Atlantiko: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) |
Iketsi (diskuto | kontribuoj) e esperantigado, anstataŭigis: [[File: → [[Dosiero: (17), [[Image: → [[Dosiero:, thumb| → eta| (24), |right → |dekstra (4) |
||
Linio 1:
{{TemasPri|oceano|la samnoma [[provinco]] de [[Kolombio]]|[[Atlantiko (Provinco)]]|Atlantiko (Kolombio)}}
[[
[[
[[Dosiero:TresCarabelas.jpg|
[[Dosiero:Mar del Plata-Puerto-Loberia.jpg|
[[Dosiero:Clouds over the Atlantic Ocean.jpg|
[[
La '''Atlantika Oceano''' aŭ '''Atlantiko''' estas la dua plej granda [[oceano]] sur la terglobo. Nur la Pacifiko estas pli granda. Per suma [[areo]] de proksimume 106,400,000 kvadrataj kilometroj<ref name="brit">"The New Encyclopædia Britannica", Volume 2, Encyclopædia Britannica, 1974. p. 294</ref> ĝi kovras ĉirkaŭ 20 % de la surfaco kaj proksimume 29 % de la [[Tero]] de ĝia akvosurfacareo. La unua parto de ĝia nomo rilatas al [[Atlaso (mitologio)|Atlaso]] de [[greka mitologio]], igante Atlantikon la "Maro de Atlaso".
Linio 21:
==Geografio==
[[
Atlantiko limiĝas okcidente fare de Norda kaj Suda Ameriko. Ĝi ligas al la [[Arkta Oceano]] tra la [[Dania Markolo]], [[Gronlanda Maro]], [[Norvega Maro]] kaj [[Barenca Maro]]. En la oriento, la limoj de la oceano mem estas [[Eŭropo]]: la [[Ĝibraltara Markolo]] (kie ĝi ligas kun la [[Mediteranea Maro]] -nome unu el siaj marĝenaj maroj- kaj, en victurno, [[Nigra Maro]], kiuj ambaŭ ankaŭ koncernas Azion kaj Afrikon.
Linio 30:
Kovrante ĉirkaŭ 22% de la surfaco de la Tero, Atlantiko estas dua en grandeco post la Pacifiko. Kun siaj apudaj maroj, ĝi okupas areon de proksimume 106,400,000 kvadrataj kilometroj;<ref name="brit" /> sen ili, ĝi havas areon de 82,400,000 kvadrataj kilometroj. La tero kiu dreniĝas en Atlantikon kovras kvar fojojn tiujn de la Pacifika aŭ Hinda oceanoj. La volumeno de Atlantiko kun siaj apudaj maroj estas 354,700,000 kubaj kilometroj kaj sen ili 323,600,000 kubaj kilometroj.
La mezaveraĝa profundo de Atlantiko kun siaj apudaj maroj, estas 3,339 metroj; sen ili ĝi estas 3,926 metroj. La plej granda profundo, nome ''Milvokia Marfosaĵo'' kun 8,380 metroj, estas en la Portorika Marfosaĵo. La Atlantika larĝo varias de 1,538 marmejloj (2,848
==Kultura signifo==
Transatlantika vojaĝado ludis gravan rolon en la vastiĝo de okcidenta civilizo en [[Ameriko]]. Estas Atlantiko kiu apartigas la "Malnovan Mondon" disde la "Nova Mondo". En modernaj tempoj, kelkaj idiomaĵoj nomas la oceanon laŭ humure eta maniero ''La Lageto'', priskribante kaj la geografiajn kaj kulturajn disigojn inter Nordameriko kaj Eŭropo, aparte inter la anglalingvaj nacioj de ambaŭ kontinentoj. Multaj britoj nomas Usonon kaj Kanadon "trans la lageto", kaj inverse.<ref>Ekzemple: BBC Click – Epizodo 4a Aprilo 2009</ref>
La "Nigra Atlantiko" aludas al la rolo de tiu oceano en formado de la historio de nigruloj, ne malplej en diasporoj. [[Irlando|Irlanda]] migrado al [[Usono]] okazigis la signifan esprimon "The Green Atlantic (La Verda Atlantiko)". La "Ruĝa Atlantiko" estas relative nova esprimo kiun uzas maristaj proletoj kaj revoluciuloj kiuj historie rezistis ekspluatadon sur maro kaj forĝis novan multkulturan kaj poliglotan Atlantikon laboristaran.
Linio 40:
==Marfundo==
[[
La ĉefa kvalito de la [[batimetrio]] (malsupra [[topografio]]) estas submara [[mezoceana dorso]] nomita la [[Mezantlantika Kresto]].<ref>{{cite book| author = Kenneth J. Hsü| title = The Challenger at Sea: A Ship That Revolutionized Earth Science| year = 1992| isbn = 978-0-691-08735-1| page = 57 }}</ref> Ĝi etendiĝas de [[Islando]] en la nordo ĝis ĉirkaŭ 58° suda latitudo, atingante maksimumon da larĝo de proksimume 860 marmejloj (1,590
La [[Mezantlantika Kresto]] apartigas Atlantikon en du grandajn trogojn kun profundoj de 3,700-5,500 metroj (2,000-3,000 klaftoj; 12,100-18,000
La profunda marfundo supozeble estas sufiĉe plata kun fojaj profundoj, [[Profunda submara fosego|profundakvaj ebenaĵoj]], tranĉeoj, [[Submara monto|submaraj montoj]], [[baseno]]j, [[altebenaĵo]]j, [[kanjono]]j, kaj kelkaj [[gujoto]]j. Diversaj bretoj laŭ la marĝenoj de la kontinentoj konsistigas proksimume 11% de la malsupra topografio kun malmultaj profunda kanaltranĉado trans la kontinenta pliiĝo.
==Akvokarakterizaĵoj==
[[
[[
Averaĝe, Atlantiko estas la plej sala grava oceano; surfacakva saleco en la malferma oceano varias de 33 ĝis 37 partoj per milo (3.3-3.7%) de maso kaj varias laŭ latitudo kaj sezono. Vaporiĝo, [[precipitaĵo]], riverenfluo kaj flosglacio fandanta influas sur la surfacaj salecvaloroj. Kvankam la plej malsupraj salecvaloroj estas ĵus norde de la [[ekvatoro]] (pro peza tropika [[pluvo]]kvanto), ĝenerale la plej malsupraj valoroj estas en la altaj latitudoj kaj laŭ marbordoj kie grandaj [[rivero]]j eniras. Maksimumaj salecvaloroj okazas ĉe proksimume 25° nordo kaj sude, en subtropikaj regionoj kun malalta pluvokvanto kaj alta vaporiĝo.
Surfacakvaj temperaturoj, kiuj varias laŭ latitudo, marfluaj sistemoj, kaj sezonigas kaj reflektas la latitudinan distribuadon de [[sunenergio]], intervalo de malsupre −2
Atlantiko konsistas el kvar gravaj akvomasoj. La nordaj kaj sudatlantikaj centraj akvejoj konsistigas la surfacon. La sub-antarkta meza akvo etendiĝas al profundoj de 1,000 metroj (550 klaftoj; 3,300
Ene de la Norda Atlantiko, marfluoj izolas la [[Sargasa Maro|Sargasan Maron]], grandan longforman akvareon, kun pli-ol-averaĝa saleco. La Sargasa Maro enhavas grandajn kvantojn de [[fuko]] ([[makroalgoj]]) kaj ankaŭ estas la ovumareo por kaj la [[eŭropa angilo]] kaj la amerika angilo.
Linio 62:
==Klimato==
[[
[[Klimato]] estas influita de la temperaturoj de la surfacaj akvoj kaj akvofluoj same kiel de [[vento]]j. Pro la granda kapacito de la oceano al reteno kaj liberigo de [[varmo]], maraj klimatoj estas pli moderaj kaj havas malpli ekstremajn laŭsezonajn variojn ol enlandaj klimatoj. [[Precipitaĵo]] povas esti ĉirkaŭkalkulita el marbordaj veterdatenoj kaj aertemperaturo de akvotemperaturoj.
Linio 72:
{{Ĉefartikolo|Historio de Atlantika Oceano}}
[[
Atlantiko ŝajnas esti la dua plej nova de la kvin oceanoj. Ĝi ne ekzistis antaŭ 130 milionoj da jaroj, kiam la kontinentoj kiuj estis formitaj de la disrompo de la prasuperkontinento Pangeo disdriviĝis. Atlantiko estis grandskale esplorita el la plej komencaj setlejoj de ĝiaj marbordoj.
Linio 78:
===Rimarkindaj transiroj===
[[
* Proksimume en 980-982, [[Eriko la ruĝa]] malkovris [[Gronlando]]n, geografie kaj geologie parton de Ameriko.
* En la jaro 1000, la islandano [[Leifr Eiríksson]] estis la unua eŭropano kiu piediris sur nordamerikan grundon, nome ĉe la orienta marbordo de hodiaŭa [[Kanado]], t.e. la regiono de [[Novlando kaj Labradoro]], inkluzive de la areo de tero nomita "[[Vinlando]]" fare de Ericson. La norena eltrovaĵo estis dokumentita en la 13-a-jarcentaj [[Islandaj Sagaoj]] kaj estis konfirmita per lastatempa arkeologia pruvo ĉe [[L'Anse aux Meadows]].
Linio 94:
¨En 1870, la malgranda boato ''Urbo de Ragusa'' (de [[Dubrovnik]]) iĝis la unua malgranda [[savboato]] se temas pri kruci Atlantikon, nomne de [[Cork]] ĝis [[Bostono]] kun nur du skipanoj, nome John Charles Buckley kaj Nikola Primorac (di Costa).
* En 1896, Frank Samuelsen kaj George Harbo de [[Norvegio]] iĝis la unuaj homoj se temas pri iam remi trans Atlantiko.
[[Dosiero:RMS Titanic sea trials April 2, 1912.jpg|300px|
* La 15an de aprilo 1912 la ''[[Titanic]]'' sinkis post trafado de [[glacimonto]] kun perdo de pli ol 1,500 vivoj.
* 1914-1918, la [[Unua Batalo de Atlantiko]] okazis dum la [[Unua Mondmilito]].
Linio 106:
* 1939-1945, la [[Dua Batalo de Atlantiko]] dum la [[Dua Mondmilito]]. Preskaŭ 3,700 aliancitaj ŝipoj estis drakigitaj je kosto de 783 germanaj [[submarŝipo]]j.
* En 1952, Ann Davison estis la unua virino se temas pri sole veli Atlantikon.
* En 1965, Robert Manry krucis Atlantikon de Usono ĝis [[Anglio]] senhalte en 13,5-futa (4,1-metra) velboato nomita "Tinkerbell".<ref name="ReferenceA">Tinkerbelle (1967; Harper & Row, New York City, N.Y.)</ref> Ankaŭ pluraj aliaj krucis Atlantikon en tre malgrandaj velboatoj en la [[1960-aj jaroj]], neniu el ili senhalte, tamen.
* En 1969 kaj 1970 [[Thor Heyerdahl]] lanĉis ekspediciojn al trapaso de Atlantiko per boatoj konstruitaj el [[papiruso]]. Li sukcesis pri krucado de Atlantiko de [[Maroko]] ĝis [[Barbado]] post du-monata vojaĝo de 6,100
* En 1980, Gérard d'Aboville estis la unua viro krucanta Atlantiko per remadsoloo.
* En 1984, Amyr Klink krucis la sudan atlantikan remadsoloe de [[Namibio]] ĝis [[Brazilo]] en 100 tagoj.<ref
* En 1984, kvin argentinanoj velas en 10-metra-longa flosaĵo produktita de arbotrunkoj nomita ''Atlantis'', de Kanarioj kaj post 52 tagoj 3,000 mejloj (4,800
* En 1994, Guy Delage estis la unua viro se temas pri supoze naĝi trans Atlantiko (kun la helpo de piedbatkomisiono, de Kabo-Verdo ĝis Barbado).
* En 1998, Benoît Lecomte estis la unua viro se temas pri naĝi trans la norda Atlantiko sen piedbatkomisiono, ĉesante dum nur unu semajno en la Acoroj.
Linio 121:
==Naturaj danĝeroj==
[[
[[Glacimonto]]j estas oftaj de februaro ĝis aŭgusto en la [[Davisa Markolo]], [[Dania Markolo]], kaj la nordokcidenta Atlantiko kaj estis ekviditaj same longe sude kiel ĝis Bermudo kaj Madejro. Ŝipoj estas ekipitaj de glacirompigaj superkonstruaĵoj en la ekstrema nordo de oktobro ĝis majo. Persista [[nebulo]] povas esti mara danĝero de majo ĝis septembro, same kiel [[uragano]]j povas okazi norde de la ekvatoro (majo ĝis decembro).
Linio 143:
===Eŭropo===
{{div col|cols=5}}
* [[Dosiero:
* {{BEL}}
* {{DEN}}
Linio 152:
* {{ISL}}
* {{IRL}}
* [[Dosiero:
* ''{{JEY}}''
* {{NED}}
Linio 168:
* ''{{BVT}}''
* {{CMR}}
* [[Dosiero:
* {{CPV}}
* {{COD}}
Linio 179:
* {{CIV}}
* {{LBR}}
* [[Dosiero:
* {{MRT}}
* {{MAR}}
Linio 201:
* {{COL}}
* ''{{FLK}}'' (postulita de [[Argentino]])
* [[Dosiero:
* {{GUY}}
* ''{{SGS}}'' (postulita de [[Argentino]])
Linio 216:
* {{BHS}}
* {{BRB}}
* [[Dosiero:
* ''{{VGB}}''
* ''{{CYM}}''
* {{CUB}}
* [[Dosiero:
* {{DMA}}
* {{DOM}}
* [[Dosiero:
* {{GRD}}
* {{HTI}}
* {{JAM}}
* [[Dosiero:
* ''{{MSR}}''
* [[Dosiero:
* ''{{PRI}}''
* [[Dosiero:
* {{SKN}}
* {{LCA}}
* [[Dosiero:
* ''{{MAF}}''
* {{VCT}}
* [[Dosiero:
* {{TTO}}
* ''{{TCA}}''
Linio 255:
* {{NIC}}
* {{PAN}}
* [[Dosiero:
* {{USA}}
{{div col end}}
Linio 293:
* [[Kozumelo]] ([[Meksiko]])
* [[Insulo Estados]]
* [[
* [[Ferooj]]
* [[Sud-Georgioj]]
Linio 338:
=== Belgio ===
* [[Antverpeno]]
[[
=== Brazilo ===
Linio 345:
=== Kanado ===
* [[
=== Kolombio ===
Linio 381:
=== Usono ===
[[Dosiero:A380 transport Port de Bordeaux.jpg|
* [[Miami]]
* [[Novjorko]]
Linio 388:
=== Francio ===
[[
* [[Bordozo]]
* [[Le Havre]]
Linio 404:
=== Maroko ===
[[
* [[Kasablanko]]
=== Meksiko ===
[[
* [[Campeche]]
* [[Cancún]]
Linio 422:
=== Nederlando ===
[[Dosiero:Achtste Petroleumhaven.jpg|
* [[Roterdamo]]
Linio 430:
=== Portugalio ===
[[
* [[Lisbono]]
* [[Porto]]
Linio 445:
=== Senegalo ===
[[
* [[Dakaro]]
Linio 468:
== Vidu ankaŭ ==
[[
* [[Atlantido]]
* [[Maro]]
Linio 494:
{{havenda artikolo|Atlantika Oceano}}
{{LigoLeginda|ru}}▼
[[Kategorio:Atlantika Oceano| ]]
Linio 500 ⟶ 502:
{{LigoElstara|ml}}
{{LigoElstara|ur}}
▲{{LigoLeginda|ru}}
| |||