Hipokastano: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Neniu resumo de redakto
Neniu resumo de redakto
Linio 20:
== Priskribo ==
[[Dosiero:Kaštan 1.jpg|eta|left|220px|Foliaro kaj floroj.]]
Ĝi altas ĝis 36 m, kun [[Kupolo|kupola]] arbokrono de dikaj [[branĉo]]j, ĉe pli maljunaj arboj la eksteraj branĉoj ofte pendantaj kun supren-kurbitaj pintoj. La [[folio]]j estas kontraŭaj kaj palmate kunmetitaj, kun 5–7 folietoj; ĉiu folieto longas 13–30 cm, farante diametron de 60 cm por la tuta folio, kun [[petiolo]] de 7–20 cm. La foliaj [[cikatro]]j, kiuj restas sur la [[ŝoso]]j post foliofalo, havas karakterizan [[Hufumo|hufuman]] [[formo]]n, inkluzive de la sep [[najlo]]j. La [[floro]]j kutime estas blankaj kun ruĝa makuleto; ili [[Printempo|printempe]] aperas kiel starigantaj [[paniklo]]j de 10–30 cm grandaj kun ĉirkaŭ 20–50 floroj ĉe ĉiu paniklo. Kutime nur 1–5 [[frukto]]j disvolviĝas el ĉiu paniklo; la ŝelo estas verda, mole [[Planta pikaĵo|pikaĵa]] [[Kapsulo (frukto)|kapsulo]] enhavante unu ( malofte du aŭ tri ) [[Nukso|nuksecan]] [[semo]]n nomitan ĉeval[[marono]]n aŭ ĉevalkaŝtanon. Ĉiu ĉevalmarono diametrashavas diametron de 2–4 cm, kaj estas brile nukso-bruna kun blankeca makulo sube <ref name=rushforth>{{en}} Rushforth, K. (1999). ''Trees of Britain and Europe''. Collins ISBN 0-00-220013-9 </ref>.
 
== Etimologio ==
La kumuna nomo "ĉevalokastaneoĉevalkastaneo" devenus de la [[Eraro|erara]] supozo ke la arbo estus speco de [[kastaneo]], kune kun la observado ke manĝi la fruktojn sanigis [[ĉevalo]]jn pri brustmalsanoj <ref>{{cite journal | author = Lack, H. Walter | title = The Discovery and Rediscovery of the Horse Chestnut | journal = Arnoldia | volume = 61 | issue = 4 | url = http://arnoldia.arboretum.harvard.edu/pdf/articles/628.pdf}}</ref> malgraŭ ke tiu planto estas [[Veneno|venena]] por ĉevaloj.
 
== Disvastiĝo ==
Linio 30:
== Uzado ==
[[Dosiero:Aesculus hippocastanum-1.jpg|left|eta|220px|Folioj kaj trunko.]]
Kultivado de ĝiaj [[Spektaklo|spektaklaj]] printempaj floroj estas sukcesa en gamo da [[Klimato|klimataj]] cirkonstancoj kondiĉe ke la [[somero]]j ne estu tro varmaj, kun arboj estante kreskigitajkreskigataj tiel norde kiel [[Edmontono (Alberto)|Edmontono]], [[Alberto]] <ref>{{en}} [http://www.edmonton.ca/InfraPlan/Heritage/pdfs/BuildingHeritageNews12.pdf Edmonton]</ref>, [[Ferooj]] <ref>{{en}} Højgaard, A., Jóhansen, J., & Ødum, S. (1989). A century of tree planting on the Faroe Islands. ''Ann. Soc. Sci. Faeroensis'' Supplementum 14.</ref>, kaj Harstad, [[Norvegujo]]. En pli sudaj areoj, la kreskado estas pli bone en pli malvarmaj montaraj klimatoj.
 
En Britujo kaj [[Irlando]], la nuksoj estas uzitaj por populara infana [[ludo]]. Dum la du [[mondmilito]]j, ĉevalmaronoj estis [[fonto]] de [[amelo]] kiu siavice povus servi pere de la ''[[Clostridium acetobutylicum]]'' [[fermentado]][[metodo]] disvolvigita de Chaim Weizmann por produkti [[acetono]]n. Tiu ĉi tiam estis utila kiel [[solvilo]] kiu helpis je la [[procezo]] de balistita ekster-trudado en korditon, kiu tiam taŭgis por [[Milito|militista]] [[Armilo|armilaro]].
 
La nuksoj, speciale tiuj kiuj estas junaj kaj freŝaj, estas iome [[Veneno|venenaj]], entenante [[Alkaloido|alkaloidajn]] [[saponino]]jn kaj glukozidojn. Kvankam ne danĝere por la tuŝado, ili kaŭzas [[malsano]]n kiam manĝate; konsumate de [[ĉevalo]]j, ili povas kaŭzi tremorojn kaj mankon de kunordigado <ref>{{en}} {{cite book|title=Feeding and care of the horse|first=Lon D.|last=Lewis|publisher=Wiley-Blackwell|year=1995|url=http://books.google.com/books?id=m4VM9__SKJMC&pg=PA303|accessdate=2011-10-21}}</ref>. Iuj [[mamuloj]], nome [[cervo]]j, eblas malkombinigi la [[toksino]]jn kaj manĝi ilin sendanĝere.
[[Dosiero:Aesculus hippocastanum fruit.jpg|thumbeta|220px|Freŝaj ĉevalokaŝtanoj de hipokastano.]]
[[Dosiero:Englischer garten fg02.jpg|thumbeta|220px|Bieroĝardeno en [[Munkeno]].]]
 
En la [[pasinteco]], hipokastanaj semoj estis uzitaj en [[Francujo]] kaj [[Svisujo]] por blankigado de [[kanabo]], [[lino]], [[silko]] kaj [[lano]]. Ili enhavas [[Sapo|sapan]] [[suko]]n, taŭgan por lavi tolaĵon kaj [[ŝtofo]]jn, por premgladi [[kaskedo]]jn kaj [[ŝtrumpo]]jn, k.t.p., kaj por plenigi [[Vesto|vestaĵojn]]. Tor tio, 20 hipokaŝtanoj estis sufiĉaj por ses [[litro]]j da [[akvo]]. Ili estis senŝeligitaj, tiam raspitaj aŭ sekigitaj, kaj muelitaj en [[Malto (bierfarejo)|malton]]. La akvo devas esti dolĉa, aŭ [[Pluvo|pluva]] aŭ [[Rivero|rivera]] akvo; [[Kalko|kalkhava]] [[Fonto|fonta]] akvo ne taŭgas. Tiam la nuksoj estis trasorbigitaj en malvarma akvo, kiu baldaŭ estiĝas ŝaŭma, kiel kun sapo, kaj tiam estiĝas [[Lakto|lakte]] blanka. La [[likvaĵo]] unue devis esti bone kirlita, kaj tiam, post starigado por surfondiĝo, [[Kribrilo|kribrita]] aŭ deverŝigita. Tolaĵo lavita en tiu likvaĵo, kaj poste lavpurigita en klara kuranta akvo, ekhavas agrablan hele [[Ĉielo|ĉiel]]-bluan [[koloro]]n. Ĝi forprenas makulojn el kaj tolaĵo kaj lano, kaj neniam difektas la [[tekstilaĵo]]jn.
 
En [[Bavarujo]] la hipokastano estas tipa arbo por [[biero]][[ĝardeno]]. Origine tiuj arboj estis plantitajplantataj por doni profundan [[ombro]]n kiu signifas ke bier[[kelo]]-posedantoj [[Vintro|vintre]] povis tranĉi [[glacio]]n el la lokaj riveroj kaj [[lago]]j por malplivarmigi la bieron longe dumsomere. Nuntempe la gastoj ĝuas la ombron por teni la [[kapo]]n malvarmete, eĉ post trinkado de sufiĉe da biero.
 
La hipokastanoj estis minacataj de la folioborula [[tineo]] ''Cameraria ohridella'', kies [[larvo]]j nutriĝas per hipokastanaj folioj. La tineo estis priskribitapriskribata el Makedonujo kie la specio estis malkovritamalkovrata en [[1984]] sed bezonis 18 jarojn por atingi Britujon <ref name="Lees et al. 2009">{{en}} Lees, D.C.; Lopez-Vaamonde, C.; Augustin, S. 2009. Taxon page for Cameraria ohridella Deschka & Dimic 1986. In: EOLspecies, http://www.eol.org/pages/306084. First Created: 2009-06-22T13:47:37Z. Last Updated: 2009-08-10T12:57:23Z.</ref>.
 
La hipokastano [[Homeopatio|homeopatie]] estas utila. Kiam oni aplikas la [[burĝono]]jn, ĝi estas nomita "Hipokastana Burĝono" kaj se la floroj estas la [[Bazo|baza]] [[substanco]], oni parolas pri "Blanka Hipokastano".
 
La floro estas la [[simbolo]] de [[Kievo]], [[ĉefurbo]] de [[Ukrainujo]]<ref>{{en}} [http://www.unspecial.org/uns619/UNS619_T15.html Kiev]</ref>. Ĉevalmaronoj povas esti uzitajuzataj kiel [[Artefarita perlo|perlojn]].
 
Fama specimeno estis la Arbo [[Anne Frank]], hipokastano en la centro de [[Amsterdamo]] kiu ŝi menciis en sia [[taglibro]] kaj kiu postvivis tie ĝis [[aŭgusto]] [[2010]]<ref>{{en}} {{cite news|title=Anne Frank's 'beautiful' tree felled by Amsterdam storm | first= Toby | last=Sterling|newspaper=The Scotsman |accessdate=24 August 2010 |date =24 August 2010 | url=http://news.scotsman.com/news/Anne-Frank39s-39beautiful39-tree-felled.6490345.jp}}</ref><ref>{{en}} {{cite news|title=Anne Frank tree falls over in heavy wind, rain | first= Aaron | last=Gray-Block|newspaper=Reuters |accessdate=24 August 2010 |date =23 August 2010 | url=http://www.reuters.com/article/idUSLDE67M1DH}}</ref>.