Vikipedio

Ekvadoro: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
e Bandera_de_Manabí.svg estas anstataŭigita per Bandera_Província_Manabí.svg. Hym411: File renamed: [[commons:Commons...
e etaj korektoj, anstataŭigis: [[File: → [[Dosiero: (5), thumb| → eta| (11), |left| → |maldekstre|, |right| → |dekstre| (3), <br/> → <br>, <br /> → <br> (19)
Linio 1:
{{Landtabelo |
| nomoenlokalingvo = República del Ecuador<br/>Ecuador Mamallakta
| eonomo = Ekvadora Respubliko
| flago = [[Dosiero:Flago-de-Ekvadoro.svg|150px|Flago de Ekvadoro]]
| blazono = [[Dosiero:Coat of arms of Ecuador.svg|120px|Blazono de Ekvadoro]]
| nacia himno = [[Salve, Oh Patria]] <br /> Ni salutas vin, nia hejmlando
| nacia devizo = Dios, patria y libertad <br /> Dio, hejmlando kaj libereco
| lokigo-bildo = [[Dosiero:Ecuador (orthographic projection).svg|250px|Situo]]
| oficiala lingvo = [[Hispana lingvo|hispana]]
| lingvoj =
| ĉefurbo = [[Kito]]
| religio = [[Romkatolika Eklezio|katolikismo]] (95%) <br /> [[protestantismo]] (4%)
| km2 = 256.370
| akvo = 8,8
Linio 36:
'''Ekvadoro''' (malofte ankaŭ '''Ekŭadoro'''; hispane ''Ecuador'' [ekŭaDOR], je plena nomo ''República del Ecuador'', [[keĉue]] ''Ecuador Mamallakta'') estas lando en [[Sudameriko]]. Temas pri [[lando]] situanta en la nordokcidenta regiono de [[Sudameriko]]. Ekvadoro limas norde kun [[Kolombio]], sude kaj oriente kun [[Peruo]], kaj okcidente kun la [[Pacifika Oceano]]. Ĝi havas areon de 283&nbsp;561&nbsp;[[km²]]. Ties ĉefurbo estas [[Quito]]. Ekvadoro estas trapasata de nordo al sudo de [[Andoj|vulkana sekcio]] de la [[Montaro Andoj]], kun pli ol 80&nbsp;[[vulkano]]j, kies plej alta estas [[Ĉimborazo]] kun 6310&nbsp;[[msm]].<ref name=ecuadorrios>[http://www.tierradelvolcan.com/Espa%F1ol/ecuador_esp.htm Tierra del Volcán - Ecuador]</ref> Okcidente de Andoj estas la [[Guajakila Golfo]] kaj arbara ebenaĵo; kaj oriente, la [[Amazonio]]. Estas la lando kun plej alta koncentro de [[rivero]]j laŭ kvadrata kilometro en la mondo. La ekvadora teritorio inkludas la oceanajn [[Insuloj Galapagoj|Insulojn Galapagojn]] 1000&nbsp;km okcidente de la marbordo. Ekvadoro estas la oka plej grava ekonomio de [[Latinameriko]], la sepa sudamerika kaj la deka amerika, estas la lando plej dense loĝata de [[Sudameriko]] kaj la kvina de la kontinento, la tri ekonomio kun plej rapida kresko en [[Latinameriko]].
 
La unuaj homaj setlejoj en la teritorio nuntempe ekvadora estas de 12&nbsp;000&nbsp;jaroj a.K. (El Inga, Chobshi, Cubilán, Las Vegas), poste disvolviĝis kelkaj antaŭkolumbaj popoloj. La [[Inkaa imperio]] konkeris parte la regionon meze de la [[15a jarcento]], kaj la [[Hispana Imperio|hispana konkero]] de tiu teritorio komencis post unu jarcento, nome en [[1534]]. Ĝi estis [[kolonio]] hispana dum preskaŭ tricent jaroj. La epoko [[Sendependeco|sendependentista]] ekis en [[1809]], kaj iniciatis la emancipan proceson el [[1820]] ĝis [[1822]]. Post la definitiva sendependiĝo de la hispana hegemonio, parto de la teritorio integriĝis rapide en la [[Granda Kolombio]], dum la marborda teritorio sekvis sendependa ĝis la aneksado ''manu militari'' (permilire) fare de [[Simón Bolívar]]. En [[1830]] la sudkolombiaj teritorioj separiĝis kaj oni kreis la ekvadoran ŝtaton. Ekde la komenco de la respubliko ekzistis malstabileco rilate al la [[politiko]] kio kondukis al eko de variaj [[revolucio]]j laŭlonge de la [[19-a jarcento]]. La [[20-a jarcento]] estis markata de la malmulta aŭ nula partopreno de la lando en la [[Mondmilito|mondmilitojmondmilito]]j, diversaj [[Konflikto Peruo-Ekvadoro|limkonfliktoj kontraŭ Peruo]], kaj la kunformado de [[militista registaro|militistaj registaroj]]. En [[1979]], Ekvatoro revenis al demokratia sistemo, kvankam la nestabileco politika inter 1996 kaj 2006 kondukis la landon al krizo kaj ekonomia, kaj politika kaj socia, el kio rezultis la dolarigo de la lando kaj tri prezidentoj elpostenigitaj antaŭ fini ties regotempo.
 
Estas aktuale unu de la landoj plej tradiciaj kaj kulture plej bone konservataj de la mondo, ĝi havas 5 nomumojn por la [[Monda heredaĵo de Unesko]], du por la natura Monda heredaĵo kaj pli ol 20 kandidatoj por aliaj konsideroj de [[UNESCO]].
 
Danke al la porturisma kampanio ''"Ecuador Ama la Vida"'' (Ekvadoro amas la vivon), la lando iĝis la kvara plej vizitata de [[Sudameriko]] superonta [[Peruo]]n, kaj estis selektita de diversaj internaciaj institucioj kiaj la hispana ĵurnalo [[El Pais]], Travel Advisor, Usona Asocio de Turismagentejoj, kaj Lonely Planet, dum World Travel klasigis ĝin kiel la plej bone verda (natura) vizitindaĵo tutmonde. International Living klasigis ĝin kiel “Paradizo por emerituloj” kaj unuaranga ĉe sia listo.
 
Ties 15.6 milonoj da loĝantoj <ref name="ecuadorencifras.com">http://www.ecuadorencifras.com/cifras-inec/main.html </ref> aktuale ĝuas unu de la vivstandardoj plej bonkvalitaj ([[vivdaŭro]], [[homa disvolvigo]] kaj [[tutmondiĝo]]) de [[Latinameriko]], de la malplej malsekuraj de Ameriko, plej toleremaj por etna aceptado kaj vivokosto plej malkosta el la amerika kontinento.
 
Ekvadoro estas grava eksportisto de nafto en la regiono,<ref>http://foro.univision.com/t5/Comunidad-de-Futbol/CONOZCA-A-LOS-PAISES-PETROLEROS-DE-AMERICA-LATINA/td-p/256322431#axzz1zYr4gUDu </ref>, la ĉefa eksportisto de [[banano]] tutmonde<ref name=ecologica>[http://www.accionecologica.org/index.php?option=com_content&task=view&id=824&Itemid=7653 Acción Ecológica Ecuador]</ref> kaj unu de la ĉefaj [[eksportado|eksportistoj]] de [[floro]]j, [[salikoko]]j kaj [[Theobroma cacao|kakao]].
 
Politike, Ekvadoro estas konstitucia ŝtato respublika kaj discentrigita, dividita politike-administre en 9 [[Aŭtonomaj Regionoj de Ekvadoro |regionoj kaj distriktoj]], 24 [[Provincoj de Ekvadoro|provincoj]], 226 [[Kantonoj de Ekvadoro|kantonoj]] kaj 1.500 [[Paroĥejoj de Ekvadoro|paroĥejoj]].
 
== Ĝeneralaj informoj ==
<UL>
 
<LI>'''Etimologio:''' landan teritorion trapasas [[Ekvatoro]], de kie devenas landnomo.
<LI>'''Adm. divido:''' 24 provincoj.
Linio 66 ⟶ 67:
== Historio ==
 
Antaŭ la [[15-a jarcento]] diversaj indianaj kulturoj floris en la zono kie nun situas la lando. Poste ili estis regataj de la [[Inkaoj|inkaaj]] dinastioj.
 
===Kolonia epoko===
Linio 76 ⟶ 77:
Post la napoleonaj militoj en Eŭropo, la norda parto de Sudameriko fariĝis sendependa, kaj per la gvidado de [[Simón Bolívar]] kaj [[Antonio José de Sucre]] kreiĝis en [[1822]] la Respubliko de [[Granda Kolombio]], el kiu Ekvadoro komence estis parto. Ĝi fariĝis sendependa respubliko en [[1830]].
 
Pli precize la unuaj sendependigaj movadoj ekis en 1809 per la ribelo de "criollos" kontraŭ la hispana hegemonio konata kiel Unua Krio por la Amerika Sendependeco per kiu la insurekciuloj starigis provizoran registaron ''Junta'' en Kito la [[10-a de aŭgusto]] de [[1809]], sed la partoprenintoj estis finfine enkarcerigitaj kaj mortigitaj la [[2-a de aŭgusto]] de [[1810]]. Tiam la insurekciuloj eĉ ne postulis ankoraŭ sendependon sed parolis pri Monarkia Respubliko aŭ Respublika Monarkio, kaj anstataŭi la aŭtoritatojn «afrancesadas» (pornapoleonaj) el Kito, pluestante fidelaj al la supozata arestita reĝo [[Fernando la 7-a (Hispanio)|Fernando la 7-a]].<ref name="acta"> http://www.fmmeducacion.com.ar/Historia/Documentoshist/1809independenciaquitoecuador.htm Acta del 10 de agosto de 1809 Konsultita en 2007 Diputados de Quito 1809</ref> Post la franca hegemonio kaj la malakcepto fare de la reĝo hispana, [[Fernando la 7-a (Hispanio)|Fernando la 7-a]], pri la demokratiaj reformoj de la [[Konstitucio de Kadizo]], aperegis tajdo de sendependigaj movadoj tra la tuta [[Hispana Imperio|Hispana Ameriko]]. Tiele la antikva Provinco Kito sukcesis disiĝi el la metropolo post la [[Batalo de Piĉinĉa]] la [[24-a de majo]] de [[1822]], danke al la venko fare de la Marŝalo [[Antonio José de Sucre]], leŭtenanto de [[Simón Bolívar]]. La teritorio de Guayaquil (kiu estis separinta de Hispanio ekde la [[9-a de oktobro]] de [[1820]] kaj organizinta propran registaron) ekformis parton de la Granda Kolombio laŭ la nomo de Suda Distrikto kun la teritorioj de Kito kaj Kuenka. La falo de la nova respubliko okazigis la formadon de la novaj ŝtatoj de [[Respubliko de Nova Granado|Nova Granado]] (aktualaj Kolombio kaj Panamo), Venezuelo kaj Ekvadoro en 1830.
 
Kiam en 1822 la sendependentista armeo, estre de [[Antonio José de Sucre]], venkis super la reĝista armeo en la [[Batalo de Piĉinĉa]], la teritorioj ekformis parton de la [[Granda Kolombio]], sed la granda rivaleco inter ties prezidento, Simón Bolívar, kaj ties vicprezidento, Francisco de Paula Santander, okazigis la disiĝon de la Granda Kolombio. Ekde 1830, nome la fino de la Granda Kolombio, la novaj ŝtatoj de [[Ekvadoro]], [[Kolombio]], [[Venezuelo]] kaj [[Panamo]] pluhavis politikan kaj ekonomian ligojn ĉar restis federitaj ŝtatoj dum pluaj kvin jaroj.
 
===19-a jarcento===
Dum la [[19-a jarcento]] la lando estis regata de konservemaj oligarkoj, kun politika malstabileco.
 
En [[1845]], la hispana reĝino (fakte regentino) [[Maria Kristina Burbono]] partoprenis en klopodo restarigi monarkion en [[Ekvadoro]] post peto fare de la tiea prezidento [[Juan José Flores]]. Tiu plano dufaza konsistus ke ŝia filo Agustín Muñoz y Borbón iĝu Princo de Ekvadoro kaj, poste, restariganto de la monarkio hispana en [[Peruo]] kaj [[Bolivio]], unuiginte la tri landojn sub unusola ŝtato kiu estus Unuiĝinta Regno de Ekvadoro, Peruo kaj Bolivio. Kiam jam ĉio estis organizita, Flores estis elpostenigita kiel prezidento de Ekvadoro fare la marta revolucio kaj tiu plano tute malsukcesis.
 
Okazis liberala revolucio en Guajakilo, la 5an de junio de 1895, kiu enpovigis [[Eloy Alfaro]] al la prezidenteco de la Respubliko.
Linio 97 ⟶ 98:
 
== Geografio ==
[[Dosiero:Vicuña - Chimborazo, Ecuador.jpg|thumbeta|300px|dekstre|La vulkano [[Ĉimborazo|Ĉimborazo]], '''La punkto plej proksima al la Suno'''<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=2PS4XaqJ7hk Video Chimborazo VS Everest 3D]</ref><ref>[http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=9428163 The 'Highest' Spot on Earth?] NPR.org Konsultita la 25-07-2010 </ref>]]
Ekvadoro situas en la okcidenta parto de Sudameriko, ĉe la [[Pacifika Oceano]]. La plej granda tera landlimo tuŝas [[Peruo]]n, dum 1.420 kilometroj. La landlimo ne estas internacie fiksita, kaj kondukis plurfoje al militaj eventoj inter ambaŭ landoj dum la lastaj jaroj. La norda landlimo longas 490 &nbsp;km, kun [[Kolombio]].
 
En la oceano, apartenas al la lando la insuloj [[Galapagoj]], kies granda riĉeco je bestaj specioj estis studiita de [[Charles Darwin]] kiam li ellaboris la teorion de natura selektado.
Linio 105 ⟶ 106:
 
===Biodiverseco===
[[FileDosiero:Galapagos dominance display.jpg|thumbeta|rightdekstre|250px|[[Galapaga testudo|Galapagaj testudoj]].]]
[[FileDosiero:SulaNebouxi.jpg|thumbeta|dekstre|eta|250px|[[Blukrura naivulo]].]]
[[FileDosiero:Sphyrna lewini galapagos.jpg|thumbeta|leftmaldekstre|Galapagaj ŝarkoj.]]
[[FileDosiero:Gigantic Turtle on the Island of Santa Cruz in the Galapagos.JPG|rightdekstre|thumbeta|[[Galapaga testudo]] en [[Insulo Santa Cruz (Galapagoj)]].]]
Ekvadoro estas unu el 17 [[megadiversaj landoj]] en la mondo laŭ [[Naturprotekto Internacie]],<ref name="Conservation International Site">[http://web.archive.org/web/20071011103200/http://web.conservation.org/xp/news/press_releases/2003/091603_andean_eng.xml South America Banks on Regional Strategy to Safeguard Quarter of Earth's Biodiversity]. conservation.org (2003-09-16).</ref> kaj ĝi havas la plej altan biodiversecon por kvadrata kilometro de ĉiu ajn lando.<ref name="Plan Nacional del Buen Vivir">[http://plan.senplades.gov.ec/web/guest/inicio;jsessionid=04892F152CC30EFD974E39FF861EB3FC, Plan Nacional del Buen Vivir], Celo 4, Diagnozo, Sekcio "La Biodiversidad y Patrimonio Natural", 2008 (hispane)</ref> Krom pri la kontinenta teritorio, Ekvadoro posedas la insularon [[Galapagoj]], pri kiu la lando estas krome konata.<ref>{{cite web|url=http://www.usaid.gov/policy/budget/cbj2005/lac/pdf/518-001.pdf |archiveurl=http://web.archive.org/web/20060323233748/http://www.usaid.gov/policy/budget/cbj2005/lac/pdf/518-001.pdf |archivedate=2006-03-23 |title=Ecuador – Biodiversity Conservation |format=PDF |accessdate=2010-06-26}}</ref>
 
Fakte, la [[biomo]] de la [[tropikaj kaj subtropikaj humidaj foliarbaroj]] (tropika [[pluvarbaro]]) etendas tra plej parto de ties teritorio, dum en okcidento, apude al la marbordo, troviĝas ankaŭ la biomoj de la [[tropikaj kaj subtropikaj sekaj foliarbaroj]] kaj de la [[manglaro]]j. La faŭno de Ekvadoro estas tre ampleksa kun granda vario de specioj kaj multegaj tipoj de tropikaj specioj kiaj papagoj, tukanoj, ktp. Norde de la provinco Esmeraldas en loko konata kiel Majagual, troviĝas kelkaj el la manglaroj plej altaj de la mondo. En la andaj altoj troviĝas ankaŭ disaj andaj arbaroj kaj [[paramo]]j. Ĝenerale la Okcidento formas parton de la [[Tumbesiaj, ĉokoaj kaj magdalen-valaj tropikaj arbaroj|biogeografia Ĉokoo]] kaj la Oriento, de la [[Amazonio]].
 
Ekvadoro havas 1,600 birdospeciojn (15% el la tutmondaj konataj birdospecioj) en la kontinenta areo, kaj 38 pliajn [[Endemio|endemiojnendemio]]jn ĉe Galapagoj. Krom ĉirkaŭ 16,000 specioj de plantoj, la lando havas 106 endemiajn reptiliojn, 138 endemiajn amfibiojn, kaj 6,000 speciojn de papilioj. La Galapagoj estas bone konataj kiel regiono de distinga faŭno (ĉefe la famaj testudoj tie nomitaj per la hispana vorto «Galápagos» (nun rivertestudoj), fama kiel la naskoloko de la Darvina [[Teorio de Evoluo]] kaj de [[natura selekto]], kaj kiel [[Monda heredaĵo de Unesko|Monda heredaĵo]] de [[Unesko]] ekde 1978, kio en decembro de 2001 ampleksiĝis al la mara areo ĉirkaŭa.<ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&id_site=1 |title=Unesco World Heritage |publisher=Whc.unesco.org |accessdate=2010-06-26}}</ref>
 
Estas krome la [[Nacia Parko Jasunio]] (Yasuní, [jasunI]); la termino ''Yasuni'', signifas por la indiĝenaj komunumoj «sankta tero»; la parko etendas sur areo de 9,820 &nbsp;km² en la provincoj Pastaza, Napo kaj Orejana, inter la riveroj [[Napo (rivero)|Napo]] kaj Kuraraj en la Amazonia Baseno je ĉirkaŭ 250 &nbsp;km sudoriente de Kito. La parko, ĉefe ĝangalo, estis proklamita de la [[UNESKO]] en [[1989]] kiel rezervejo de la biosfero kaj estas parto de la teritorio kie troviĝas la popolo Huaorani krom la tagaeri kaj taromenane, nome grupoj ne kontaktitaj ankoraŭ fare de blankuloj. Laŭ ĵusa studo, la Nacia Parko Jasunio kaj la ĉirkaŭa zono estas konsiderata unu el la zonoj plej biodiversaj de la planedo pro sia riĉo en amfibioj, birdoj, mamuloj kaj plantoj. Tiu parko enhavas pli da bestospecioj laŭ hektaro ol la tuta Eŭropo kune.
 
Ekvadoro havas la unuan konstitucion kiu agnoskas la rajtojn de naturo.<ref>{{cite web|url=http://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Ecuador/ecuador.html |title=Ecuador's Constitution |publisher=Pdba.georgetown.edu |accessdate=2012-02-24}}</ref> La protekto de la nacia biodiverseco estas preciza nacia prioritato kiel estas asertita en la Nacia Plano de "Buen Vivir" (bonfarto aŭ bonvivo), celo 4, Garantio de la rajtoj de naturo, artiklo 1: "Elteneble konservi kaj administradi la naturan heredon inklude ties teran kaj maran biodiversecon kio estas konsiderata strategia sektoro".<ref>[http://plan.senplades.gov.ec/web/guest/inicio;jsessionid=04892F152CC30EFD974E39FF861EB3FC, Plan Nacional del Buen Vivir], celo 4, 2008 (hispane)</ref> Krom la verkado de tiu Plano en 2008, 19% el la tera areo de Ekvadoro estis jam en protektita areo, tamen, la Plano asertas ankaŭ, ke 32% el la tero devas esti protektita por vere konservi la nacian biodiversecon.<ref name="Plan Nacional del Buen Vivir"/> Nunaj [[Listo de naciaj parkoj de Ekvadoro|protektitaj areoj]] inkludas 11 naciajn parkojn, 10 naturrezervejojn, 9 ekologiajn rezervejojn kaj aliajn areojn.<ref>Ministerio de Medio de Ekvadoro, [http://www.ambiente.gov.ec/?q=node/59, Protektitaj Areoj]</ref> En 2008 ekis programo ''Sociobosque'' por konservi alian 2.3% de la totala terareo (629,475.5 hektaroj aŭ 6,295&nbsp;km²) per pagado al privataj [[terposedanto]]j aŭ komunumaj terposedantoj (kiaj ĉe indiĝenaj triboj) kuraĝmonon por elteni sian teron kiel indiĝenaj ekosistemoj kiaj indiĝenaj arbaroj aŭ herbejoj. Elekteblo kaj subvencioj por tiu programo estas determine bazita sur la malriĉeco de la regiono, la nombro de hektaroj protektotaj, la tipo de ekosistemo de la protektota tero inter aliaj faktoroj.<ref>Ministry of the environment, [http://www.ambiente.gov.ec/?q=node/1064, Sociobosque Program]</ref>
Linio 157 ⟶ 158:
== Demografio ==
 
[[FileDosiero:EquateurOtavalo 0606.jpg|eta|dekstra|250px|Mestiza knabino de [[Otavalo]].]]
Laŭ informo generita de la ''Instituto Nacional de Estadísticas y Censos'' en novembro de 2010, 14&nbsp;306&nbsp;876&nbsp;personoj loĝis en Ekvadoro.<ref>http://www. name="ecuadorencifras.com"/cifras-inec/main.html</ref><ref> http://www.inec.gov.ec|título=INEC - Inicio 2009</ref> el kiuj 58% estas ([[mestizo]]j aŭ ''kastizoj'') nome ''descendientes de españoles-indígenas, españoles-mestizos'' (descendantoj aŭ posteuloj de hispanoj-indiĝenoj, hispanoj-mestizoj), 31% estas ([[blankulo]]j) ''posteuloj de hispanoj, italoj, grekoj kaj portugaloj'', 2% estas ([[mulato]]j, ''montubioj'' aŭ ''moriskoj'' senrilate al la samnoma hispana grupo) devenaj el kruciĝos de diversaj koloniaj kastoj, 4% estas indiĝenoj, (el antikvaj antaŭ-inkaaj civilizacioj), 2,8% estas afrikekvadoranoj (posteuloj de la sklavoj alportitaj el [[Afriko]] en la kolonion) kaj 2,2% estas aziaj (ĉefe japanoj). Tamen ne nur la totala nombro de loĝantaro povas de pendi kaj diferenci laŭ la fonto, sed ĉefe la distribuo laŭ etnoj aŭ eĉ descendoj povas esti ege diversaj. Tiele laŭ aliaj informofontoj
2011 estimates put Ecuador's population at 15,007,343.<ref>"Ecuador". CIA World Factbook. Konsultita la 2011-08-18.</ref> Kaj la distribuo laŭ etnaj grupoj (ĉiam ĉe 2010) estus tute alia: nome ''[[mestizo]]j'' konstituas 71.9% el la populacio (anstataŭ 58 %), [[Indianoj|amerindianoj]] estus 7% de la nuna populacio (anstataŭ 4 %), dum afrikdevenaj estus [[mulato]]j kaj ''[[zambo]]j'', kiuj estus ankaŭ minoritato, ĉefe baze en la provincoj Esmeraldas kaj Imbabura, kio farus ĉirkaŭ 7% el la populacio.<ref name=ethn>[http://www.eluniverso.com/2011/09/02/1/1356/poblacion-pais-joven-mestiza-dice-censo-inec.html Población del país es joven y mestiza, dice censo del INEC]. eluniverso.com. Informoj el nacia censo 2010 (2011-09-02)</ref> Evidentiĝas malfacilo atribui grupojn ĉu al puraj indiĝenaj aŭ al miksitaj popoloj.
 
Ekvadoro havas pli kaj pli grandan elmigran fluon, kaj la nombro de blankuloj altiĝas enorme, ĉefe en provincoj kiaj: [[Galapagoj]], [[Piĉinĉa]], [[Imbabura]] kaj [[Azuay]]. Ekvadoro estas la kvara lando kun plia alta maljuniĝa indico de [[Latinameriko]] nur post [[Ĉilio]], [[Urugvajo]] kaj [[Argentino]], post la rezultoj de censoj de [[2010]] laŭ kiuj pli ol 17% de la populacio superas la 65 aĝojarojn, kaj pli ol 40% de la populacio estas plenkreska, dum la averaĝa aĝo estas inter 27,3 kaj 35,8 aĝojaroj. La vivodaŭro en Ekvadoro estas ĉirkaŭ 79,9 aĝojaroj por viroj kaj 82,9 aĝojaroj por virinoj; en [[2011]] Ekvadoro estis la tria lando kun plej longvivuloj de Ameriko post [[Ĉilio]] kaj [[Kanado]], kaj antaŭ [[Usono]] kaj [[Argentino]]; la vivespero postnaska estas de nur 4 mortintaj beboj el 25 naskiĝintoj; en Ekvadoro naskiĝas pli kaj pli knabinoj pli ol knaboj, ekzemple en [[2010]] naskiĝis 100 knabinoj dum nur 93 knaboj. Tiele por la plenkreska populacio oni povas certigi, ke ĉirkaŭ 49,4% estas viroj, kaj 50,6% virinoj. Tiu klino varias favore al virinoj plie en la provincoj de la centra montaro.<ref> http://190.95.171.13:8080/website/MAPAS_TEMATICOS/CPV_POBLACION%5Cs_sexo.pdf Sexos por provincia Konsultita 1a de januaro de 2009 pdf.</ref> Proksimume 78% de la totala populacio loĝas en urboj, dum la resto loĝas en medioj ruraj, sed tio konstante malpliiĝas, ĉar multaj zonoj deklariĝas urbaj (laŭ surloka leĝaro estas urbaj la areo kun pli ol 10 000 loĝantoj), kaj krome pli kaj pli da personoj elmigras al urbaj zonoj.
 
Ekvadoro estas la sepa plej loĝata lando de Sudameriko, kaj la naŭ plej loĝata de 33 landoj el Latinameriko. Estas la plej dense loĝata de Sudameriko.
Linio 175 ⟶ 176:
! align=center colspan=9 style="font-weight:bold" | Plej loĝataj urboj de Ekvadoro
|-
! rowspan=13 width:100|<br />
[[Dosiero:Guayaquil Malecon2000.JPG|border|100px|Guayaquil]]<br />[[Guayaquil]]<br />
[[Dosiero:Quitopanoramica.jpg|border|100px|Quito]]<br />[[Quito]]<br />
[[Dosiero:Cuenca (Ecuador) from Turi.jpg|border|100px|Cuenca]]<br />[[Cuenca (Ekvadoro)|Cuenca]]<br />
! align=center style="background:#f5f5f5;"|
! align=center style="background:#f5f5f5;"|
Linio 185 ⟶ 186:
! align=center style="background:#f5f5f5;"|Provinco
! align=center style="background:#f5f5f5;"|Populacio
! rowspan=13|<br />
<br />[[Dosiero:Santo Domingo, Ecuador.jpg|border|100px|Santo Domingo]]<br />[[Santo Domingo (Ekvadoro)|Santo Domingo]]<br />
<br />[[Dosiero:Machala - parque central de noche.jpg|border|100px|Machala]]<br />[[Machala]]<br />
[[Dosiero:Duran.jpg|border|100px|Durán (ciudad)]]<br />[[Durán]]<br />
|-
|align=center style="background:#f0f0f0;"| 1 ||[[Dosiero:Bandera_de_GuayaquilBandera de Guayaquil.svg|20px|border]]||align=left| [[Guayaquil]] ||align=left| [[Dosiero:Bandera_de_GuayaquilBandera de Guayaquil.svg|20px|border]] ||align=left| [[Guayas]] || 2 278 691 ||
|-
|align=center style="background:#f0f0f0;"| 2 ||[[Dosiero:Flag of Quito.svg|20px]]||align=left| [[Quito]] ||align=left| [[Dosiero:Bandera Província Pichincha.svg|20px]] ||align=left| [[Provinco Piĉinĉa|Piĉinĉa]] || 1 607 734 ||
Linio 200 ⟶ 201:
|align=center style="background:#f0f0f0;"| 5 ||[[Dosiero:Machala Flag.svg|20px|border]]||align=left| [[Machala]] ||align=left| [[Dosiero:Bandera Província El Oro.svg|20px]] ||align=left| [[Provinco El Oro|El Oro]] || 231 260 ||
|-
|align=center style="background:#f0f0f0;"| 6 ||[[Dosiero:Flag of Durán.svg|20px|border]]||align=left| [[Durán (urbo)|Durán]] ||align=left|[[Dosiero:Bandera_de_GuayaquilBandera de Guayaquil.svg|20px|border]]||align=left| [[Provinco Guayas|Guayas]]|| 230 839 ||
|-
|align=center style="background:#f0f0f0;"| 7 ||[[Dosiero:Bandera_de_MantaBandera de Manta.png|20px|border]] ||align=left| [[Manta (Ekvadoro)|Manta]] ||align=left| [[Dosiero:Bandera_Província_ManabíBandera Província Manabí.svg|20px|border]] ||align=left| [[Manabí]] || 217 553 ||
|-
|align=center style="background:#f0f0f0;"| 8 ||[[Dosiero:Bandera de Portoviejo.PNG|20px|border]]||align=left| [[Portoviejo]] ||align=left| [[Dosiero:Bandera_Província_ManabíBandera Província Manabí.svg|20px|border]] ||align=left| [[Manabí]] || 206 682 ||
|-
|align=center style="background:#f0f0f0;"| 9 || [[Dosiero:Bandera Província Loja.svg|20px]] ||align=left| [[Loja (Ekvadoro)|Loja]] ||align=left| [[Dosiero:Bandera Província Loja.svg|20px]] ||align=left| [[Loja (provinco)|Loja]] || 170 280 ||
Linio 241 ⟶ 242:
Spite granda elmigrado el Ekvadoro, tiu lando ricevas milojn de personoj de diversaj landoj kiuj devis abandoni siajn landojn pro diversaj tialoj. Dekomence, dum la kolonia epoko, la enmigrado centriĝis en eŭropanoj allogitaj pro agrikulturo; dum la komenco de la respublika epoko, la enmigrado ŝanĝis al [[araboj]], [[judo]]j kaj aliaj eŭropanoj (ne nur hispanoj, sed ankaŭ belgoj, nederlandanoj, italoj kaj francoj) fuĝintaj el ekonomiaj krizoj aŭ el militoj, inter aliaj.
 
[[Dosiero:Catedral de la Inmaculada Consepción en el Parque Calderon en Cuenca, Ecuador.jpg|thumbeta|rightdekstre|200px|Cuenca, elektita unu el ĉefaj lokoj por emeritoj en la mondo.<ref name=Extranjeros> http://elcomercio.com/pais/Cuenca-seduce-calidad-vida_0_535146546.html Cuenca seduce por su calidad de vida Konsultita la 30an de aŭgusto de 2011, publikigo de 14a de aŭgusto de 2011, El Comercio.</ref>]]
[[Dosiero:Quito-Catedral-Panecillo-01.jpg|thumbeta|desktre|200px|Kito estas moderna urbo kun eŭropa etoso, pro kio ĝi ricevas grandan kvanton de enmigrintoj.]]
[[Dosiero:Otavalo_Imbabura_nina_urkuwanOtavalo Imbabura nina urkuwan.jpg|thumbeta|dekstre|200px|Otavalo pro ties klimato kaj bunta etoso allogas la atenton de germanoj kaj norvegoj.]]
Post, dum la 20-a jarcento la enmigrado venis cefe de aliaj latinamerikaj landoj pro enlandaj militoj, ekonomiaj krizoj, diktatorecoj, ĉefe argentinoj, ĉilianoj kaj urugvajoj.
 
Linio 273 ⟶ 274:
 
== Ekonomio ==
[[Dosiero:Ecuador treemap es.png|thumbeta|Reprezento de la eksportataj produktoj el Ekvadoro en 28 kategorioj laŭkolore: brune nafto, flave banano.]]
[[Dosiero:USCurrency Federal Reserve.jpg|thumbeta|La [[usona dolaro]], valuto cirkulanta kutime en Ekvadoro.]]
La lando estas ĉefe agrara kaj fiŝista. Tamen, dum la lastaj jardekoj la nafto iĝis la ĉefa fonto de enspezoj de la ŝtato.
 
Linio 281 ⟶ 282:
En [[2000]] la [[usona dolaro]] fariĝis la oficiala monunuo de la lando, anstataŭante la ekvadoran sukron.
 
La ekonomio de Ekvadoro estas la oka plej granda de [[Latinameriko]] kaj espertis averaĝan kreskon de 4,6% inter 2000 kaj 2006.<ref>url=http://es.noticias.yahoo.com/11/20090214/twl-amn-gen-eeuu-ecuador-2da-cabeza-c6d32d2.html Depto de Estado: Política económica de Ecuador es incierta, konsultita la 15an de februaro de 2009, AP</ref> Januare de 2009, la [[Centra Banko de Ekvadoro]] (BCE) situis la antaŭvidon de kresko de 2010 en 6,88%.<ref> url=http://www.soitu.es/soitu/2009/01/16/info/1232133437_646823.html El Banco Central de Ecuador sitúa el crecimiento del 2010 en más del 6%, konsultita la 15an de februaro de 2009, SOITU.</ref> La [[MEP]] duobliĝis inter 1999 kaj 2007, atingante 65.490 milionojn da dolaroj laŭ la BCE.<ref> url=http://www.bce.fin.ec/indicador.php?tbl=pib PIB, konsultita la 2an de januaro de 2009.</ref> La [[inflacio]] al konsumanto ĝis januaro de 2008 estis situanta ĉirkaŭ 1.14%, nome la plej alta registrita la antaŭan jaron, laŭ la Nacia Instituto de Statistiko kaj Censoj de Ekvadoro (INEC). La monata indico de sendungeco restis ĉirkaŭ 6 al 8 % ekde decembro de 2007 ĝis septembro de 2008, tamen, tiu plialtiĝis al ĉirkaŭ 9 & oktobre kaj remalaltiĝis novembre de 2008 al 8 &.<ref> url=http://www.ecuadorencifras.com/cifras-inec/desempleo2.html Tasa de desempleo mensual, konsultita la 1an de januaro de 2009</ref> Oni ĉirkaŭkalkulas je 9 milionoj de ekvadoranoj tiujn kiuj havas okupon ekonomie kaj ĉirkaŭ 1,01 milionoj da loĝantoj kiuj estas sendungaj.<ref> url=http://www.ecuadorencifras.com/cifras-inec/ecvGeneral.html#tpi=11 Actividades económicas, konsultita la 1an de januaro de 2010}}</ref>
 
En 1998, 10 % de la plej riĉa populacio posedis la 42,5 % de la riĉo, dum 10 % de la plej malriĉa populacio posedis mur la 0,6 % de la riĉo. Dum sama jaro, la 7,6 % de la elspezo en publika sanservo estis profito por 20 % de la malriĉa populacio, dum 20 % de la riĉa populacio ricevis la 38,1 % de tia elspezo. La indico de ekstrema malriĉo malpliiĝis signife inter 1999 kaj 2010. En 2001 oni ĉirkaŭkalkulis je 40 % de la populacio, dum por 2010 tiu cifero malaltiĝis al 16,5 % de la totala populacio. Tio rilatas ĉefe al la elmigrado, krom kun la ekonomia stabileco akirita post la [[dolarigo]].<ref>[http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/BANCOMUNDIAL/EXTSPPAISES/LACINSPANISHEXT/ECUADORINSPANISHEXT/0,,contentMDK:20830521~menuPK:500565~pagePK:1497618~piPK:217854~theSitePK:500558,00.html Banco Mundial]</ref> La indicoj de malriĉo estis pli altaj ĉe la indiĝenaj, afrikdevenaj kaj ruraj populacioj, atingante 44 % de la indiĝena populacio<ref>[http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/BANCOMUNDIAL/EXTSPPAISES/LACINSPANISHEXT/0,,contentMDK:20505827~menuPK:508626~pagePK:146736~piPK:226340~theSitePK:489669,00.html Monda Banko kaj Malriĉo]</ref>
 
[[Dosiero:Isdustria Patrolera.JPG|thumbeta|Naftorafinejoj en Esmeraldas.]]
[[Nafto]] reprezentas la 40% de la eksportado kaj kontribuas pluhavi komercan bilancon pozitive. Ekde finoj de la [[1960-aj jaroj]], la espluatado de nafto altigis la produktadon kaj la ekvadoraj rezervoj estas ĉirkaŭkalkulataj je 4.036 milionoj da bareloj.<ref>http://www.expreso.ec/ediciones/2010/02/04/econom%C3%ADa/econom%C3%ADa/ecuador-con-reservas-petroleras-hasta-2043/</ref>
La komerca totala bilanco januare de 2010 atingis enspezon de preskaŭ 5000&nbsp;milionoj de dolaroj, giganta cifero kompare kun la enspezo de 2007, kiu atingis enspezon de 5,7 milionoj de dolaroj; la enspezo malaltiĝis je ĉirkaŭ 425 milonoj kompare kun tiu de 2006. Tiu cirkonstanco okazis ĉar importado kreskis pli rapide ol eksportado. La komerca nafta bilanco generis ciferon pozitivan je 3,295 milionoj de dolaroj en 2008; dum la nenafta bilanco estis negativa je ĉirkaŭ 2,842 milionoj da dolaroj. Tio permesis malspezon komercan, sen konsideri nafton, je 19% rilate al antaŭa jaro. La komerca bilanco kun [[Usono]], [[Ĉilio]], [[Eŭropa Unio]] kaj aliaj eŭropaj landoj, [[Bolivio]], [[Peruo]], [[Brazilo]], estas pozitiva, sed kun [[Meksiko]], [[Argentino]], [[Kolombio]], [[Azio]], estas negativa.<ref> http://www.bce.fin.ec/documentos/Estadisticas/SectorExterno/BalanzaPagos/balanzaComercial/ebc200802.pdf Balanza comercial, konsultita la 2an de januaro de 2009 pdf.</ref>
 
Ekvadoro negocis duflankajn traktatojn kun aliaj landoj, krom aparteni al la Anda Komunumo de Nacioj, kaj estas membro asocia de Mercosur. Ĝi estas membro ankaŭ de la [[Monda Organizaĵo pri Komerco]] (MOK), krom de la [[Interamerika Banko por Disvolviĝo]] (IBD), de la [[Monda Banko]], [[Internacia Monunua Fonduso]] (IMF), de la ''[[Corporación Andina de Fomento]]'' (CAF), kaj de aliaj organismoj multflankaj. En aprilo de 2007 Ekvadoro pagis komplete sian ŝuldon al IMF kaj tiel finis epoko de intervenado de tiu organismo en la lando. En 2007, oni kreis la institucion [[Komunumo Sudamerika de Nacioj]] (UNASUR), kun konstanta sidejo en Kito. La lando estis parto ankaŭ de la kreado de la [[Suda Banko]], kun aliaj ses sudamerikaj landoj. Ekvadoro realigis negocadon por la subskribo de Traktato de Libera Komerco kun Usono, sed post la elekto de la Prezidento Correa tiu negocado estis nuligita.
Linio 308 ⟶ 309:
Ekvadoro estas multetna kaj tiele multkultura ŝtato. Ties populacio superas la 14 milionojn de loĝantoj. El tiu, pli ol 5 milionoj kaj duono loĝas en la [[Andoj]]. Ĉe la [[marbordo]] de la Pacifiko la cifero alproksimiĝas al 6 milionoj kaj duono. En [[Amazonio|Amazonia Ekvadoro]] loĝas pli ol 600.000 loĝantoj, kaj en [[Galapagoj]] nur ĉirkaŭ 17.000. Evidente la kulturo de la loĝantoj de tiaj diversaj regionoj diferencas. Krome konsiderindas la diverseco kaj etna kaj regiona de Ekvadoro por analizi ties kulturon. Etne tioo estas markata de la esto de [[mestizo]]j, [[indiĝeno]]j, [[afrik-ekvadorano]]j, kaj [[blankulo]]j (aŭ pli bone dirite eŭropdevenuloj; oni povas klare imagi, ke ĉiuj devenoj kunportas proprajn karakterojn al la komuna kulturo.
 
Inter indiĝenoj estas almenaŭ 15 diversaj nacioj kun propraj lingvoj, kulturoj, dediĉoj ktp. Ili komponas ĉefe ruran populacion. Ili hegemonias ĉefe en Andoj kaj Amazonio. La afrik-ekvadorano troviĝas ĉefe en du koncentroj nome ĉe la norda marbordo en la provinco Esmeraldas kaj ĉe la Valo Ĉota, inter la provincoj Imbabura kaj Karĉi.
 
===Lingvo===
La [[hispana lingvo]] estas la plej parolata. Estas diversaj [[dialekto]]j grupigeblaj ĉefe en tri areoj, kiuj koincidas kun la geografiaj areoj, nome la marbordo, kie oni parolas pli puran ekvadoran dialekton, dum en Andoj oni parolas dialektojn en lingva areo kiu sekvas sude al Peruo. Same la amazonia areo ekde lingva vidpunkto sekvas sude al Peruo. En la marborda areo (ekvadora dialekto) la centro estus Guajakilo kaj la afrikdevena heredo (ĉefe en Esmeraldas) nuancas la lingvaĵon per klara influo afrikdevena. En la anda areo rimarkindegas la uzadon de vortoj el [[Keĉua lingvaro|keĉua]] kaj ties ĝenerala influo kaj elstaras en la provincoj [[Imbabura|Imbabura]] kaj [[provinco Karĉi|Karĉi]] la akĉento ''pastuso'' kaj en [[provinco Azuay|Azuay]] kaj [[provinco Cañar|Cañar]] la akĉento ''morlako''. Ekde [[provinco Piĉinĉa|Piĉinĉa]] ĝis [[provinco Ĉimborazo|Ĉimborazo]] oni parolas per pli konstanta akĉento de centra montaro. Rimarkindas ankaŭ ke la socia klaso determinas kiel oni parolas la montaran dialekton, nome en la plej riĉaj klasoj montaraj estas tendenco klopodi eviti la keĉuan influon.
 
{{projektoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Ekvadoro"