaj]] lingvoj. Malgraŭ kontinuaj politikaj konfliktoj inter [[Siamo]] kaj [[Vjetnamio]], laosoj sukcesis krei sian propran identecon kaj pli-malpli konsistan lingvon el malsamaj dialektoj.

La laosalaŭa lingvo havas multajn dialektoj, sed ili ĉiuj estas interkompreneblaj. La [[isarna lingvo]] ankaŭ divideblas al variaj dialektoj, sed ankaŭ ili estas interkompreneblaj kaj inter si, kaj kun laosajlaŭaj dialektoj de [[Laoso]]. Aldone, estas sennombraj malgrandaj dialektoj, parencaj al la laosalaŭa, kiujn parolas triboj devenantaj de kontraŭvole enmigrintaj laosoj en centra Tajlando.

* Vjentiana Laosalaŭa ([[Vjentiano]])

* Norda Laosalaŭa ([[Luangprabango]])

* Nordorienta Laosalaŭa ([[Siangĥuango]])

* Centra Laosalaŭa ([[Ĥammuano]])

* Suda Laosalaŭa ([[Ĉampasako]])

* Isarna Laosalaŭa ([[Isarno]])

Aldone, dialektoj de laosalaŭa (aŭ tre proksime rilataj lingvoj, depende de kiel oni preferas difini ilin) aperas ĉe multaj malgrandaj [[etno]]j de Tajlando, kiel [[njoa lingvo]], [[fu-taja lingvo]], [[saeka lingvo]], [[taj-dama lingvo]], [[taj-dona lingvo]] ktp. Kvankam etne tiuj popoloj estas [[tajoj]], la laosa registaro difinas ilin kiel ''Lao Loum'' (ລາວລຸ່ມ), "plataj laosoj". Malgraŭ aparta deveno, la [[siama lingvo]] estas tre simila al la laosalaŭa je multaj gramatikaj ecoj kaj havas multajn samajn bazajn vortojn, sed malsamoj en vortuzado limigas interkomprenon.

Dum sia historio, la laosoj utiligis kelkajn maldamajn [[abugido|abugidajn]] skribsistemojn. La moderna laosalaŭa skribo devenas de la [[kmera alfabeto]], kiu, siavice, baziĝas sur la barata [[brahmio]]. Ĝi estis komence simila al la [[taja alfabeto]], sed, pro multaj [[ortografio|ortografiaj]] reformoj, okazitaj fare de reĝaj dinastioj, malproksimiĝis de ĝi. La laosalaŭa alfabeto estas pli kongrua kun moderna lingvo, havas malpli da literoj kaj pli emas skribi vortojn ne laŭ [[etimologio]], sed laŭ moderna prononco. [[Konsonanto]]j en la laosalaŭa skribo havas tonajn klasojn kaj la skribo faciligas markigon de tonoj per tonaj markoj. Ekzistas oficiala sistemo pri latinigo de la laosalaŭa lingvo, kiu estas iom nekonsista kaj baziĝas sur [[franca lingvo|franca]] ortografio. Laos-parolantaj popoloj de [[Isarno]] kaj aliaj partoj de [[Tajlando]] plej ofte ne regas la laosanlaŭan skribon kaj uzas tajan alfabeton kaj tajan sistemon de latinigo por skribi laose.

[[Numeralo]]j estas skribataj kaj per numeroj, kaj per vortoj (1 kaj ''unu''), sed numeroj estas pli komunaj. En plejparto de okazoj laosoj utiligas [[arabaj ciferoj|arabajn ciferojn]], sed tradiciaj laosajlaŭaj ciferoj, devenantaj de brahmio, ankaŭ estas instruataj kaj uzataj.

La lasta ortografia reformo en la laosalaŭa skribo okazis en la [[1970-aj jaroj]], kiam oni forigis literon ຣ (ro) kaj anstataŭigis ĝin per ລ (lo). Tamen, multaj laosoj daŭre pronancas kaj skribas vortojn kun ຣ, aparte olduloj kaj tiuj, kiuj elmigris el la lando antaŭ la 1970-aj.

Plejparto de vortoj en la laosalaŭa lingvo estas nativedenaskaj laosajlaŭaj. Tamen, post enkonduko de [[budhismo]], multaj terminoj venis al la laosalaŭa el la [[palia lingvo]], aparte tiuj de religia vortaro kaj komunikiĝo en [[sangho]]. La [[kmera lingvo]] vaste influis la laosanlaŭan dum tempoj de la [[Kmera Imperio]], kiu kontrolis multajn partojn de nuna Laoso. Aparte, multaj kmeraj vortoj envenis en la laosanlaŭan terminaron de [[juĝo]] kaj kulturo. El tiuj vortoj, multaj estis pruntitaj, siavice, fare de kmeroj el [[sanskrito]] tra [[Barato|barataj]] negocistoj.

Formala lingvo havas pli grandan nomon de [[pruntovorto]]j, aparte de palia, sanskrita kaj kmera devenoj, ol la popola parola lingvo. La palia kaj sanskrita lingvoj rolas en la laosalaŭa (kaj en multaj aliaj aziaj lingvoj) same, kiel la [[latina]] kaj la [[greka]] rolis en [[Eŭropo]]. Formala lingvo ofte utiligas specialajn pronomajn formojn kaj specialajn formalajn frazajn finaĵojn ແດ (dè, [deː]) aŭ ເດີ (deu, [dɤ]). Negativaj esprimoj havas formalan finaĵon ດອກ (dok, [dɔːk]). Jenaj frazoj estas en formala formo:

Granda plimulto de laosajlaŭaj vortoj estas unusilabaj. LaosajLaŭaj vortoj ne havas [[fleksio]]jn, kiuj markus [[deklinacio (gramatiko)|deklinaciojn]] aŭ [[verbo|verbajn]] [[tenso]]jn, kaj por marki tiujn ecojn ekzistas apartaj [[vorteto]]j. La laosalaŭa estas preskaŭ ekskluzive [[Subjekto Verbo Objekto|SVO]]-lingvo, kvankam laosoj emas preterlasi la subjekton. La laosalaŭa lingvo untiligas [[pronomo]]jn pli ofte ol la parenca [[siama lingvo]] kaj ol plimulto de aliaj [[Azio|aziaj]] lingvoj.

Substantivoj ne markiĝas je [[genro (gramatiko)|genro]], [[deklinacio (gramatiko)|deklinacio]] aŭ [[gramatika nombro]]. Ĉiu substantivo povas esti singulara aŭ [[pluralo|plurala]] depende de kunteksto. La laosalaŭa lingvo havas nek difinitajn, nek nedifinitajn [[artikolo (gramatiko)|artikolon]]. Por esprimi pluralon aŭ kvanton de iu objekto la laosalaŭa lingvo ofte uzas [[mezura vorto|mezurajn vortojn]] (laose ລັກສະນະນາມ, {{IFA|laksaʔnaʔnaːm}}). Ekzemple, la frazeron 'du seĝoj' en la laosalaŭa oni dirus proksime al 'seĝo du peco'.

Kiel en multaj lingvoj de [[Azio]], [[pronomoj]] estas ofte preterlasataj en neformala laosalaŭa aŭ anstataŭigataj per [[kromnomo]]j aŭ familiecaj terminoj ('frato', 'onklo', 'avo' ktp.) depende de sekso kaj aĝo de alparolato kaj formo de ŝia/lia rilato kun la parolanto. Pronomoj, kiam ili uziĝas, ankaŭ havas multajn variantojn depende de [[lingvotavolo]] - ekde rojala (nur uzita por paroli kun [[reĝo]]jn kaj membroj de reĝa familio, nun preskaŭ ne uzata krom je [[ŝerco|ŝerca]] senco) ĝis vulgara kaj eĉ ofenda. Ju pli formala estos iu parolo, des malpli da pronomoj estos preterlasitaj kaj des pli formalaj formoj estos uzataj. Pronomoj transformiĝas al plurala formo per antaŭ-vorteto ພວກ (pʰuak), ekzemple ພວກເຈົ້າ (pʰuak jao) "vi (plurala)". Aĝo kaj socia statuso de la alparolato estas ĉiam markita per la lingvo. Se iu persono parolas al pli juna viro, ŝi/li prefiksas lian nomon per ບັກ (bak, [bak]), kaj por pli juna inoj uziĝas antaŭ-vorteto ອີ (i, [iː]). Por pli maljunaj viroj kaj inoj oni uzas, laŭorde, vortetojn ອ້າຍ (ai, [aj]) kaj ແອື້ອຍ (èw, [ɛːw]). Ege pli maljunajn homojn oni afable adresas kiel "onklino", "onklo", "patro", "patrino", "avo", "avino" ktp, eĉ se ili ne rilatas al la familio de la parolanto.

En la laosalaŭa lingvo estas neniu kardinala distingo inter [[adjektivo]]j kaj [[adverbo]]j, kaj vortoj en tiu kategorio facile ludas ambaŭ rolojn. Duobligo de radiko ofte uziĝas por emfazo de intenseco. En norma lingvo ne pli ol nu vorto po frazo povas esti duobligata. Plej ofte adjektivoj sekvas substantivojn. Adverboj povas kaj sekvi verbojn, al kiuj ili apartenas, kaj stari antaŭ ili depende de la vorto. Plej ofte ne uziĝas iuj vortetoj por ligi substantivon kun adjektivo.

LaosajLaŭaj [[verbo]]j (ກະຣິຍາ, kaligna {{IPA|káʔrīɲáː}}) ne ŝanĝiĝas laŭ [[tenso]], [[gramatika modo|modo]] aŭ responda [[pronomo]]. Tenso estas nur montrita per temp-referencaj vortoj kiel "hieraŭ", "sekvan jaron", "nun" ktp, aŭ per certaj [[partikulo]]j. Substantivoj kun prefiksoj ການ (kan {{IPA|kaːn}}) aŭ ຄວາມ (khwam {{IPA|kʰuáːm}}) estas fakte substantivigitaj verboj. Ili ree iĝas verboj se oni forigas la prefikson.