Toro (mitologio): Malsamoj inter versioj

Li estis la plej kultata dio en la [[ĝermanoj|ĝermanaj triboj]] almenaŭ ekde la unuaj registroj skribitaj ĝis la lastaj ekzistoj de la ĝermana paganismo en la malfrua vikinga epoko. La plejmulto el la ĝermanaj mitoj mencias lin aŭ baziĝas sur liaj heroaĵoj kaj en la rakontoj de la [[Edda]] li plenumas la rolon de protektanto de [[Midgard]], la mondo de la homoj.<ref> Die geistige Welt der Germanen</ref>

La nomo de la dio estas ''Þórr'' en [[norena lingvo]], ''Þunor'' en la [[anglosaksa lingvo|anglosaksa]], ''Thunaer'' en [[malnovsaksa lingvo]], ''Donar'' en [[malnovnederlanda lingvo]] kaj [[malnovaltgermana lingvo]] kaj ''þunraR'' en [[praskandinava lingvo]].<ref> Altnordisches Etymologisches Wörterbuch</ref><ref>Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache</ref>

La prahindeŭropaj popoloj kaj la postaj, havis unu dion de la ĉielo, la tondroj kaj la fulmoj. Toro probable estiĝis heredante la precipajn trajtojn de la hindeŭropaj religioj kaj disvolviĝis sub la idiosinkrazio kultura kaj religia de la [[ĝermanoj]]. Laŭ la teorio de [[Georges Dumézil]] inter la hindeŭropanoj estis tri ĉefaj dioj, ĉiu kun specifa funkcio, kaj inter ili la dio de la ĉielo kaj la tondro estis tiu kiu okupis la ĉefan pozicion.<ref> Georges, Dumézil | Mythes et dieŭ des Germains | http://bibulus2.nexenservices.com/dumezil/en/index.php</ref>

[[Tacito]], en sia verkaĵo ''[[Germania (libro)|Germania]]'' realigas ''interpretatio romana'' al la kulturo de la ĝermanoj kaj identigas Donar kun [[Heraklo]],<ref>http://www.imperivm.org/cont/textos/txt/tacito_de-las-costumbres-sitios-y-pueblos-de-la-germania.html</ref> de kio eblas dedukti ke iliaj karaktertizaĵoj estis tre similaj. Kiel personigo de la potenco kaj rilate al liaj atributoj ili kundividis multajn similaĵojn, Toro kun martelo kaj Heraklo kun bastono kaj ambaŭ tre manĝemaj. Krome, Tacito mencias ke la [[teŭtonoj]] adoras Heraklon per kantoj nomataj ''barditus'', speciale antaŭ la bataloj.<ref> Die altgermanische Dichtung </ref> Ĉi tio kompareblas kun la okazintaĵo en la antikva [[Atiko]], kie la atenanoj alvenis al la [[Orakolejo de Delfo]] konsilitaj de [[Peano]] kantante mitan ekzorcon kiel simbolo de la venko. Ĉi tiu kanto Peano iris al la mito pri Apolo kaj lia venkiga batalo antaŭ la serpento [[Pitono (mitologio)|Pitono]].<ref> Die Wahrheit des Mythos</ref>

Donar estis la ĉefa dio de la [[batavoj]] kun la centro de lia kultado en la nuna [[Nijmegen]], [[Nederlando]] kie troviĝis du subĉielaj temploj kaj alia en la proksima urbo Elst.<ref>http://www.romanarmy.net/relbatavian.htm |Batavian Gods | obra = The Roman Military Research Society </ref>

En [[Germania Inferior]], kun dato de la unuaj jarcentoj, estis trovitaj brakĉenoj, moneroj kaj ŝtonoj gravuritaj kun latinaĵoj indikante ke ili estis ofertitaj al Donar. La gravuraĵoj plejparte havis la nomon ''Hercules Magusanus'' tiel estis kiel la [[Romio|romianoj]] nomis la ĉefan dion de la batavoj.<ref name="Altgermanische Religionsgeschichte">Altgermanische Religionsgeschichte</ref> Gravuraĵoj kun tiu nomo troviĝis en diversaj lokoj kiel Houten, Tielland, Ubbergen, Westkappelle kaj Vetera en [[Nederlando]], [[Bonn]] en [[Germanio]] kaj [[Romo]] en [[Italio]]. La kialo de la tioma disvastiĝo de lia nomo estis ĉar la batavoj ekservis la romianojn kaj tiel ili disvastigis la dion tra la tuta imperio, kaj estinte bataldio Donar estis specife populara inter la batavaj militistoj.

La ideo pri dio de la ĉielo kaj la ŝtormo kun forĵetebla armilo tia kia militmartelo de Toro kaj kun ĉaro estas antikva bildo de dio. La [[hititoj|hitita]] dio [[Teŝubo]] estas tre simile reprezentita, sed kun hakilo kaj la hindua dio [[Indro]] ankaŭ posedas ĉaron kaj lia ĉefa armilo estas la fulmoj. Eĉ nuntempe en [[Asturio]], la mitologia rolulo [[Nuberu]] estas priskribita kiel unuokula longbarba maljunulo, kiu kreas la ŝtormojn sur ĉaro stirita de lupoj.

La ideo pri Toro inter la ĝermanaj popoloj estis samforma, sed kun la paso de la tempo ekzistis multaj evoluoj kaj ŝanĝiĝoj, ''e.g'' en sia pozicio kaj rango, ĉefe inter la [[romio|romia periodo]], la [[elorienteŭropaj popolmigradoj|periodo de la grandaj migradoj]] kaj la [[vikinga erao]].<ref> name="Altgermanische Religionsgeschichte<"/ref>

Odino okupas la plejan pozicion ene de la nordĝermana diaro, anstataŭante la antikvan dio de la ĉielo [[Tyr]], pro kio Toro troviĝas en malsupra nivelo en la hierarkio, lamenaŭ la tio kion rakontas en la skaldaj poemoj. Tamen, Toro estis la ĉefa dio kultata de la kamparanoj. Li havis templojn, sanktajn arbarojn kaj multaj toponimioj ankoraŭ ekzistantaj plejparte en Norvegio, Svedio, Islando kaj Anglio temas iasence pri li. La bildigo de Onido kiel pleja dio estis ofta precipe inter la nobeluloj kaj konsekvence tio estis reliefigita en la poemoj de la [[skaldo]]j, kio havis grandan eĥon en la ''Eddoj'', skribitaj en la [[13-a jarcento]]. Ĉar la kristanigo de la ĝermanaj popoloj kaj triboj okazis samtempe kun detruado de ĉia paganaĵo, estis konservita malmulte da informo pri la dio. La plej granda informfonto pri Toro troviĝas en la islandaj sagaoj kaj la ''Eddoj'', tamen multaj el ili havas kristanajn influojn.<ref> Götter und Kulte der Germanen</ref>

[[Dosiero:Processed SAM thorr.jpg|thumbeta|200px|Toro kun sia martelo, [[Mjolnir]] kaj fortzono, [[Megingjörð]], en islanda manskribaĵo de la [[18-a jarcento]].]]

Por la islandanoj Toro estis la patrono de la leĝo, kaj la [[þing]] malfermiĝis ĉiujaŭde en lia honoro kaj la dio estis alvokata en la plimulto de la ĵuraĵoj.

En ''[[Haustlöng]]'' unu el la [[keningo]]j por la ĉefa dio estas "profunda pensinto",<ref> http://web.archive.org/20031208082634/www.geocities.com/igdrasilas/haustlong.htm | Haustlöng, strofo 97 </ref> kaj eĉ se en la plimulto el la okazaĵoj li preferas la rektan agon antaŭ ol la strategion, multnombraj mitoj bildigas lian saĝecon, kiel en la edda poemo ''[[Alvíssmál]]'' kie Toro trompas la saĝan [[nanoj (mitologio)|nanon]] [[Alvíss]], pretendanto de lia filino, per konkurado de divenaĵoj kiun Toro etendigis ĝis la mateno por ke la unuaj sunradioj ŝtonigu la nanon. En la ''[[sagao de Gaŭtreko]]'' oni rakontas ke Toro defias Odinon pri la destino de la nepo de gigantoj, [[Starkad]], per serio de malbenaĵoj kiuj kontraŭstaras la benojn donitajn de Odino.

Toro estas la pliaĝa filo de [[Odino]] kaj la diino [[Jörð]], personigado de la Tero.<ref>http://www.cybersamurai.net/Mythology/nordic_gods/LegendsSagas/Edda/ProseEdda/GylfaginningI-X.htm#gylf9|Gylfaginning, ĉapitro 9|</ref> Lia edzino estas [[Sif (mitologio)|Sif]], kun kiu li havis filinon nomata [[Þrúðr]], kiu estas [[valkirio]] kies nomo signifas "forto" aŭ "potenco". Kun la [[giganto|gigantino]] [[Járnsaxa]] li havis alian filon nomata [[Móði kaj Magni|Magni]],<ref> http://www.timelessmyths.com/norse/norsegodhouse.html</ref> kio signifas "forta". Li ankaŭ estas patro de [[Móði kaj Magni|Móði]], "kolero", sed ne estas informoj en la mitoj pri lia patrino.<ref> http://www.cybersamurai.net/Mythology/nordic_gods/LegendsSagas/Edda/ProseEdda/SkaldskaparmalXI-XX.htm#skald11| Skáldskaparmál</ref> La nomoj de liaj filoj ŝajnas esti personigoj de ĉiuj atributoj kiuj karakterizigas la dion Toro.<ref> Dictionary of Northern Mythology</ref>

Krome, la dio ankaŭ havas duonfilon nomata [[Ullr]] kiu estas filo de Sif kaj pri kies patro ne aperas mencio.<ref> http://www.cybersamurai.net/Mythology/nordic_gods/LegendsSagas/Edda/ProseEdda/SkaldskaparmalXXI-XXX.htm#skald21| Skáldskaparmál </ref>

En la enkonduko de la [[evemerismo|evemerisma]] ''[[proza Edda|Proza Eddo]]'' ankaŭ estas indikata ke li havas filon kun Sif, nomata Lóriði, kaj estas menciataj dek-sep generacioj kaj posteuloj; sed ĉi tiu enkonduko estas apokrifa kaj ĝi celis doni eblan eksplikon pri la adorado de la [[Azoj]] , ekde kristana vidpunkto.<ref>http://www.sacred-texts.com/neu/pre/pre02.htm| Introducción de Arthur Gilchrist Brodeur </ref>

[[Dosiero:Mjollnir.png|thumbeta|150px|rightdekstra|Bildo de arĝenta martelo plakita per oro trovita en Bredsätra, [[Öland]], [[Svedio]].]]

La plej reprezentiga objekto de Toro estas la mallongtenila [[militmartelo]], nomata [[Mjolnir]], kreata de la nanoj [[Sindri]] kaj [[Brokk]]. Ĝi neniam maltrafas la celon kaj post la forĵetado ĉiam revenas al la menoj de sia posedanto, krome ĝi povas malgrandiĝi kaj diskrete esti portita en la vestaĵo kaj ankaŭ povas esti uzata por ĵeti fulmojn. Por levi la martelon, Toro uzas zonon kiu plifortigas lian forton, nomata [[Megingjörð]], kaj specialaj gantoj el fero.<ref> http://www.cybersamurai.net/Mythology/nordic_gods/LegendsSagas/Edda/ProseEdda/GylfaginningXI-XXX.htm#gylf21 |Gylfaginning, ĉapitro 21</ref> Mjolnir estas lia ĉefa armilo kiam li batalas kontraŭ la [[jotunoj|gigantoj]], kaj ĝi estas konsiderata de la dioj kiel la plej mirinda el la laboraĵoj de la nanoj kaj la plej potenca armilo kiun la dioj posedas en sia defendo kontraŭ la fortoj de [[Jötunheim]].<ref >http://www.cybersamurai.net/Mythology/nordic_gods/LegendsSagas/Edda/ProseEdda/SkaldskaparmalXLI-L.htm#skald43| Skáldskaparmál, ĉapitro 43 </ref> La martelo iĝis simbolo de la dio kaj amuleto kaj ornamaĵo tre populara dum la [[vikinga erao]] kaj ikono de la nordĝermana paganismo.

Toro vojaĝas per ĉaro stirata de la magiaj [[Capra aegagrus hircus|kaproj]] nomataj [[Tanngrisnir kaj Tanngnjóstr]]. Kurioze ili povis esti kuiritaj de Toro kaj poste se li bezonis daŭrigi la vojaĝon, li kovris la ostojn per la haŭto kaj uzis la revivigan potencon de sia martelo por doni la vivon al ili. Iam, kiam li petis gastigadon en la kabano de kamparanoj por tranokti, li kuiris la kaprojn kaj unu el la filoj de la familio, nomata [[Þjálfi]], rompis unu el la ostoj, kaj kiam Toro redonis la vivon al ili sekvamatene, li rimarkis ke unu el ili lamis. La kolero de Toro estis grandega kaj por solvi la problemon [[Þjálfi]] kaj sia fratino [[Röskva]] iĝis liaj servantoj kaj akompanis lin en multaj liaj vojaĝoj.<ref> http://www.cybersamurai.net/Mythology/nordic_gods/LegendsSagas/Edda/ProseEdda/GylfaginninĝLI-LIV.htm#gylf44 | Gylfaginning, ĉapitro 44 </ref> La [[skalda poezio|skalda poemo]] ''[[Haustlöng]]'' rakontas ke la tero estis skuita kaj la montaroj disfendiĝis kiam Toro vojaĝis per sia ĉaro.<ref> http://web.archive.org/20031208082634/www.geocities.com/igdrasilas/haustlong.htm | Haustlöng, strofoj 6 kaj 67 </ref>

Toro loĝas en [[Asgard]], en la regno [[Þrúðheimr]] aŭ Þrúðvangr (t.e. "Hejmo de la forto") . Tie li loĝas kun sia edzino Sif kaj siaj filoj en la palaco nomata [[Bilskirnir]], kiu estas priskribita en ''[[Grímnismál]]'', kiel la plej granda el ĉiuj konstruaĵoj kaj havas 540 ĉambrojn.<ref>http://www.sacred-texts.com/neu/poe/poe06.htm| Grímnismál, strofo 24 </ref> Laŭ rakonto de ''[[Hárbardsljód|Hárbarðsljóð]]'', kvankam ĝi estas la sola fonto kiu mencias tion, Toro ricevus tie la kamparanojn kaj sklavojn mortintaj.<ref>http://www.sacred-texts.com/neu/poe/poe08.htm | Hárbarðsljóð, strofo 24| </ref>

:''Nafnaþulur'', estrofa 17.<ref> http://www.hi.is/~eybjorn/ugm/skindex/thul4a.html#d | Nafnaþulur </ref>

El ĉi tiuj nomoj ''Atli'' signifas "La terura", ''Ásabragr'' "Princo de la dioj", ''Ennilangr'' "La fruntampleksa", ''Björn'' "Urso", ''Harðvéorr'' "La forta arkpafisto", ''Sönnungr'' "La vera", ''Véoðr'' "La protektino de la sanktaĵoj" kaj ''Rymr'' "La bruiga".<ref> http://www.thorshof.org/thorfile.htm| The Thor file| </ref>

Kelk el ĉi tiuj nomoj aperas en la edda kaj skalda poezio. Ekzemple, la nomoj ''Vingþórr'' "Toro de la batalo" kaj ''Hlórriði'' "La bruiga rajdanto" ankaŭ aperas en ''[[Þrymskviða]]''.<ref> http://www.cybersamurai.net/Mythology/nordic_gods/LegendsSagas/Edda/PoeticEdda/Thrymskvitha.htm | Þrymskviða </ref>

Aliaj ne estas menciataj en aliaj fontoj krom ''Nafnaþulur''. En ''Gylfaginning'' oni prezentas lin kiel ''Öku-Toro'', "Toro la koĉero".<ref> http://www.cybersamurai.net/Mythology/nordic_gods/LegendsSagas/Edda/ProseEdda/GylfaginningXI-XXX.htm#gylf21 | Gylfaginning, ĉapitro 21 </ref>

[[Dosiero:Donareiche2.jpg|thumbeta|200px|Dehakado de la Kverko de Toro, pentraĵo de 1737 en [[Schliersee]].]]

[[Sankta Bonifaco|Bonifaco]] venis al la regiono kun la celo kristanigi la nordĝermanajn tribojn, uzante kiel bazon la fortikigitan kampadejon de la [[frankoj]] de Büraburg en la kontraŭa flanko de la rivero Eder. Li dehakis la kverkon kultita de la lokanoj por konvinki ilin pri la supereco de la kristana dio super Toro kaj tiel konvinki ilin por la baptado kaj kristaniĝo. Bonifaco uzis la lignon de la kverko por konstrui kapelon en Fritzlar, fondante monaĥejon de [[benediktanoj]] kaj tiel establante la unuan diocezon ekster la limoj de la antikva [[Romia Imperio]].<ref> http://www.newadvent.org/cathen/02656a.htm | St. Boniface </ref>

:''Toro havas centran pozicion, kun [[Odino]] kaj [[Freja]] ambaŭflanke. Toro, laŭ iliaj kredoj, regas la aeron per liaj fulmoj, tondroj, vento, pluvo kaj bona vetero. Li estas reprezentita portante cetron, samkiel multaj el niaj homoj priskribas [[Jupitero (dio)|Jupiteron]].''<ref> http://hbar.phys.msu.ru/gorm/chrons/bremen.htm#descrip| Descriptio insularum aquilonis, ĉapitroj 26-27|verkaĵo: Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum </ref>

[[Dosiero:Offering by Lund.jpg|thumbeta|180px|Sacerdoto (''goði'') gvidas la popolon antaŭ ofero al Toro. Pentraĵo de J.L. Lund.]]

:''Mi rezignas pri ĉiuj vortoj kaj laboraĵoj de la diablo, Toro, Odino kaj Saksnoto, kaj al ĉiuj tiuj demonoj kiuj estas asociitaj al ili.''<ref>Northern mythology : comprising the principal popular traditions and superstitions of Scandinavia, North Germany, and The Netherlands </ref>

La tago estis tre grava dum la semajno, tiom ke en malfruaj datoj kiel la 7-a jarcento, [[Eliĝio]] riproĉis al sia komunumo en [[Flandrujo]] pro daŭrigado de la indiĝenaj praktikoj agnoskinte la ĵaŭdon kiel la sankta tago eĉ post la kristanigo.<ref>http://www.northvegr.org/lore/grimmst/index.php | Teutonic Mythology | </ref>

[[Dosiero:Thor statue reproduction.jpg|thumbeta|150px|Reproduktaĵo de statuo de Toro de la 10-a jarcento trovita en Islando.]]

En [[Islando]], en bieno proksime al [[Akureyri]] troviĝis statuo el bronzo pri Toro, sidanta (6,4 &nbsp;cm), kiu datas de ĉ. la [[10-a jarcento]], kaj nuntempe troviĝas en la Nacia Muzeo de Islando. La statuo montras la dion Toro tenante sian martelon, Mjolnir, skulpita laŭ la tipa islanda formo, krucoforma.

La replikaĵoj de la Mjolnir estis vaste popularaj en Skandinavio kaj estis uzitaj en [[bloto]]j kaj aliaj sanktaj ceremonioj kiel la geedziĝoj. Multaj el tiuj replikoj ankaŭ troviĝas en la tomboj kaj ili havis ŝnuron por povi uzi ilin kiel pendaĵon ĉe la kolo. Ili estis malkovritaj precipe en la areoj kun forta kristana tradicio inkluzive de la sudo de Norvegio, la sudoriento de Svedio, kaj en Danio.<ref name=Turville/> Fine de la 10-a jarcento, ĉi tiuj replikoj aperas kun pli sama formo en la dizajno de la Mjolnir kompare kun la antaŭaj jarcentoj, kio sugestas ke ĝi estis uzata kiel akcesoraĵo defie al la kristana [[kruco]].

[[Dosiero:Altuna U1161 20050205.jpg|thumbeta|130px|La ŝtono de Altuna priskribas Toron rompante la boaton dum la lukto kun [[Jörmungandr]].]]

En Danio, preĝejo en la malgranda norda jutlanda urbo Hørdum enhavas la restaĵojn de ŝtono kiu priskribas la Toron kaj Hymir-on dum vojaĝo por la kaptado de la serpento de Midgard. Toro uzas la klaran pintan kaskon kiun li portas en aliaj trovitaj bildoj kaj en tiu bildo li kaptas la serpenton de Midgard dum Hymir sidas antaŭ li.

[[Dosiero:Three kings or three gods.jpg|160px|thumbeta|La tapiŝo de la preĝejo Skog montras de maldekstre Odinon, Toron kun sia martelo kaj Frejan.]]

Parto de la sveda tapiŝo de la 12-a jarcento, de la preĝejo de Skog reprezentas tri figurojn kelkfoje interpretitaj kiel aludaĵoj al Odino, Toro kaj Freja.<ref> http://faculty.washington.edu/leiren/vikings2.html | título = From Pagan to Christian: The Story in the 12th-Century Tapestry of the Skog Church</ref> La figuroj koincidas kun la priskriboj de la 11-a jarcento de la disponigado de registritaj statuoj de Adamo de Bremeno en la templo de Upsalo kaj skribitaj registroj de la dioj dum la malfrua vikinga erao. La tapiŝo origine venas de [[Hälsingland]], Svedio kaj troviĝas en la Nacia Sveda Muzeo de Antikvaĵoj.

La amuleto estis trovita meze de la 1950-aj jaroj, enterigita en la loĝloko Södra Kvinneby en [[Öland]], Svedio. La amuleto estas kupra kvadrato kiu havas pli malpli 5 &nbsp;cm flanke. Ĉe unu el la bordoj estas trueto, kio povas indiki ke ĝi estis uzata kiel pendaĵo por la kolo.

[[Dosiero:Ed0012.jpg|thumbeta|250px|rightdekstra|Toro kaj siaj kompanoj vojaĝas per sia ĉaro]]

[[Dosiero:Torsfiske 002.jpg|thumbeta|150px|"Tors fiske", statuo pri la batalo de Toro kontraŭ Jörmundgander, en [[Mariatorget]], [[Stokholmo]], Svedio.]]

{{Reflist|2}}