|
[[Dosiero:Brooklyn Museum - Saint Paul - James Tissot - overall.jpg|thumb|''Sankta Paŭlo'', akvarelo de [[James Tissot]], [[1886]]-[[1894]], [[Brooklyn Museum]].]]
La '''Paŭla penso''' aŭ ''penso de [[Paŭlo de Tarso]]'', dirita ankaŭ paŭla [[teologio]] aŭ ‘’’paŭlismo’’’, reprezentas vidpunkte de kronologio kaj ankaŭ de la sinsekva influo sur la sinsekva tradicio, la unuan formon de kristana teologio. Liaj [[Epistoloj de Paŭlo|epistoloj]] estis kompilitaj en la jardekoj 50 kaj 60, antaŭ ol la kompilado de la [[sinoptikaj evangelioj]] kiuj entenas teologiajn nociojn precipe implicitajn, nome ne vaste kaj sisteme disvolvitajn, kaj ne koncernas la teologian valoron de la resurekto kiu estas nur rakontata, antaŭ ol la [[Evangelio laŭ Johano]] (la evangeliisto impregnita je teologio kiu emfazas la dian naturon de Jesuo-[[Logoso]], antaŭ ol la [[Epistolo al la Hebreoj]] (kies aŭtoro, eble [[[[Apolo (Biblio)|Apolo]], interpretas la savan valoron de la aktiveco de Jesuo per la kategorioj propraj de la juda tradicio, koncentriĝante, tamen, pli sur lia morto ol sur lia resurekto.
La centra punkto de la teologia penso de Paŭlo, kiu emerĝas el la hebrea [[fariseismo|farisea]] tradicio, estas Jesuo Kristo [[morto|mortinta]] kaj [[resurekto|resurektinta]]. Ĉirkaŭ tiu pivoto ŝoforas la [[evangelio]] de Paŭlo .<ref>La greka termino ''ευαγγέλιον'' ĝenerale indikas la libron pritraktantan pri Jesuo (ekzemple, ''Evangelio laŭ Mateo''), sed proprasence referencas al la ago de la evangelizado, nome de la transdono de la Jesua mesaĝo. Laŭ tiu senco eblas paroli pri ''Paŭla evangelio''.</ref> anoncita dum sia misiaj kampanjoj, kaj al ili estas ligitaj teologiaj intuicioj entenataj en liaj Epistoloj pri [[teologio]], [[Ekleziologio]] kaj [[eskatologio]]. El liaj epistoloj tiuj intuicioj ne estas organike strukturitaj kiel en kristanaj modernaj [[kateĥismo]]j, sed fontas fragmente kaj foje ambigue: la sinsekva tradicio dividiĝis en la interpreto pri iuj paŭlaj konceptoj, aparte rilate la problemon de fido/faroj kiu staras ĉe la bazo de la [[reformacio]].
La '''Paŭla penso''', dirita ankaŭ “paŭlismo” aŭ [[teologio|paŭla teologio]], reprezentas, vidpunkte de kronologio kaj ankaŭ pro la graveco renkontita en la sinksekva tradicio, la unuan formon de [[kristana teologio]]. La epistoloj de Paŭlo estis kompilitaj en la jaroj [[50]] kaj [[60]], antaŭ do ol la [[sinoptikaj evangelioj]] (''Mateo'', ''Marko'' kaj ''Luko'', kiuj entenas teologiajn nociojn precipe implicitajn, ne disvolvigitajn kaj sistemajn, kaj ne koncernas la teologian valoron de la resurekto kiu estas nur rakontata), malsame ol la [[Evangelio laŭ Johano]] (la evangeliisto antonomazie teologia, kiu ekzaltas la dian naturon de Jesuo-[[logoso]] kaj ol la [[Epistolo al la Hebreoj]] (kies aŭtoro, eble [[Apolo (Biblio)|Apolo]] (Agoj 18, 24-25), interpretas la savigan valoron de la Jesua agado per la kategorioj propraj de la hebrea tradicio, koncentriĝante tamen pli sur la morto ol sur la resurekto).
La centra punkto de la teologia penso de [[Paŭlo de Tarso|Paŭlo]], kiu iam enŝoviĝis en la [[Fariseoj|farisea]] [[Judismo]], estas [[Jesuo|Jesuo Kristo]] mortinta kaj resurektinta. Ĉirkaŭ tiu nukleo koncentriĝas la “paŭla evangelio”<ref>La greka termino ευαγγέλιον, transliterita per "[[Evangelio]]", ĝenerale indikas libron rilate Jesuon (ekzemple ''[[Evangelo laŭ Mateo]]''), sed proprasence ĝi rilatas al la ago de la [[evangelizado]], nome al transdono de la "bona anonco" de Jesuo. Laŭ tiu senco eblas paroli pri “paŭla evangelio”.</ref> anoncita dum liaj misiaj vojaĝoj, kaj al ĝi estas kunligitaj la intuicioj entenataj en liaj epistoloj kiel la konceptoj de [[teologio]], [[Kosmologio (filozofio)|kosmologio]], [[antropologio]], [[moralo]], [[ekleziologio]], kaj [[eskatologio]].
En liaj epistoloj tiuj intuicioj ne estas strukturitaj organikmaniere, kiel ekzemple en la modernaj kristanaj katekismoj, sed aperas fragmentmaniere kaj foje ambiguforme: la sinsekva kristana tradicio dividiĝis rilate la interpreton pri iuj paŭlaj konceptoj, aparte rilate la problemon de fido/faroj kiu kuŝas ĉe la bazo de la protestanta [[reformacio]] de [[Lutero]].
== Jesuo kaj Paŭlo ==
[[Jesuo]], kiun Paŭlo ĝeneralekonstante indikas per la epitetoj "[[Kristo|Kristos ''kristos'']]", (nome [[Mesio]]), uzata kiel proprapersona nomo, kaj nomo’’Jesuo, kunSinjoro/Kyrios, epitetojreprezentas la koron de "la paŭla penso. La rilato Jesuo-Paŭlo, Sinjoro=Kyrios]]"inter la mesaĝo de Paŭlo kaj Jesuo, estas la tutaj arto kaj pasio de Paŭlo..
<ref>''[http://books.google.it/books?id=goq0VWw9rGIC&pg=PA521&lpg=PA521&dq=Kyrios+DANIIL&source=bl&ots=D1E4hV4M3W&sig=rQwR6hAeIx7zsb9-8LFPDG7AR_0&hl=en&ei=SdzdTMKNNIORswbesaj6Cw&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Mercer dictionary of the Bible]'', Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard 1998 ISBN 0-86554-373-9 pag. 520-525</ref>, reprezentas la centron de la paŭla penso. La rilato Jesuo/Paŭlo povas esti ekzamenita laŭ tri vidpunktoj: inter la fizikaj personoj, inter la mesaĝo de Paŭlo kaj la mesaĝo de Jesuo, inter la mesaĝo de Jesuo kaj Paŭlo.
Pri la fizika rilato inter Jesuo kaj Paŭlo, en la [[Kanonajkanonaj Evangeliojevangelioj]] neniam aperas neniam Paŭlo, kaj jenel en laliaj epistoloj jenkaj enel la [[Agoj de la Apostolojapostoloj]] neneniel aperasestas aludate ke Paŭlo persone renkontis Jesuon, dum ties predikado tra Palestinospite de lalia jarojtiama (eble) 28-30 (vidu: “[[Dato de la morto de Jesuo]]”), kvankam Paŭlo tiam vivusloĝado en Jerusalemo. La ligilo, tial, inter JesuoPaŭlo kaj PaŭloJesuo estas, do, precipe teologia ligilo, bazita sur la kredo prije la Resurektintoresurektinto kiu, laŭ la spertopriskribo en la Agoj de la Apostoloj, li renkontis sur la vojo al [[Damasko]].
[[Dosiero:01 Сonversion of Paul.jpg|thumb|left|''Konvertiĝo de Paŭlo'', ĉizaĵo de [[Albrecht Dürer]], [[1494]].]]
Pri la rilato (sinoptikaj evangelioj) inter la mesaĝo disvastigita de Paŭlo dum lia predikado kaj en al epistoloj kaj la mesaĝo de Jesuo, tio estas tuje kaj senpere atingebla. La paŭlaj epistoloj eksplicite raportas epizodojn (nome naskiĝo, vivo, morto, mirakloj) aŭ dirojn aŭ [[parabolo|jesuajn parabolojn]], krom sporadaj esceptoj (kiel la priskribo pri la establo de la [[Eŭkaristio]] en (1Kor 11, 23-26) aŭ iuj sporadaj reeĥaĵoj, implicitaj aŭ eksplicitaj.<ref>Vidu: 1Kor7, 10-11; Mt 5, 32; 1Kor 9, 14; Mt10; 1Ts 4,15-17; Mt 24, 30-3; 1Ts 5, 1-7; Mt 24, 23; 24, 42-51); 1Kor4, 11-13 kaj plurloke. (Voĉoj en " ''Dizionario di Paolo'').</ref> Ankaŭ la [[Ĉiela Regno|Regno de Dio]], vera objekto de la predikado de Jesuo, aperas en Paŭlo nur kelkajn fojojn kaj nur preskaŭ laŭeĥe.<ref> Rm 14, 17; 1Ts 2, 12; Gal 5, 21; 1Kor 4, 20; 6, 9.</ref> Tiu malĉeesto de jesuaj citaĵoj en la epistoloj estas interpretata ĉe la modernaj bibliistoj ne kiel historia nekontinueco inter la du mesaĝoj, sed kiel malĉeesto de senutila ripetaĵo de mesaĝo kiu estis ĉiukaze predikata (1Ts 5, 2): "Vi mem tute bine scias, ke la tago de la Sinjoro venas, kiel ŝtelisto la nokto") tra buŝaj tradicioj kaj/aŭ skribaj kolektoj (la kvar evangelioj estis definitive redaktitaj post la Paŭla epoko). Vidu bibliografion.
Pri la rilato inter la mesaĝo disvastigita de Paŭlo dum lia predikado kaj en la epistoloj kaj la mesaĝo predkata de Jesuo, tio ne estas de tuja kompreno. La epistoloj de Paŭlo ne raportas eksplicite epizodojn (naskiĝo, vivo, morto, mirakloj ktp) aŭ dirojn aŭ [[paraboloj de Jesuo|parabolojn]] referencitajn al Jesuo, escepte de sporadaj kazoj (kiel la priskribo pri la institucio de la [[Eŭkaristio]] (1Cor11,23-26) kaj de iuj kurtaj reeĥoj, ofte implicitaj, en 1Kor 7, 10-11 = ''Mt 5, 32 '', 1Kor 9, 14 = ''Mt10, 10'', 1Ts 4, 15-17 = ''Mt 24, 30-31'', 1Ts 5, 1-7 = ''Mt 24, 23; 24, 42-5'', Rm 14, 14 = ''Mt 15, 11'', Rm 12, 14-21 = ''diversloke'', 1Kor 4, 11-13 = ''diversloke''. <ref> Ankaŭ la sintagmo [[Ĉiela Regno|Regno de Dio]], vera objekto de la predikado de Jesuo, aperas en Paŭlo nur kelkfoje, kaj ne multe pli ol alude: Rm 14, 17; 1Ts 2, 12; Gal l5, 21; 1Kor 4, 20; 6, 9}}.</ref> Tiu malĉeesto de Jesuaj citaĵoj, en la epistoloj, estas vidata ĉe la modernaj bibliistoj ne kiel historia nekontinueco inter la du mesaĝoj.
La tria rilato, tiu inter la mesaĝo de Paŭlo kaj tiu de Jesuo, estas la plej signifa. Estas nenegeble ke ekzistas ia kontinueco inter la vivo kaj mesaĝo de Jesuo kaj la penso Paŭlo, sed la vera centro de la paŭla mesaĝo estas reprezentata de la [[Resurekto de Jesuo]], aspekto kiu ne povis ne esti eksplicite ĉeesta en la migranta palestina predikado. Ĉirkaŭ Jesuo lokiĝas la unuaj intuicioj de la apostolo.
("Paŭlo predikis nek la vivon nek la mesaĝon de Jesuo nek la regnon de Dio'' estis preskaŭ skandala konstato de iuj esploristoj kiel H.H. Wendt; M. Goguel; M. Brückner; P. Wernle; F.C. Baur; W. Wrede, R. Bultmann. Hodiaŭ tiu malĉeesto estas vidata kiel evito de ripetado de mesaĝo kiu estis ĉiukaze predikata (ekzemplo en 1Ts 5, 2: "Kaj vi mem tute bone scias...") pere de buŝaj tradicioj kaj/aŭ en la unuaj skribaj kolektoj. (la kvar evangelioj estis kompilitaj post la morto de Paŭlo.
== Kristologio==
[[Dosiero:St. Charles's Church, Austria, Vienna - Gold piece high above the altar symbolizing Yahweh.jpg|thumb|La [[Biblia tetragramo]] en la triangulo, simbolo de la [[Triunuo]] (preĝo de Sankta Karlo Borromeo – Vieno.]]
La vera centro de la penso de Paŭlo estas konstituata de la [[resurekto de Jesuo]], apartaĵo kiu ne povis ne esti eksplicite ĉeesta en la migranta predikado en [[Palestino]]. Ĉirkaŭ Jesuo resurektinta lokiĝas la precipaj teologiaj intuicioj de la apostolo.
Kiel la aliaj novtestamentaj aŭtoroj, Paŭlo konsideras [[Jesuo]]n la [[Kristo]], nome la [[Mesio]] atendita laŭ la hebrea tradicio, sed lin ne konsideras simpla homo ĉar al li atribuas, krom la homa naturo, ankaŭ tiun dian. En tio kristanismo lokiĝas tute kontraste kun la hebrea tradicio<ref>Tamen la esprimo “Filo de Homo” estis interpretita ankaŭ kiel persono tiom proksima al Dio ke al li egalas. Tiu estas la senco de la respondo de Jesuo al la sacerdoto kaj pro tiu senco lin la[[sinedrio]] mortokondamnis (“Kaj Jesuo diris: kaj vi vidos la Filon de homo, sidantan dekstre de la Potenco kaj venatan el la nuboj de la ĉielo. 63 Kaj la ĉefpastro disiris siajn vestojn, kaj diris: Pro kio ni plu bezonas atestantojn? 64 Vi aŭdis la blasfemon: kion vi opinias? Kaj ili juĝis lin kondamninda al morto” (Marko 14, 62-64).</ref> Se la evangelioj tio faras implicitmaniere, la pasaĵoj de Paŭlo tio faras jen eksplicite, implicite aŭ al [[filo de homo]] atribuas karakterizojn proprajn de dia naturo.
== Kristologio ==
Unika kaj klara kaj eksplicita pasaĵo koncerne la diecon de Jesuo estas 2Tt, 13, kiu lin difinas "granda Dio kaj savanto". Iuj bibliistoj emas negi la valoron al tiu sintagmo ĉar la [[epistolo al Tito]] (kun la aliaj [[paŝtistaj epistoloj]]) ne havus aŭtoron Paŭlo; kaj ĝin datus je la fino de la unua jarcento. <ref>La atestantoj de Jehovo tradukas la originalon "τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ" per "de la granda Dio kaj <span style="text-decoration: underline">del</span> Savanto nia, Jesuo Kristo Jesuo", enigante teorie unu τοῦ (de la) kiu distingas Dion (Patro) el la Savanto Jesuo.</ref>
[[Dosiero:St. Charles's Church, Austria, Vienna - Gold piece high above the altar symbolizing Yahweh.jpg|thumb|[[Biblia Tetragramo]] en la triangulo de la [[Triunuo]] (Preĝejo de Sankta [[Karlo Borromeo]] de [[Vieno]].]]
Kiel la aliaj novtestamentaj aŭtoroj, Paŭlo konsideras Jesuon [[Kristo]], nome [[Mesio]] atendita de la hebrea tradicio, sed lin ne konsideras simpla homo ĉar al li atribuas, krom la homan naturon, ankaŭ tiun dian. En tio [[kristanismo]] lokiĝas en decida kontrasto kun la hebrea tradicio (laŭ la evangeliaj rakontoj, la oficiala motivo de la mortokondamno estis ĝuste la pretendo esti egala al Dio (vidu: [[Proceso al Jesuo]]). La paŭlaj pasaĵoj atribuantaj la diecon al Jesuo tion faras laŭ maniero eksplicita kaj implicita, aŭ atribuante al li karakterizojn proprajn de la dia naturo.
La plej klara kaj eksplicita pasaĵo rilate la diecon de Jesuo eltireblas el Tito 2, 13 kiu lin difinas ‘’granda Dio kaj savanto’’. En aliaj aliĝoj en kiuj Paŭlo utiligas la terminon refereblas al [[Dio Patro]], foje eksplicite distingita el Jesuo. La teologia valoro de tiu pasaĵo estas malpliigita ĉe iuj bibliistoj kiuj negas la paŭlan originon de la [[Epistolo al Tito]] (kaj de la la [[paŝtistaj epistoloj]] ĝin datigante ĉe la fino de la jarcento, dum bibliistoj de movadoj malatribuantaj al Jesuo la plenan diecon interpretas, aŭ modifas, diversmaniere la sencon.<ref>Ekzemple, la [[atestantoj de Jehovo]] (kies tradukistoj ne estas konataj la nomo kaj la scienca kompetenteco) tradukas la originalon "τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ" per "de la granda Dio kaj <span style="text-decoration: underline">del</span> Savanto nia, Jesuo Kristo’’, virte enŝovigante iun ''τοῦ '' (de la) kiu distingu Dion [[Patron]] el la Savanto Jesuo,</ref>
Pli diskutata estas la interpreto pri Rm 9, 5 ankaŭ pro la malĉeesto de punktumadaj signoj en la novtestamentaj plej antikvaj manuskriptoj ([[Oncialo]]j). La gramatika konstruo de la frazo enkondukas al interpreto kiel eksplicita aserto pri la dieco de Jesuo ("Kristo laŭ la karno, li kiu estas super ĉiuj, Dio benata eterne"). <ref>Tiel la precipaj nunaj bibliaj tradukoj.</ref> Eblas, tamen, hipotezi malsaman punktumadon ("Kristo laŭ la karno. [Lia] Dio, kiu estas super ĉiuj, benata eterne"),<ref>Tiel la traduko de la [[atestantoj de Jehovo]].</ref> kiu distingas Kriston el Dio, sed tia gramatika konstruo estas iom malkutima en la [[Nova Testamento]].
Pli pridiskutita estas la pasaĵo Rm 9, 5 pro manko de interpunkciaj signoj en la greklingvaj plej antikvaj ([[oncialo|0ncialaj]]) novtestamentaj manuskriptoj. La gramatika rekonstruo de la frazo favoras al eksplicita aserto pri la dieco de Jesuo (''5 kies estas la patroj, kaj el kiuj laŭ la karno estas Kristo, kiu estas super ĉiuj, Dio benata eterne. Amen''.)<ref>Tiel la precipaj bibliaj tradukoj nuntempaj.</ref> Eblas tamen, hipotezi interpunkcion malsaman. <ref>La tradukita teksto de la atestantoj de Jehovo, kies oni ne konas la tradukintojn, supozas netipan gramatikan strukturon en la novtestamenta greko.</ref>
La dia naturo estas eksplicite atribuata al Jesuo en la kristologia himno en la [[Epistolo al la Filipianoj ]] (2, 6), kie Li estas dirata estanta "laŭ dia formo" (ἐν μορφῇ Θεοῦ) kaj "esti egala al Dio (Patro)" (εἶναι ἴσα Θεῷ). En la kristologia himno de la [[Epistolo al la Koloseanoj]] (1, 15) Li estas dirata "bildo de la nevidebla Dio" (εἰκὼν τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου), kaj tiel ankaŭ en 2Kor 4, 4.
La dia naturo estas implicite atribuata al Jesuo en la kristologia himno en Fl 2, 6, kie estas dirate ''estante ‘’en dia formo’’'' (ἐν μορφῇ Θεοῦ) kaj ''esti egala al Dio (Patro)'' (εἶναι ἴσα Θεῷ). En la kristologia himno de Kol 1, 15 estas dirate "bildo de la nevidebla Dio" (εἰκὼν τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου), kaj tiel ankaŭ en 2Kor 4, 4.
En aliaj pasaĵoj estas atribuataj al Jesuo karakterizoj propraj de la dia naturo, neakordigeblaj kun la homa naturo, kiel la [[Antaŭekzisto de Kristo|antaŭekzisto]] kaj “esti farinta la [[kreo]]n” (Kol 1, 15-17; 1Kor 8, 6). Ambaŭ tiuj karakterizoj estis, en la antaŭkristana hebrea tradicio, atribuitaj al la [[Saĝo (teologio)|Saĝo]] de Dio.<ref>Vidu: Pr 8,22-31; Sir 24, 9; Saĝo 7, 21. 26; 8, 3; 9, 9.</ref> Paŭlo, krom ilin atribui al Jesuo, lin eksplicite difinas “Saĝo” (1Kor 1, 24.30).
En aliaj pasaĵoj estas atribuataj al Jesuo karakterizoj propraj de la dia naturo, neakordigeblaj kun la homa naturo, kiel la [[antaŭekzisto de Kristo|antaŭekzisto]] kaj kvalifo de aŭtoro de la [[kreo]] (Kol 15-17; 1Kor 8, 6). Ambaŭ tiuj karakterizoj estis, en la hebrea-prakristana tradicio, atribuataj al la [[Saĝo (teologio)|Saĝo]] de Dio.
La [[Sankta Spirito]] disvolviĝas en la penso de Paŭlo fundamentan rolon rilate la vivon kaj la organizaĵon de la [[Ekleziologio|Eklezio]], ne nur ĉar konstanta kaj kunpartoprena de la kreo. En la pasaĵo 2Kor 13, 13 Paŭlo alvokas kune la Sinjoron Jesuon, Dio (Patro) kaj la Sanktan Spiriton. Li ne klarigas la naturon de la ligilo inter la tri, konsideritaj kelkmaniere egalaj, kaj la kristana tradicio interpretis tiun versegon (kune kun la alia simila de Mt 28, 19 kaj aliaj) biblia fundamento de la dogmo de la kristana [[Sankta Triunuo]], jam implicita en la rekono pri la dieco de Jesuo.
.<ref>Vidu aparte Pr 8, 22-3; Sir 24, 9; libro de la Saĝo 7, 21. 26; 8, 3; 9, 9.</ref> Paŭlo, krom tiuj atribuaĵoj al Jesuo, lin eksplicite difinas kiel Saĝon en 1Kor 1, 24.30.
La [[Sankta Spirito]] revestas en la Paŭla penso fundamentan rolon rilate la vivon kaj la organizon de la Eklezio, ĉar antaŭekzistanta realo kaj partoprenanto en la kreado. En pasaĵo 2Kor 13, 13 Paŭlo alvokas samperiode la Sinjioron Jesuon, Dion (Patron) kaj la Sanktan Spiriton. Li ne klarigas la ligon inter la tri, konsideritaj kelkmaniere egalaj, kaj la kristana tradicio interpretis tiun pasaĵon kiel biblian fundamenton de la dogmo de la [[Sankta Triunuo]], jam implicita en la rekono pri la dieco de Jesuo.
Kun [[Adamo]] komenciĝas la regno de la kulpo kaj de la morto, kun li la tuta homaro foriĝasforturnas el [[Dio]] kaj la Moseamosea leĝo ne sukcesaskapablas, per siajĝiaj preceptoj, enmetiinspiri enal la konscienconkonscienco moralan forton kiu savu (RmRom 7. 7). [[Kristo]] restarigasstarigas la regnon de la vivo kaj de la graco: li estas la unika sacerdoto kaj interagantoperisto inter Dio kaj la homojhomaro, kunper li ĉiuj homoj mortas al la peko kaj renaskiĝas al la eterna vivo (HebHebreoj 4, 14,; 5, 5; I TimTimoteo 2, 5); de lia korpo ni partoprenas formante dian unuonunuecon (1Kor 10, 17) kaj de tiu mistika korpo la [[Sankta Spirito]] estas la animo vivigantaviviga, en kiu la homo trovastronas sian enan liberon: ''"kie estas la Spirito de la Sinjoro tie estas la libero'' (2Kor 3, 17).
== Antropologio ==
Rilate la [[antropologio]]n de Paŭlo, same kiel ĉiuj aĵoj, la homo estis kreita pere de [[Jesuo Kristo]] kaj estis dotita per origina graco. Tamen pro la [[prapeko]] de Adamo – interpretita kiel persona nomo - kaj la sinsekvaj pekoj la kondiĉo de la homa naturo estas substance negativa: "Estas neniu justulo, eĉ ne unu" (Rm 3, 10. 2, 7-10. 14,10-12. 23, 5; 6, 17. 20; 8, 19-23; Ef 4,18; Kol 21). Tiu negativa komponanto estas ekvilibrigita, laŭ la penso de Paŭlo, de la eblo saviĝi per la adhero al Kristo ([[pravigo]]).
Pri [[antropologio]] de Paŭlo: kiel en ĉiuj aliaj aferoj, la homo estis kreita pere de Jesuo Kristo (vidu supre), kaj estis karakterizita per origina bono.
Parto de la sinsekva kristana tradicio emfazis la paŭlan antropologian pesimismon: aparte [[Aŭgusteno de Hipono]] difinas la homaron "damnita maso", reprenita de [[Lutero]] kaj de la protestanta tradicio (vidu: [[kompleta depravacio]]).
Tamen pro la [[prapeko|origina peko]] de [[Adamo]] kaj la sinsekvaj pekoj de la homoj la homa kondiĉo fariĝis esence negativa: "Ne ekzistas justulo, ne eĉ unu" (Rm 3, 10 kaj Rm 2, 7-10.14; 3, 10-12.23; 5; 6, 17.20; 8, 19-23; Ef 4, 18; Kol 1, 21). Tiu negativa kondiĉo estas tamen kvitigita, en la paŭla penso, per la saviga eblo en la adhero al Kristo (vidu sube: [[Pravigo (teologio)|pravigo]])
Aparta estas la trionigita antropologio (1Ts 5, 23}}: "spirito, animo kaj korpo" (πνεῦμα, ψυχὴ, σῶμα). Ĝi havas neniun aludon en la [[Malnova Testamento]]. Ĉe la nuntempaj bibliistoj la pasaĵo estas legata ne kiel vera kaj propra trionigo, sed kiel indiko pri la homo en ties tuteco: spirito (rilato kun Dio), animo (rilato kun siaj mensaj statoj), korpo (rilato kun la aĵaro).
Parto de la sinsekva kristana tradicio emfazis la paŭlan antropologian pesimismon: aparte [[Aŭgusteno de Hipono]] difinas la homaron ''damnita amaso'', reprenita poste de [[Lutero]] kaj de la protestanta tradicio. (vidu: [[senescepta depravacio]]
Aparta estas la triparta antropologio (1Ts 5, 23}}: "spirito, animo kaj korpo" (πνεῦμα, ψυχὴ, σῶμα). Ĝi havas neniun konfirmon ĉe la [[Malnova Testamento|Malnova kaj Nova Testamentoj]]. Ĉe la nuntempaj bibliistoj la versego estas interpretita ne kiel vera kaj propra trionigo, sed kiel indiko pri homo en lia tuteco: spirito (rilato kun Dio), animo (rilato kun sia mensaj statoj), korpo (rilato kun la aĵoj).
== Soteriologio ==
La [[soteriologio]] (nome la teologia rezonado pri la [[Savo laŭ la Biblio|savo]]) de Paŭlo baziĝas sur la [[krucumo de Jesuo]] ("por Judoj falilon, kaj por Grekoj malsaĝon" (1Kor 1, 23), kaj precipe sur la [[resurekto de Jesuo]], dominanta temo en la epistoloj.<ref>La resurekto de Jesuo estas asociita al aliaj terminoj kiel: transformiĝo, nekoruptiteco, senmorteco, ekzaltado, glorado, eterneco, elaĉeto, vivrenoviĝo.</ref>En la rekono pri la resurekto de Jesuo, pri kiu ne estas dubata la historieco (1Kor 15, 3-8), Paŭlo ne malproksimiĝas el la [[fariseoj|farisea]] juda tradicio, kiu (malsame ol la [[Sadikeoj]] akceptis la doktrinon de la resurekto kiel estonta premio por la justuloj.
[[Dosiero:Josefa cordeiro-pascal.jpg|thumb|upright=1.4|''Paska Ŝafido'', de [[Josefa de Óbidos]], [[1660]]-[[1670]].]]
Ankaŭ la atribuado de universala valoro al la krucumo de Jesuo estas la paŭla teologia apartaĵo (''proprium''): la [[Epistolo al la Hebreoj]] interpretas la surkrucan morton de Jesuo per la kategorioj propraj de la juda tradicio, konsiderinte Jesuon viktimo ([[ŝafido de Dio]] kaj [[sacerdoto]], kies vola ofero estas la plenumado kaj la superado de la oferaj ritoj de la religieco de la Malnova Testamento, necesaj por pacigi la homajn pekulojn kun Dio.
La nekontinua punkto de Paŭlo kaj de kristanismo kun judismo, krom la dieco de Jesuo, estas la fundamenta graveco kiun lia resurekto kunportas por ĉiu kredanto: ĝi konstituas la centron de la kristana kredo (1Kor 15, 14: "14 kaj se Kristo ne releviĝis, vana ja estas nia predikado, vana ankaŭ estas via fido". La motivo de tiu graveco kuŝas en la fakto ke la kredanto, laŭ [[mistero (teologio)|mistera]] <ref>En la kristana tradicio per “mistero” oni intencas veron ne tute kompreneblan de la homa intelekto.</ref> maniero kaj danke al la [[bapto]], fariĝas kunpartoprenanto de la destino de Kristo mortinta kaj resurektinta.(Rm 6, 3-11; Fl 3, 10-11; Kol 2, 12-13; Rm 4, 25. Danke al la resurekto de Kristo, la homo akiras ls tieldiritan "filan adopton", fariĝante filo de Dio kiel Jesuo (Gal 4, 4-7).
La [[soteriologia]] (nome la teologia esploro koncernanta la paŭlan [[Savo laŭ la Biblio|savon]] baziĝas sur la [[Krucumo de Jesuo|krucumo]] (falilo por la Judoj, malsaĝo por la Grekoj (1Kor 1, 13) dominanta temo en la paŭlaj epistoloj.
<ref>La resurekto de Kristo estas asociita al aliaj konceptoj kiel: '''transformiĝo, nekorupto, senmorteco, glorado, eterneco, elaĉeto, vivnoviĝo''',</ref> En la apogiĝo al la resurekto de Kristo, kies li ne dubas pri la historia eblo (1Kor 15, 3-8), Paŭlo ne malproksimiĝas el la juda (farisea) tradicio, kiu (malsame ol la [[Sadukeoj]] akceptis la doktrinon de la resurekto kiel estonta premio por la justuloj.
[[Dosiero:Josefa cordeiro-pascal.jpg|thumb|upright=1.4|''Paska safido'', de [[Josefa de Óbidos]], [[1660]]-[[1670]].]]
Danke al la resurekto de Kristo, la paŭla penso forturnas el la antropologia pesimismo kiu ĝin, kiel supre vidite, karakterizas: "20 Kaj la leĝo eniris, por ke la eraro plimultiĝu; sed kie peko plimultiĝis, graco multe pli superabundis, 21 por ke tiel same, kiel la peko reĝis en morto, la graco reĝu per justeco ĝis eterna vivo per Jesuo Kristo, nia Sinjoro ''. (Rm 5, 20-21)
Ankaŭ la sava valoro de la krucumo ne estas paŭla teologia ''proprium'' (apartaĵo): la [[Epistolo al la Hebreoj]] interpretas perkrucuman morton de Jesuo per kategorioj propraj de judismo, konsiderante Jesuon viktimo kiel ([[Agnus Dei|safido de Dio]]) kaj ((sacerdoto]] kies sinofero estas la plenumiĝo kaj superado de la oferaj ritoj de la malnovtestamenta religio necesaj por repacigi la homojn kun Dio.
La nekontinueca punkto de Paŭlo kaj de kristanismo kun Judismo, krom en la rekono pri la dieco de Jesuo, estas la fundamenta graveco kiu ties resurekto revestas por ĉiu kredanto por kiu ĝi fariĝas la centro de la kristana kredo: "Kaj se Kristo ne releviĝis, vana estas nia predikado, vana estas via fido (1Kor 15, 14)''. La kaŭzo de tiu graveco statas en la fakto ke la kredanto, mistermaniere <ref> [[Mistero]] en la kristana tradicio signifas vero nekomprenebla por la homa intelekto.</ref> kaj danke al la [[bapto]], fariĝas kunpartoprenanto de la destino de morto kaj resurekto de Kristo. (Rm 6, 3-11, vidu ankaŭ Rm 4, 25; Fl 3, 10-11; 1Kor 15, 20-22; Kol 2, 12-13). Danke al la resurekto de Jesuo la homo akiras la tieldiritan "filan adopton", fariĝante “difilo” kiel Jesuo (Gal 4, 4-7).
Danke al la resurekto de Kristo la penso de Paŭlo foriras el la antropologia pesimismo kiu ĝin karakterizas: "20 Kaj la leĝo eniris, por ke la eraro plimultiĝu; sed kie peko plimultiĝis, graco multe pli superabundis, 21 por ke tiel same, kiel la peko reĝis en morto, la graco reĝu per justeco ĝis eterna vivo per Jesuo Kristo, nia Sinjoro" (Rm 5, 20-21).
== Pravigo kaj graco ==
La teologia-soteriologia koncepto prikiu [[graco]] kiuperilas kunligasinter la resurektonresurekto de Kristo kaj la vivonvivo de la kredantoj je liLi estas la [[pravigo (teologio)|pravigo]] (δικαίωσις, ''dikàiosis''), "la artikolo perpere de kiu la Eklezio sin tenasstaras aŭ falasmalstaras".<ref>La latina difino "Articulus stantis vel cadentis ecclesiae" estas atribuitaatribuata al [[Lutero]] deel la fondistofondinto de [[metodismo]] [[Metodistoj|metodismo]] [[John Wesley]] en la sermono de novembro 1795. ([http://www.ccel.org/ccel/wesley/sermons.v.xx.html#v.xx-p5.1 en]) kaj vasteamplekse reprenita de la sinsekva reformacia tradicio.</ref> Ĝi estas substance ekvivalenta al "elaĉeto", kvankam"sanktigado", "glorado", "savo", kaj ĝi kunportas la realigon de ŝanĝo en Luterola rilato inter Dio kaj la koruptita homaro: ĝi ĉeestasestas nurla vojo al la eterna vivo kaj en la nun ekzistado sin manifestas per "nova vivo" de la konceptekristano.
</ref>
La [[Graco]] (χάρις, ''karis'') estas koncepto kunligita al la pravigo: temas pri favoro aŭ bonvolemo kiun Dio montras por la homo, malgraŭ ke tiu tion ne meritas. La pravigo estas la efiko-rezulto de la graco. En la vivo de la Eklezia Institucio la graco estas rilatigita al la donoj de la Sankta Spirito aŭ karismoj (vidu “Ekleziologio ĉi-sube).
Ĝi estas, substance, egalvalora al "elaĉeto", "sanktigo", "glorigo", "savo", kaj kuntrenas la realigon de ŝanĝiĝo en la rilato inter Dio kaj la homaro koruptita de la prapeko kaj aliaj pekoj de la homoj, iniciatitan de Dio mem celanta restarigi la originan staton de justico.
Kunligita al la temo pri la graco kaj pravigo estas tiu de la [[antaŭdestinismo]]. Dio liveris la gracon kaj pravigon al tiuj kiujn li antaŭdestinis al la savo: "Ĉar kiujn Li antaŭkonis, tiujn Li antaŭdifinis kiel konformajn al la bildo de Lia Filo, por ke ĉi tiu estu la unuenaskita inter multaj fratoj". (Rm 8, 29). Tiu antaŭdestino de iuj estas konsiderata, laŭ komplementa maniero, kunligita kun la volo de Dio ke ĉiuj estus savataj: " 4 kiu volas, ke ĉiuj homoj estu savitaj kaj venu al la scio de la vero". (1Tim 2, 4).
La [[graco]] (χάρις, ''chàris'') estas paŭla koncepto strikte ligita kun la pravigo: temas pri favoro aŭ indulgemo kiun Dio montras al la pekanta homo, spite de ties malmerito. La pravigo estas efiko de la graco: "ĉar ĉiuj pekis kaj maltrafis la gloron de Dio, sed pravigite donace de la Lia graco, per la elaĉeto, realigita de Jesuo Kristo" (Rm 3, 24). En la praktika vivo de la Eklezio la graco estas kunrilata al la donoj de la Spirito aŭ karismoj. (Vidu: [[Ekleziologio]]).
La sinsekva kristana tradicio substrekis distingitajn karaterizojn en la pravigo. Multe sinteze dirite: dum la lutera tradicio, sed precipe tiu [[Kalvino|kalvinisma]], de la [[senkondiĉa elekto]] metas la akcenton sur la agado de Dio, ekzaltante la senpagecon (estas Dio kiu savas kiun li volas , ĉe la naskiĝo la homo estas jam destinita, aŭ ne, al la savo), la katolika tradicio metas la akcenton sur la agado de la homo, ekzaltante la gravecon de la [[libera volo]] kaj de la persona engaĝo en la tera vivo (estas la homo kiu sin savas).
Ligita al la temoj de la graco kaj de la pravigo estas tiu de la [[antaŭdestinismo|antaŭdestino]]. Dio liveris gracon kaj pravigon al tiuj kiujn li destinis al la savo. "Ĉar kiujn Li antaŭkonis, tiujn Li antaŭdifinis kiel konformajn al la bildo de Lia Filo, por ke ĉi tiu estu la unuenaskita inter multaj fratoj; 30 kaj kiujn Li antaŭdifinis, tiujn Li ankaŭ vokis; kaj kiujn Li vokis, tiujn Li ankaŭ justigis; kaj kiujn Li justigis, tiujn Li ankaŭ gloris" (Rm 8, 29). Tiu antaŭdestino laŭ igranda parto de bibliistoj konsiderendas komplementa kun la dia volo de universa savo, kaj ne despota decido. Vidu: "4 kiu volas, ke ĉiuj homoj estu savitaj kaj venu al la scio de la vero" (1Tim 2, 4).
La interpreto pri la ''rilato fido kaj faroj'' en la medio de la doktrino de la pravigo estis en la centro de la skismo inter la katolikismo kaj protestantismo.
La sjnsekva kristana tradicio substrekis en la pravigo apartajn karakterizojn: dum la protestanta ([[luteranismo|luterana]] sed precipe [[Kalvinismo|kalvinisma]] tradicio, per la [[senkondiĉa elekto]]) metis akcenton sur la dian agadon, emfazante la senpagecon de la pravigo-graco-savo (estas Dio kiu savas kiun li volas, ĉe la naskiĝo la homo estas jam antaŭdestinita aŭ ne al la savo), la katolika tradicio, kun tiun de ortodoksaj eklezioj, metis akcenton sur la agadon de la homo, emfazante la gravecon de la [[libera volo]] kaj de la engaĝiĝo en la surtera vivo (estas la homo kiu sin savas se li tion volas). La interpreto pri la rilato inter kredo kaj faroj, en la diskuto pri la pravigo, estis en la centro de la skismo inter katolikoj kaj protestantoj en la 16-a jarcento.
== Kredo kaj laŭleĝaj faroj ==
La rilaton inter fido-kredo kaj '''oni devas rilativigi al la prediko de Jesuo kaj al la vigla etoso de la apostola kristanismo. La granda parto de la tiamaj kristanoj, inter kiuj ankaŭ Paŭlo, apartenis al la religia juda tradicio (difinita, do judo-kristana), kiu estis karakterizita per la praktikado de preceptoj (vidu: la [[613 mitzvòt]]) entenataj en la [[Torao]] (Leĝo]]. Jesuo, dum sia migranta predikado ne sin montris laŭprincipe kontraŭa al la preceptoj de la leĝo (vidu: Mt 5, 17-20), sed de ĝi kritikis la eksteran kaj formalan manieron per kiu la fariseaj aŭtoritatoj ilin aplikis kaj instruis. Jesuo celis montri ke antaŭ ol ili valoras la leĝo de la amo al Dio kaj al proksimularo (Mt 22, 35-40): la aliaj preceptoj estis gravaj nur se ili utilis al tiu ordono.
== Fido kaj faroj ==
Dum la predikado, adresita precipe al grekaj kaj romiaj paganoj, Paŭlo metis centren de sia anonco la morton kaj resurekton de Jesuo, preterlasante fakte la longan judan preceptaron (tutunue la [[cirkumcido]]) kiu fremdiĝis en la pagana tradicio. Pro tiu juĝo fakte li altiris sur sin la kritikojn de la judo-kristanoj.
La rilato inter fido kaj faroj en Paŭlo kompreneblas kun tiu de la predikado de Jesuo kaj kun la viva etoso de la apostola kristanismo, La plej granda parto de la kristanoj, inter kiuj ankaŭ Paŭlo, apartenas la la religia juda tradicio (difinita tial juda-kristana ĉe modernuloj), kiu estis karakterizita per la praktikado de longa serio da preceptoj (vidu: [[613 mitzvòt]]) entenataj en la [[Torao]]. Jesuo, dum sia migrada predikado, ĝenerale ne sin montris kontraŭa al la preceptoj de la leĝo (vidu aparte Mt 5, 17-20), sed akre kritikis la eksteran kaj formalan manieron per kiu la fariseaj aŭtoritatoj ilin aplikis kaj instruis ilin apliki, alvenante fakte al reĵeto de iuj (kiel la rigida observemo de la sabata ripozo kaj la nombraj nutraj preceptoj (Mt 22, 35-40), la aliaj preceptoj estis gravaj en la mezuro de ilia rilato kun kelka el la dek ordonoj.
Dum sia predikado adresita precipe al grekaj-romiaj paganoj, Paŭlo metis centren de sia anonco la morton kaj resurekton de Jesuo, preterlasante fakte la longan judan preceptaron (unue la [[cirkumcido]]) kiu estis fremda al la religia pagana tradicio. La aferosituacio estis fineformale solvitasuperita dum la [[Apostola koncilio|koncilio de Jerusalemo]] (ĉirkaŭ 48-49), en kiu estis establitedekretite ke la novaj konvertiĝantojkonvertiĝintoj ne estas devigataj ligiĝi alobservi la judajjudajn preceptojpreceptojn, eĉ ne al la cirkumcido cirkumcidon, sed nur abstini deel "de la idoloferitaĵoj, kaj deel la sango, kaj de lael sufokitaĵojsofokitaĵoj kaj el malĉasteco" (Agoj 15, 28-29). La solvo, tamen, estis tutalie ol pacapaciga kaj diversaj falkoj de la judojuda-kristana membrarofluo daŭrigis en la sinsekvaj jaroj sian oponon al Paŭlo. (|Agoj 21, 21,. ĉirkaŭJaroj: 57-58).
[[Dosiero:Lucas Cranach d.Ä. - Sündenfall und Erlösung (Národní galerie v Praze).jpg|thumb|''Leĝo kaj gracoGraco'', de [[Lucas Cranach la malpli junaMaljuna]], [[1529]], [[Národní galerie]].]]
La teoria paŭla konceptigokonceptiĝo de la problemo ĉeestas precipe en la ''[[Epistoloepistolo al la Galatojgalatoj]]'' kaj en tiu al la '' [[Epistolo al la Romanoj|tiu al la Romanoj]]''. Al la "faroj“faroj de la leĝo"Leĝo” (nome al la ekstera aktualigo de la ritoj kaj judaj preceptoj) Paŭlo kontraŭmetas la fidon-kredon (nome la ena adhero al Jesuo Kristo mortinta kaj resurektinta), atribuante savansoteriologian valoron precipe al tiu lasta. La soteriologia valoro de la Leĝo estas almenaŭ forte malpliigita: "24 Ĉi tio enhavas alegorion; ĉar la du virinoj estas du interligoj, unu el la monto Sinaj, por sklaveco naskante, kiu estas Hagar. 25 Ĉar tiu Hagar estas la monto Sinaj en Arabujo, kaj prezentas la nunan Jerusalemon, ĉar ŝi estas sklavigita kune kun siaj infanoj". (Gal 3, 24-25); "4 Vi, kiuj volas vin pravigi per la leĝo, apartiĝis for de Kristo; vi forfalis de graco. 5 Ĉar ni en la Spirito atendas la esperon de justeco per la fido". (Ga l5, 4-5); "28 Ni do konkludas, ke homo praviĝas per fido, ekster la faroj de la leĝo". (Rm 3, 28). La sinsekva kristana tradicio akceptis tiun paŭlan interpreton reĵetante tiun de la juda tradicio.
En la [[16-a jarcento]] la temo pri la rilato inter fido kaj faroj suriris la scenejon per la prediko de Lutero. La kristana vivo en la tiama [[Katolika Eklezio]] estis, kiel konate, karakterizita per ekĉesa atento rezervita al la kulto de la [[relikvoj]j (kiuj estis foje konsideritaj kiel magiaj objektoj), al la venerado de la [[sanktulo]]j (kiuj foje estis konsideritaj kiel duondioj) kaj al la "pia devoto" (fakte, speco de komerco de la [[indulgenco]]j (kiuj povis estis konsideritaj speco de "sekurletero" akirenda dum oni povis konduti senmoralan vivon). [[Lutero]] energie sin ĵeris sur tiaĵojn, ilin taksante novan version de la "povo de la Leĝo", metante denove centren la enan adheron de la kristano, pere de la kreo-fido, al la mistero de Jesuo Kristo. (''[[sola fide]].''<ref>La lutera moto ''[[sola fide]]'' devenas en la lutera germanlingva biblia pasaĵo Rm 3, 28, kie estas dirate ke “la homo estas pravigita nur (''allein'') per la fido”, kie estis aldonata la adverbo malĉeesta en la greka origina teksto. Kaj ĝenerale la priskribo pri la kondiĉoj generalaj de la eklezio tiama estas iom malbonigitaj, eble por igi malpli laŭvolaj la dogmajn rompojn.</ref>). Dum la kvin sinsekvaj jarcentoj, la protestanta tradicio daŭrigis en la sama interpreto metante centren la fidon, tiu katolika daŭrigis meti la akcenton sur la faroj intencitaj kiel faktaj adheroj al la [[karitato]].
La saviga (soteriologia) valoro de la Leĝo estas almenaŭ malpliigita: "4 Tial la leĝo fariĝis nia pedagogo, kondukanta al Kristo, por ke ni praviĝu per fido. 25 Sed nun, post kiam la fido alvenis, ni jam ne estas sub pedagogo" (Gal 3, 24-25); "24 Kaj tiuj, kiuj apartenas al Kristo Jesuo, jam krucumis la karnon kun ĝiaj pasioj kaj voluptoj. 25 Se ni vivas per la Sinjoro, en la Spirito ni ankaŭ iradu. 26 Ni ne fariĝu fanfaronemaj, incitante kaj enviante unu la alian" (Gal 5, 4-5). "8 Ni do konkludas, ke homo praviĝas per fido, ekster la faroj de la leĝo" (Rm 3, 28). La sinsekva kristana tradicio laŭiris tra tiu paŭla interpreto reĵetante la vastan formalan kaj supraĵan preceptaron devenigitan el la [[Malnova Testamento]] (ekzemple, laŭ kristanismo ne necesas la cirkumcido).
La [[kuniĝinta deklaro pri la doktrino de la pravigo]] ([[Augsburg]] (Germanio) 31 otktobro1999), redaktita de katolikaj kaj luteranaj teologoj, konkludis la plurjarcentan debaton malkovrante la komplementecon kaj ne la eksluzivecon de la du interpretoj. La malsamecoj kaj miskomprenoj estis imputitaj al la ligvaĵo kaj la polemika etoso.<ref<[ http://www.internetica.it/augusta.htm] Itala traduko de la fina dokumento.</ref>
En la 16-a jarcento la temo pri la rilato inter la kredo kaj la faroj revenis al la atento per la prediko de Lutero. La kristana vivo en la tiama [[katolika eklezio]], precipe laŭ la posta protestanta kritiko, estis karakterizita per ekscesa inklino al la kulto de la [[relikvo]]j, taksataj foje preskaŭ kiel magiaj objektoj, al la kulto de la [[sanktulo]]j (kiuj estis foje taksataj kiel duondiecaĵoj) kaj al la "pia devoteco" (de facto, kun vejnoj de komerco) de la [[indulgencoj]] (kiuj povis esti taksataj kiel speco de savvojo al la eterna gloro, spite de senmorala vivo).<ref>Tamen, en la katolika eklezio neniam ŝanĝiĝis la dogmaj aspektoj de tiuj kredaj principoj, dum la praktiko estas ĉiam proponenda laŭ la korektaj instruoj de la katolika tradicio. Vidu: [[Eklezia instruofico]].</ref> Sume tio aperis kiel nova versio de la Leĝo ["faroj de la leĝo"), metante en la centron denove la internan adheron de la kristano, pere de la kredo, la misteron de Jesuo Kristo (''[[sola fide]]''<ref>La lutera moto ''[[sola fide]]'' eltiras sian originon el lia [[Biblio de alutero|germana traduko de la Biblio]] en kiu la pasaĵo Rm 3, 28, kiun li igis "la homo estas pravigita (''allein'' = ĉiam) per la fido", aldonante la adverbon malĉeestan en la origina greko.</ref>
En la kvin sinsekvaj jarcentoj, ĝenerale, la protestanta tradicio daŭrigis teni centre la kristanan vivon, intencitan kiel adheron al Kristo, dum la katolika tradicio daŭrigis substreki la gravecon de la faroj, intencitaj kiel [[karitato|karitataj]] agoj. La [[Kuna deklaracio pri la doktrino de la pravigo]] ([[Augusta (Germanio)|Aŭgsburgo]], 31-a de oktobro (1999), redaktita de katolikaj kaj luteranaj teologoj, fermis la plurjarcentan debaton establante la integriĝon kaj ne la ekskluzivon de la du interpretoj.<ref>La du flankoj de la senfina debato neniam intencis elimini la alian.</ref>
== Moralo ==
Al la [[moraloMoralo|morala konduto]] Paŭlo dediĉas iujnla lastajn ĉapitrojn de iuj siaj epistoloj (la tieldiritaj "parenetikaj" sekcioj, nome instigaj), dum la komencaj eroj koncentriĝas sur dogmaj konceptoj ĉi-supre pritraktitaj. Ankaŭ en tiuj tekstoj la pritraktopritraktado ne estasdisvolviĝas sistemasisteme, sed temas pri diverspecaj indikoj, ofte kuntekstigitajkunstekstigitaj ensur problemoj koncernantaj la fidelulojnkredantaron kaj la komunumojn al kiuj li adresiĝis.
La fundamento de la socia paŭla socia moralomoralos estas la egaleco de la homaj estuloj en [[Jesuo|Jesuo Kristo]], kiujn tiu-ĉikiu kreis kaj elaĉetis sendistinge ĉiujn sendistinge: "28 Ne estas ja Judo nek Greko, ne estas sklavo nek liberulo, ne estas ja vira kaj virina; ĉar vi ĉiuj estas unu en Kristo Jesuo" (Gal 3, 28). Tiu egaleco, jam ĉeestaaganta en la mesaĝo de JesuoKristo, reprezentas fortanrimarkindan nekontinueconsenkontinuecon kun la religia kaj socia tradicio jen paganajuda jen hebreapagana. Paŭlo profitas ankaŭreprenas de laJesuo centraankaŭ moralala nukleocentran nukleon de Jesuola moralo: la [[agapo]] (αγάπη), kutime tradukita per ''"karitato''", sed kiu havas semantikan senconsemantikon pli ampleksan. Oniol vidula simpla [[almozo]]: vidu en Rm 13, 8-1013 kaj precipe en la fama "[[Himno al la karitatoKaritato]]" (1Kor 13). Vidpunkte de la historio, Paŭlo (kiel Jesuo) ne estis revoluciulo, nome li ne proponis la abolicion de la maljustaj strukturoj de la socio. Li predikis rekte por la abolicio nek de la milito, nek de la sklaveco (Ef 6,5; Kol 3, 22-25), nek pelis al ribelo kontraŭ maljustaj registaroj (Rm 13, 1-3), nek favoris al la emancipiĝo de la sociaj klasoj malavantaĝaj (virinoj – Rm 13, 1-3-, gefiloj - Ef 6, 1-3, malriĉuloj). Tamen iuj epistolaj pasaĵoj enkondukas la kristanon fakte reĵeti la maljustecon en la sociaj rilatoj: Paŭlo predikis la amon al la malamikoj (Rm 12, 2), traktadon homan kaj justan por la sklavoj (Ef 6, 9; Kol l4, 1; Fm 15-16}}), la devon ami la edzinojn kiel sin mem kaj kiel Kristo ilin amas (Ef 15, 28) kaj ne esti severaj kun la filoj (Ef 6, 4), kaj la devon helpi la malriĉulojn (centra temo de la [[kolekto de la sanktuloj]] ripetiĝanta en iuj liaj epistoloj.
[[Dosiero:Artgate Fondazione Cariplo - Gemito Vincenzo, Il filosofo (Masto Ciccio) o San Paolo.jpg|thumb|left|250px|''La filozofo'' aŭ ''Sankta Paŭlo'', de [[Vincenzo Gemito]], [[1917]].]]
Rilate la [[seksa moralo|seksan moralon]], Paŭlo troviĝas en kontinueco kun la Jesua kaj juda tradicioj, ekzaltante la geedziĝon kaj kondamnante la seksajn eksteredzecajn kondutojn. Malsame ol en la prediko de Jesuo adresita al judoj firme radikitaj en la juda leĝo, la temo pri la seksaj kondamnoj estas aparte ĉeesta en la paŭla epistoloj ĉar en la greka-romia mondo en kiu enmediiĝintis liaj komunumoj estis praktikataj diversaj formoj de seksa licenco. Ripetiĝanta estas la kondamno pri la ''porneia'', kiu indikas ĉiun tipon de la seksaj eksteredzecaj rilatoj aŭ kontraŭnaturaj, diversmaniere tradukita per "prostituado", "fornikado", "malpureco", "adulto". Ankaŭ [[samseksemo] estas eksplicite kondamnita de Paŭlo (Rm 1, 26-27); 1Kor 6, 9-10; 1Tim 1,9-10).
Je praktika vidpunkto, Paŭlo (kiel Jesuo) ne estis revoluciulo, nome li ne proponis la abolicion de la maljustaj strukturoj en la socio. Li rekte predikis nek la abolicion de la milito aŭ de la sklaveco (Fl 6, 5; Kol 3, 2-25) nek la ribelon kontraŭ la maljustaj regantoj (Rm13,1-3), nek la emancipon de la malavantaĝaj kategorioj (virinoj, filoj, malriĉuloj...). Tamen iuj pasaĵoj del iaj epistoloj puŝas por ke la kristano reĵetu fakte la maljustecon en la sociaj rilato: Paŭlo predikis la amon al la malamiko (Rm 12, 20), traktadon justan kaj homan al la sklavoj (Ef 6, 9; Kol l4, 1; Fm 15-16), la devon de la edzoj ami la edzinojn kiel sin mem (Ef 5, 28) kaj ne esti severaj kun la gefiloj (Ef 6, 4), la devon helpi la malriĉulojn (centra temo de la tieldirita ''[[kolekto de la sanktuloj]'', ripetiĝanta en iuj liaj epistoloj.
Elemento ĉeestas en la paŭala penso, kiu ne povis troviĝi en la juda kaj jesua tradicioj, estas tiu de la alproksimiĝo de la rilato edzino-edzo al tiu de Kristo-Eklezio (Ef 5, 31-32; 2Kor 11, 2). Malsame ol en juda leĝo kiu permesis la ripudion de la edzino flanke de la edzo, kaj sekvante Jesuon, Paŭlo konsideras la geedziĝon nesolvebla flanke de la du (1Kor 7, 10}}). Esceptas, tamen la tiedirita "[[paŭla privilegio]]", la divorco kaze de partnero nekredanta (1Kor 7, 15), malĉeesta en la instruo de Jesuo kaj akceptita de la sinsekva katolika tradicio..<ref>Por la katolika tradicio oni vidu en la [[Codex Iuris Canonici|kanona kodo]] [http://www.vatican.va/archive/ITA0276/__P41.HTM 1143].</ref> Malsame ol en la juda tradicio (escepte de [[esenoj|esenismo]]) Paŭlo, kiel Jesuo, allasas la superecon de la [[celibato]]: (1Kor 7) geedziĝi bonas, ne geedziĝi plibonas). Tiu prefero estis ricevita en la sinsekva kristana tradicio (kaj nun konservata en la eklezioj katolika kaj ortodoksa), sed sekve reĵetata de la protestanta tradicio.
Pri la [[seksa moralo]], Paŭlo konsentas kun la instruoj de la hebrea tradicio kaj de Jesuo, ekzaltante la valorojn de la geedziĝo kaj kondamnante la eksteredzecajn seksajn rilatojn. Malsame ol la prediko de Jesuo, direktita al hebreoj solide radikitaj en la hebrea leĝo, la temo pri la seksa kondamnoj estas aparte severa, ĉar en la greka-romia mondo en kiu integriĝas liaj komunumoj estis akceptitaj diversaj formoj de seksa senbrideco. Ripetiĝanta estas la kondamno pri la ''porneia'', kiu ĝenerale indikas ĉiun tipon de kontraŭnaturaj kaj eksteredzecaj seksaj rilatoj krom "prostituado", "fornikadon", "malĉastaĵo", "adulto". Ankaŭ la [[samseksemo]] estas eksplicite kondamnita (Rm 1, 26-27; 1Kor 6, 9-10; 1Tim 1, 9-10).
== Eklezioscienco ==
La elemento ĉeesta en la paŭla penso kiu ne povis troviĝi en la hebrea tradicio kaj en la instruo de Jesuo, estas tiu de la alproksimiĝo de la rilato edzino-edzo al tiu [[Jesuo|Kristo]]-[[Eklezio]] (Ef 5, 31-32; 2Kor 11, 2). Malsame ol hebrea leĝo, kiu akceptis la repudion de la edzino flanke de la edzo, kaj sekvante Jesuon, Paŭlo konsideras la geeziĝon nerompebla (1Kor 7, 10). Esceptas tamen la tieldirita "[[paŭla privilegio]]", nome la divorco el la edza partnero nekredanta (1Kor 7, 15), malĉeestas en la instruo de Jesuo kaj ricevita en la sinsekva kristana tradicio <ref>Por la katolika tradicio, oni vidu: kodo dr kanona juro.[http://www.vatican.va/archive/ITA0276/__P41.HTM 1143].</ref>
Pri [[eklezioscienco]], nome pri la rezonado pri strukturo, vivo kaj celo de la Eklezio, rimarkiĝas en la vivo kaj en la epistoloj de Paŭlo la du tendencojn kiuj signos la sinsekvan teologian rezonadon:
*Eklezioscianco hierarkia aŭ vertikala. Laŭ tiu aliro la Eklezio estas vertikala strukturo kun antaŭdefinitaj [[rolo (sociologio)|roloj]]. Laŭ la bibliaj tekstoj, Paŭlo estis alvokata de Jesuo sur la vojoj de Damasko, estis elektita kun [[Barnabaso]] pere de la mansurmeto por la misia vojaĝo (Agoj 13,1-3), siavice dumvizite al siaj komunumoj starigis gvidojn de la lokaj eklezioj ([[episkopo]]j = kontrolistoj kaj [[presbitero]]j = pliaĝuloj). Tiu modelo, reprenita kaj disvolvigita aparte de [[Ignaco el Antioĥio]], de nuntempaj teologoj estas difinita ‘’institucia’’ aŭ ‘’monarkia’’, nome kun unusola principo, la episkopo (ankaŭ se en la paŭlaj komunumoj la distingo inter presbitero kaj episkopo ne aperas klara), kiu en la komunumo regas-ordonas al la fideluloj kiuj havas la devon obei. La sinsekva kristana tradicio laŭiras tiun paŭlan eklezian strukturon, en kiu la episkopo favoras la fidelulajn karismojn. La [[reformacio]] tute reĵetis la hierarkian-vertikalan dimension kiu daŭrigis pluesti en la aliaj eklezioj.
*Tamen, en ili ne estas preterlasata la karisma dimensio, kiel aperas el la [[Dua Vatikana koncilio]]. Temas pri karisma eklezioscienco en kiu la eklezio estas egaleca (horizontala) komunumo de fideluloj, ĉiu el kiuj estas portanta diajn donojn kiuj kontribuas formi kaj plikreskigi la eklezion. En la unuaj kristanaj komunumoj estis multaj la karismoj de la [[Sankta Spirito]]: saĝo, mirakloj, sanigoj, profetaĵoj, paroladoj en aliaj lingvoj. Ĉio tio formas la karisman dimension kiun ni bezonas aŭ iluminas ankaŭ tiun hierarkian.
== Eskatologio ==
Malsame ol la hebrea tradicio (kun la escepto de la [[Esenoj]]) Paŭlo, kiel Jesuo, emfazas la superecon de la [[senedzeco]]: "geedze unuiĝi estas bone, ne geedze unuiĝi estas plibone (1Kor 7)". Tiu prefero estis ricevita en la sinsekva kristana tradicio, sekve reĵetata de la protestanta tradicio.
Koncerne la [[eskatologio]]n, nome ‘’la alestiĝo de la lastaj aferoj’’, Paŭlo enŝoviĝas en la hebrea tradicio, propra ankaŭ de Jesuo: ĉe la tempofino estos ‘’la tago de la Sinjoro Jesuo’’ ([[Lasta juĝo|tago de la juĝo]], post kiu ĉesos la malbono en la kreaĵaro kaj la homoj(jen ankoraŭ vivantaj jen jam mortintaj sed resurektigitaj), estos destinitaj , surbaze de ilia surtera konduto, aŭ al la eterna gloro aŭ al la eterna perdiĝo ([[infero]]).
La propraĵo paŭla kaj kristana kuŝas en la fakto ke ankaŭ en la eskatologia kampo Jesuo Kristo estas la centra punkto, danke al kiu realiĝas la reesurekto el la mortintoj kaj la eterna savo (1Ts 4, 13-18; 1Kor 15, 19-58; 2Kor 5, 1-10; Fl 3, 20-21).
== Ekleziologio ==
Rilate [[ekleziologio]]n, la prikonsideroj koncernantaj la strukturon, la vivon kaj celon de la eklezio, rimarkiĝas en la sinteno kaj epistoloj de Paŭlo du emoj kiuj markos la sinsekvajn teologiajn rezonadojn:
*hierarkia aŭ vertikala. Laŭ tiu senco la Eklezio estas vertikala strukturo rigide hierarkia kun antaŭfiksitaj [[Rolo (sociologio)|roloj]]. Laŭ la bibliaj tekstoj, Paŭlo estis alvokata de Jesuo sur la vojo de Damasko, estis elektita kun Barnabaso per la mansurmeto por la unua misia vojaĝo (Agoj 3, 1-3), siavice dum la vizitoj al la komunumoj li starigis gvidistojn en la lokaj eklezioj (episkopoj = kontrolistoj kaj [[presbitero]]j = pliaĝuloj). Tiu modelo, reprenita kaj disvivigita aparte de [[Ignaco el Antioĥio]] kaj tiutempaj teologoj, estas dirata "institucia" aŭ "monarkia", nome unusola principo, la [[episkopo]] (ankaŭ se en la paŭlaj komunumoj la distingo inter episkopo kaj presbitero ne aperas neta), kiu en la komunumo gvidas-regas la fidelulojn kiuj havas la devon lin sekvi.
*karisma aŭ horizontala. Laŭ tiu senco la Eklezio estas egaleca (horizontala) komunumo de fideluloj en Kristo, ĉiu el kiuj estas karakterizita per propraj taskoj, emoj, inklinoj utilaj al la eklezia vivo. Tiam, fakte ,estis nombraj la supernaturaj "[[karismo]]j (= donoj en la greka lingvo) enverŝitaj de la [[Sankta Spirito]]. Fama la difino de Paŭlo pri la Eklezio kiel "korpo de Kristo", en kiu ĉiu membro estas parto komplementa de tuto (1Kor 12). En tiu optiko la gvidistoj de la komunumoj havas la devon servi al la karismoj ĉeestaj, ilin malkovri kaj valorigi
La protestanta reformacio tute, aŭ parte, reĵetis la vertikalan-hierarkian-monarkian dimension kiu daŭrigis pluekzisti en aliaj eklezioj. En la [[Katolika Eklezio]], la [[Dua Vatikana Koncilio]] (1962-1965) rekonsideris la dimension hierarkian revalorigante la eklezian karisman dimension.
== Eskatologio ==
Pri [[eskatologio]], nome "la pritrakto pri la lastaj aferoj," Paŭlo enŝoviĝas en la tradicion propran ankaŭ de Jesuo. En la tempofiniĝo okazos la "tago de la Sinjoro Jesuo" ([[lasta juĝo]]), dum kiu ĉiuj (jen iuj ankoraŭ vivantaj jen tiuj jam mortintaj) estos juĝataj, kaj ĉiuj estos destinitaj al la eterna gloro ([[Paradizo]]) aŭ eterna perdiĝo ([[infero]]). La apartaĵo, paŭla kaj kristana, kuŝas en la fakto ke ankaŭ en la eskatologia kampo Jesuo Kristo estas la centra punkto, danke al kiu plenumiĝas la resurekto el la mortintoj kaj la eterna savo (1Ts 4, 13-18; 1Kor15, 19-58; 2Kor 5,1-10; Fl 3, 20-21).
== Notoj ==
== Bibliografio ==
* ''Dizionario di Paolo e delle sue lettere'', edizioneitla italiana a cura dieldono [[Romano Penna]], [[Cinisello Balsamo]] 1999, di ''Dictionary of Paul and his Letters'', a cura dei protestanti statunitensi G.F. Hawthorne; R.P. Martin; D.G. Reid, 1993.
* [[Antonio Pitta]], vocevoĉo "Paolo" inen ''Nuovo dizionario enciclopedico illustrato della Bibbia'', [[Casale Monferrato]] 1997.
* [[Rinaldo Fabris]],'' Paolo. L'apostolo delle genti'', [[Milano]] 1997.
* [[Romano Penna]], voce "Paolo" in ''Il Grande libro dei Santi'', [[Cinisello Balsamo]] 1998, v. 3, p. 1567-1578.
* [[N.T. Wright|Tom Wright]] ''Che cosa ha veramente detto Paolo''. [[Claudiana]] Editrice, 1999. ISBN 88-7016-304-0-
*Katolikaj enciklopedioj:
**[http://letterepaoline.net/progetto-ec/ ] Enciclopedia_Cattolica
**[http://it.cathopedia.org/wiki/] Cathopedia:Voci_indispensabili]
**[http://www.newadvent.org/cathen/] Catholic_Encyclopedia
== Vidu ankaŭ ==
* [[AgojKatekismo de la apostolojKatolika Eklezio]]
* [[Agoj de la Apostoloj]]
* [[Kronologio de la kristanismo de la 1-a jarcento]]
* [[Hebrea etiko]]
* [[Pravigo (teologio)|Pravigo]]
* [[Graco|Graco de Dio]]
* [[Epistoloj de Paŭlo]]
* [[KristanaHistorio meditode kristanismo]]
* [[Origino de KristanismoKontraŭjudismo]]
* [[Evangelio]]
* [[Paŭlo de Tarsio kaj judismo]]
* [[Kanonaj evangeliojKristologio]]
* [[Sinoptikaj evangelioj]]
[[KatgorioKategorio:Paŭlo de TarsioTarso]]
[[Kategorio:Kristologio]]
[[Kategorio:Kristana eskatologio]]
[[Kategorio:Etiko]]
[[Kategorio:Filozofiaj teorioj]]
[[Kategorio:Sekseco kaj religio]]
|
