Nobel-premio: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
Kani (diskuto | kontribuoj) Kun helpo de WikiTrans |
||
Linio 6:
La premio konsistas ĉiujare el ora medalo kun ĉizelita Nobel-portreto, diplomo kaj granda monsumo, nuntempe ĉirkaŭ 10 milionoj da svedaj [[krono]]j (iomete pli ol 1 miliono da [[eŭro]]j), kiuj celas ebligi al la gajninto daŭrigi sian laboron aŭ esploron sen la premo de monkolektado. La premio ne estas atribuita postmorte; tamen, se al persono oni atribuis premion kaj mortiĝas antaŭ ricevi ĝin, la premio ankoraŭ validas.<ref name="cbc1003">{{cite news|title=Montreal-born scientist dies before Nobel honour |url=http://www.cbc.ca/news/technology/story/2011/10/03/nobel-prize-medicine.html |accessdate=3a oktobro 2011|publisher=CBC News|date=3a de oktobro 2011}}</ref> Kvankam la averaĝa nombro de premiitoj por premio ege pliiĝis dum la longo de la 20a jarcento, premio ne povas esti kunhavata de pli ol tri personoj.<ref>{{cite web|url=http://www.idsia.ch/~juergen/nobelshare.html|title=Evolution of National Nobel Prize Shares in the 20th century|last=Schmidhuber|first=Jürgen}}</ref>
==La diversaj premioj==
Nobel-premioj estis donataj ĉiujare ekde 1901 pro atingoj en la jenaj fakoj:
[[Dosiero:Svenska-Akademien.jpg|eta|dekstra|<center><small>sidejo de la ''[[Svenska Akademien|Sveda Akademio]]'' en [[Stokholmo]]</small>]]▼
* [[Nobel-premio pri fiziko]]
* [[Nobel-premio pri kemio]]
Linio 21 ⟶ 23:
En [[1968]], la Banko de Svedio ([[Sveriges Riksbank]]) iniciatis la premion pri ekonomika scienco: tiu premio pri [[ekonomiko]] memore al Nobel estas ofte (mis-)nomata [[Nobel-premio pri ekonomiko]]. Je tiu tempo, oni decidis ne aldoni pli da premioj en la estonteco.
▲[[Dosiero:Svenska-Akademien.jpg|eta|dekstra|<center><small>sidejo de la ''[[Svenska Akademien|Sveda Akademio]]'' en [[Stokholmo]]</small>]]
''Vidu ankaŭ la paĝon pri la [[Svenska Akademien|Sveda Akademio]].''
==Historio==
[[File:AlfredNobel adjusted.jpg|thumb|upright|alt=A black and white photo of a bearded man in his fifties sitting in a chair. |Alfred Nobel havis la malagrablan surprizon legi sian propran nekrologon, titolita ''La komercisto de morto estas morta'', en franca gazeto.]]
Alfred Nobel ({{Audio|Sv-Alfred Nobel.ogg|aŭskultu}}) estis naskita la 21an de oktobro 1833 en [[Stokholmo]], [[Svedio]], en familion de inĝenieroj.<ref name="Levinovitz5">[[#Levinovitz69|Levinovitz]], p. 5</ref> Li estis kemiisto, inĝeniero, kaj inventinto. En 1894, Nobel aĉetis la fabrikon Bofors pri [[fero]] kaj [[ŝtalo]], kiun li transformis en grava armilara [[Muntado|produktejo]]. Nobel ankaŭ inventis balistiton. Tiu invento estis antaŭaĵo al multaj senfumaj armeaj eksplodaĵoj, kiaj la brita senfuma [[pulvoro]] kordito. Kiel sekvo de lia patentaj postuloj, Nobel estis poste engaĝita en malfermita malobservoproceso pri kordito. Nobel amasigis riĉaĵon dum sia vivdaŭro, kun la plej granda parto de lia riĉaĵo el siaj 355 inventoj, el kiuj [[dinamito]] estas la plej fama.<ref name="Levinovitz11">[[#Levinovitz69|Levinovitz]], p. 11</ref>
En 1888, Nobel estis surprizita legante sian propran nekrologon, titolita ''La komercisto de morto estas morta'', en franca gazeto. Ĉar estis la frato de Alfred, nome Ludvig kiu mortis, la nekrologo estis ok jarojn trofrua. La artikolo mirigis Nobel kaj igis lin timigita pri kiel li estos memorita. Tio inspiris lin por ŝanĝi sian testamenton.<ref name="Time">{{cite news |first= Frederic |last= Golden |title= The Worst And The Brightest |date= 16a oktobro 2000 |publisher= Time Warner |url= http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,998209,00.html |work=[[Time (gazeto)|Time]] |accessdate=9a aprilo 2010}}</ref> La 10an de decembro 1896, Alfred Nobel mortis en sia vilao en [[San Remo]], [[Italio]], pro cerba [[hemoragio]]. Li estis 63 jarojn aĝa.
Nobel skribis plurajn testamentojn dum sia vivdaŭro. Li kunmetis la lastan pli ol jaron antaŭ ol li mortis, subskribante ĝin ĉe la Sveda-Norvega-Klubo en Parizo la 27an de novembro [[1895]].<ref name="Sohlman7">[[#Sohlman69|Sohlman]], p. 7</ref><ref>{{Cite news|last= von Euler|first= U. S.|title= The Nobel Foundation and its Role for Modern Day Science|url= http://resources.metapress.com/pdf-preview.axd?code=xu7j67w616m06488&size=largest|format= PDF|publisher= Springer-Verlag|work= Die Naturwissenschaften|date= 6a de junio 1981|accessdate=21a de januaro 2010}}</ref> Al ĝeneraligita miro, la lasta testamento de Nobel precizigis ke lia riĉaĵo estu uzita por krei serion de premioj por tiuj kiuj donas la "plej grandan avantaĝon pri la homaro" en fiziko, kemio, paco, fiziologio aŭ medicino, kaj literaturo.<ref name="thelocal1">{{cite web |url= http://www.thelocal.se/14776/20091005/ |title= Alfred Nobel's last will and testament |accessdate=11a de junio 2010 |last= Agence France-Presse |date= 5a oktobro 2009 |work= The Local}}</ref> Nobel testamentis 94% de siaj totalaj aktivoj, 31 milionoj SEK da svedaj kronoj (ĉ. 186 milionoj da usonaj dolaroj, 150 milionoj da eŭroj en 2008), por establi la kvin Nobel-Premiojn.<ref name="Abrams7">[[#Abrams|Abrams]], p. 7</ref> Pro skeptiko ĉirkaŭanta la testamenton, daŭris ĝis 26 aprilo 1897 ke ĝi estis aprobita fare de la [[Parlamento de Norvegio]].<ref name="Levinovitz13-25">[[#Levinovitz69|Levinovitz]], pp. 13–25</ref> La ekzekutistoj de la testamento de Nobel, nome Ragnar Sohlman kaj Rudolf Lilljequist, formis la Nobel Fondaĵon por prizorgi la riĉaĵon de Nobel kaj organizi la disdonon de premioj.<ref name="Abrams7-8">[[#Abrams|Abrams]], pp. 7–8</ref>
La instrukcioj de Nobel postulis la kreon de [[Norvega Nobel-Komitato]] por premii la Pacpremion, kies membroj estis nomumitaj baldaŭ post kiam la testamento estis aprobita en aprilo 1897. Baldaŭ poste, la aliaj premi-aljuĝadaj organizoj estis indikitaj aŭ establitaj. Tiuj estis [[Karolinska Institutet]] la 7an de junio, la [[Sveda Akademio]] la 9an de junio, kaj la [[Reĝa Sveda Akademio de Sciencoj]] la 11an de junio.<ref name="Crawford1">[[#Crawford69|Crawford]], p. 1</ref> La Nobel Fondaĵo etendis sian interkonsenton en gvidlinioj al kiel la premioj devos esti aljuĝitaj; kaj, en 1900, la lastatempe kreitaj statutoj de la Nobel Fondaĵo estis promulgitaj fare de la [[Oskaro la 2-a (Svedio)|reĝo Oskaro la 2-a]].<ref name="thelocal1"/> En 1905, la persona unio inter [[Svedio kaj Norvegio]] estis dissolvita. Poste, la [[Norvega Nobel-Komitato]] respondecis pri premiado de la pacpremio kaj la svedaj institucioj retenis respondeco por la aliaj premioj.<ref name="Levinovitz13-25"/>
== Diversaĵoj ==
| |||