Mamuloj: Malsamoj inter versioj

Ekzistas proksimume 5400 specoj (5490 laŭ la [[Internacia Ruĝa Listo de Endanĝeritaj Specioj]]) de mamuloj, disvastigata en proksimume 1200 [[Genro (biologio)|genroj]], 153 [[Familio (biologio)|familioj]], kaj 29 [[Ordo (biologio)|ordoj]] (kvankam tio varias laŭ enklasiga metodo). Mamuloj grandas el la 30-40 milimetra [[Burda vesperto]] al la 33 metra [[Blua baleno]].

En inteligentaj mamuloj, kiel primatoj, la [[cerbeto]] estas pli granda komparate kun la resto de la cerbo. Inteligenteco ne estas facile difinata, sed indikoj de inteligento enhavas la kapablon por lerni, kun konduta flekseblo. Ratoj, ekzemple, estas konsiderataj kiel tre inteligentaj ĉar ili povas lerni kaj fari novajn taskojn, kapablo kiu eble estas grava kiam ili unue koloniigas novan loĝlokon. En iu mamuloj, manĝaĵkolektado ŝajnas rilati al inteligento: cervo manĝante plantojn havas cerbon pli malgrandan ol kato, kiu devas pensi por kapti sian kaptaĵon.

Estas koste konservi altan konstantan korpotemperaturon. Mamuloj do bezonas nutran kaj sufiĉegan dieton. Kvankam la plej frua mamuloj eble estis predantoj, aliaj specoj malfrue adaptis sian dietan bezonojn per multaj metodoj. Io manĝas aliajn animalojn - tio estas karnomanĝa dieto (kaj enhavas insektomanĝajn dietojn). Aliaj mamuloj, kiuj nomiĝas [[herbovorulo]]j, manĝas plantojn. Herbovora dieto enhavas subkategoriojn kiel fruktomanĝuloj kaj herbomanĝuloj. Ĉiomanĝanto manĝas ambaŭ kaptaĵoj kaj plantoj. Karnomanĝa mamuloj havas simplan digastan sistemon, ĉar la [[proteino]]j, [[lipido]]j, kaj [[mineralo]]j, kiuj estas enhavataj en viando, ne bezonas speciala digestado. Plantoj, aliflanke, enhavas malsimplajn [[karbohidrato]]jn, kiel [[Celulozo]]. La digesta sistemo de herbivorulo do gastigas bakterioj, kiuj fermintas tiujn substancojn, kaj disponebligas tion por digestado. La bakterioj aŭ loĝas en la multaĉambrata stomako aŭ en granda [[cekumo]].

La grando de animalo ankaŭ influas la tipon de dieto. Ĉar etaj mamuloj havas altan proporcion de disvarmiganta supraĵo al volumeno, do ili havemas altajn energiobezonojn kaj altan metabolan rapidon. Mamuloj, kiuj pezi malpli ol proksimume 500 g estas pleje insektomanĝuloj ĉar ili ne povas toleri la malrapidan, malsimplan digestproceson de herbovoruloj. Pli grandaj animuloj, aliflanke, produktas pli varmecon, kaj malpli de tiu varmeco perdiĝas. Ili do povas toleri aŭ malpli rapidan kolekta proceso (tiuj, kiuj kaptas pli grandajn kaptaĵojn) aŭ malpli rapidan digestproceson (herbovoruloj). Plue, mamuloj, kiuj pizas pli ol 500 g ne povas kolekti sufiĉajn insektojn dum la veka horoj por subteni sin. La unua granda insektomanĝa mamuloj estas tiuj, kiuj manĝas grandegan koloniojn de insektoj (kiel formikoj aŭ termitoj).

[[Dosiero:Tigergebiss.jpg|thumb|200px|left|La [[dentaro]] estas unu el la elementoj uzitaj por la [[taksonomio|klasigo]] de la mamuloj kaj por la studo de ties [[evoluo|evoluo]]]]

La unua tute grundvivantaj vertebruloj estis [[amniulo]]j. Simile amfibioj, ili havas pulmojn kaj membrojn. La ovoj de amniuloj, tamen, havas internajn membranojn, kiuj permisas la estiĝantan embrion spiri sed entenas akvon. Do amniuloj povas demeti ovojn sur seka grundo, sed amfibioj ĝenerale bezonas demeti siajn ovojn en akvo.

La plej frue sciata [[monotremo]] vivis antaŭ 123M jaroj en Aŭstralio. Monotremoj havas iom da trajtojn, kiun eble heridis de la originaj anmiuloj:

Ne estas certa, kiam vera [[placentuloj]] evoluis - la plej frua nedisputata fosilioj de placentuloj devenas de la frua [[Paleoceno]], poste la formortado de la [[Dinosaŭroj]]. Mamuloj kaj preskaŭa mamuloj disvastiĝis de siaj nokta insektomanĝula [[Ekologia niĉo|niĉo]] ekde la meza [[Ĵurasio]] - ekzemple [[Kastorokaŭdo]] (vivinta antaŭ 154 milionoj da jaroj) havis adaptiĝojn por naĝado, fosado, kaj fiŝkaptado.

La tradicia vido estas ke mamuloj nur ekposedis la mezaj kaj grandaj [[ekologia niĉo|ekologiaj niĉoj]] en la [[Kenozoiko]], poste la formortado de la [[dinosaŭroj]], sed ili diversiĝis tre rapide. Ekzemple, la plej frue sciataj [[Vespertoj]] aperis proksimume antaŭ 50 milionoj da jaroj, nur 15 milionoj da jaroj poste la formortado de la dinosaŭroj.

* [http://www.bbc.co.uk/nature/class/Mammal BBC Wildlife Finder – video clips from the BBC's natural history archive]

* [http://www.globaltwitcher.com/gt2/taxa.asp?classid=278796 GlobalTwitcher.com – All species in the world with distribution maps and images]

* [http://paleocene-mammals.de/ Paleocene Mammals], a site covering the rise of the mammals, paleocene-mammals.de

* [http://www.enchantedlearning.com/subjects/mammals/Evolution.shtml Evolution of Mammals], a brief introduction to early mammals, enchantedlearning.com

* [http://tellapallet.com/tree_of_life.htm Tree of Life poster] – Shows mammals' evolutionary relation to other organisms, tellapallet.com

* [http://brainmaps.org/index.php?p=datasets-species High-Resolution Images of various Mammalian Brains], brainmaps.org

* [http://www.learnanimals.com/mammals.php Mammal Species], collection of information sheets about various mammal species, learnanimals.com

* [http://www.fmnh.helsinki.fi/users/haaramo/Metazoa/Deuterostoma/Chordata/Synapsida/Basal_Mammalia/Mammaliaformes_2.htm#Australophenida Mikko's Phylogeny Archive], fmnh.helsinki.fi

* [http://www.european-mammals.org/php/mapmaker.php European Mammal Atlas EMMA] from Societas Europaea Mammalogica, European-mammals.org

* [http://nlbif.eti.uva.nl/bis/marine_mammals.php Marine Mammals of the World]—An overview of all marine mammals, including descriptions, multimedia and a key, eti.uva.nl

* [http://www.mammalogy.org Mammalogy.org] The American Society of Mammalogists was established in 1919 for the purpose of promoting the study of mammals, and this website includes a mammal image library