Klerismo: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
KuBOT (diskuto | kontribuoj)
e Forigo de la ŝablono(j) LigoElstara kaj/aŭ LigoLeginda laŭ VP:FA; kosmetikaj ŝanĝoj
Linio 1:
[[FileDosiero:Encyclopedie frontispice full.jpg|thumb|''Se estas io kion vi konas, komuniku ĝin. Se estas io kion vi ne konas, serĉu ĝin.''<div style="text-align:right;">— Bildo el la elsono de 1772 de la ''[[Encyclopédie]]''; [[Vero]], supre centre, estas ĉirkaŭita de lumo kaj senvualigita de la figuroj kuij dekstras, [[Filozofio]] kaj [[Racio]].</div>]]
 
[[File:Encyclopedie frontispice full.jpg|thumb|''Se estas io kion vi konas, komuniku ĝin. Se estas io kion vi ne konas, serĉu ĝin.''<div style="text-align:right;">— Bildo el la elsono de 1772 de la ''[[Encyclopédie]]''; [[Vero]], supre centre, estas ĉirkaŭita de lumo kaj senvualigita de la figuroj kuij dekstras, [[Filozofio]] kaj [[Racio]].</div>]]
'''Klerismo''' (de:''Aufklärung'', en:''The Enlightenment'', es:''Ilustración'', et:''Valgustusajastu'', fr:''Siècle des lumières'', nl:''verlichting'') estas nomo de movado en la [[18-a jarcento]] en [[Eŭropo]], kiu celis disvastigi raciecon kontraŭ [[superstiĉo]]. Frukto de tio estis la apero de la [[Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers|Enciklopedio]] de [[Denis Diderot|Diderot]] kaj [[d'Alembert]] en kiu kunlaboris ankaŭ [[Voltero|Voltaire]], [[Jean Jacques Rousseau|Rousseau]], kaj [[Montesquieu]]. La Klerismo (aŭ ''Aĝo de racio'') estis kultura movado de intelektuloj komenciĝantaj en la fino de la 17-ajarcenta Eŭropo emfazanta racion kaj individuismon prefere ol tradicio.<ref>"enlightenment". Oxford Dictionaries. Oxford University Press, n.d. Web. 19a Septembro 2013.</ref> Ĝia celo estis reformi socion utiligante racion, por defii ideojn blokitajn en tradicio kaj kredo, kaj al antaŭscio tra la scienca metodo. Ĝi antaŭenigis sciencan penson, skeptikon, kaj intelektan interŝanĝon.<ref>Kors, Alan Charles. Encyclopedia of the Enlightenment. Oxford: Oxford UP, 2003. Print.</ref> Klerismo estis revolucio en hompenso. Tiu nova pensado estis racia pensaro kiu komenciĝis kun klare fiksitaj principoj, utiligas ĝustan logikon por alveni ĉe konkludoj, testas la konkludojn kontraŭ indico, kaj tiam revizias la principojn en la lumo de la indico.
 
Linio 9 ⟶ 8:
En Francio, klerismo estis bazita en la salonoj kaj kulminis per la granda ''[[Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences]]'' (1751-72) redaktita de [[Denis Diderot]] (1713-1784) kaj (ĝis 1759) de [[Jean le Rond d'Alembert]] (1717-1783) kun kontribuoj de centoj da gvidaj intelektuloj kiuj estis nomitaj ''filosofe'', precipe [[Voltero]] (1694-1778), [[Rousseau]] (1712-1778) kaj [[Montesquieu]] (1689-1755). Proksimume 25,000 ekzempleroj de la 35 voluma enciklopedio estis venditaj, la duono de ili ekster Francio. Tiuj novaj intelektaj trostreĉoj disvastigus al urbaj centroj en tuta Eŭropo, precipe en Anglion, Skotlandon, la germanajn ŝtatojn, Nederlandon, Pollandon, Rusion, Italion, Aŭstrion, Hispanion. Ĝi ankaŭ estis alkureganta en Ameriko, kie ĝia influo estis manifestita en la verkoj de francemuloj kiaj [[Benjamin Franklin]] kaj [[Thomas Jefferson]], inter aliaj. Ĝi ludis gravan rolon en la [[Usona Revolucio]]. La politikaj idealoj de la klerismo influis la Usonan Deklaracion de Sendependeco, la ''United States Bill of Rights'' (Rajtaro de Unuiĝintaj Ŝtatoj), la francan ''Deklaracion de la Rajtoj de homo kaj de la civitano'', kaj ekzemple la pol-litovan Konstitucion de 3a de majo, 1791.<ref>Robert R. Palmer, ''The Age of the Democratic Revolution'' (1964)</ref>
 
[[FileDosiero:Tafelrunde.PNG|thumb|''Die Tafelrunde'' de [[Adolph von Menzel]]. Gastoj de [[Frederiko la Granda]] ĉe [[Sanssouci]], inklude membrojn de la Prusia Akademio de Sciencoj kaj [[Voltero]] (tria el maldekstro)]]
 
== Tempoperiodo ==
 
Ekzistas malmulte da interkonsento pri la preciza komenco de la aĝo de klerismo; la komenco de la [[18-a jarcento]] (1701) aŭ la mezo de la [[17-a jarcento]] (1650) ofte estas utiligitaj kiel proksimuma deirpunkto. Se prenite reen al la mezo de la 17-a jarcento, la klerismo spurus siajn originojn al ''Diskurso pri Metodo'' de [[Descartes]], publikigita en [[1637]]. Aliaj citas la publikigon de ''Principia Mathematica'' de Isaac Newton en [[1687]].<ref>J. B. Shank, ''The Newton Wars and the Beginning of the French Enlightenment'' (2008), "Introduction"</ref> Jonathan Israel asertas, "post 1650, ĉio, ne grave kiom fundamenta aŭ profunde fiksiĝinta, estis pridubita en la lumo de filozofa racio". <ref>
Linio 21 ⟶ 20:
Krome, la esprimo "klerismo" ofte estas uzita trans epokoj. Ekzemple en ilia laboro ''Dialectic of Enlightenment'' (Dialektiko de klerismo), [[Max Horkheimer]] kaj [[Theodor W. Adorno]] vidas evoluojn de la [[20-a jarcento]] kiel malfruaj sekvoj de la klerismo: homo estas instalita kiel "mastro" de mondo estanta liberigita de ĝia magio; vero estas komprenita kiel sistemo; racio iĝas instrumento kaj ideologio administrita per aparataroj; civilizo iĝas la barbarismo de [[faŝismo]]; civilizantajn efikojn de la klerismo en ilia kontraŭo; kaj precize tio - ili postulas - egalrilatas al la problema strukturo de la pensado de la klerismo. [[Jürgen Habermas]], aliflanke, disputas kun sia seminariaj rektoroj (Adorno kaj Horkheimer) pri la vido de la klerismo kiel procezo de kadukiĝo. Li parolas pri "nekompleta projekto de moderneco"<ref>Die Moderne – Ein unvollendetes Projekt. Philosophisch-politische Aufsätze, Leipzig 1990.</ref> kiu, en procezo de komunikaj agoj, ĉiam petas raciajn kialojn.
 
== Landaj varioj ==
[[FileDosiero:Europe, 1700 - 1714.png|thumb|center|upright=2|Eŭropo ĉe la komenco de la [[Milito de hispana sukcedo]], 1700.]]
Klerismo funkciigis en la plej multaj landoj, sed ofte kun specifa loka emfazo. Ekzemple en [[Francio]] ĝi iĝis rilata al kontraŭregistara kaj kontraŭ-eklezia radikalismo, dum en [[Germanio]] ĝi atingis profunde en la burĝajn klasojn kaj esprimis spiritisman kaj naciisman nuancon sen minacado de registaroj aŭ establitaj eklezioj.
 
Registaraj respondoj variis vaste. En Francio la registaro estis malamika, kaj la ''filosofe'' batalis kontraŭ ĝia [[cenzuro]]. Ili foje estis malliberigitaj aŭ persekutitaj en [[ekzilo]]n. La brita registaro ĝenerale ignoris la gvidantojn de la klerismo en [[Anglio]] kaj [[Skotlando]], kvankam ĝi donis al Isaac Newton kavaliraron kaj tre enspezigan registaran ficejon je lakonto de la ŝtato.
 
=== Klera despotismo ===
{{Ĉefartikolo|Klera despotismo}}
[[Dosiero:Joseph II.jpg|thumb|200px|right|<center>Jozefo la 2-a]]
Linio 36 ⟶ 35:
En pluraj nacioj, potencaj regantoj bonvenigis gvidantojn de la klerismo en registaroj kaj havis ilin kiel helpaj dezajnistoj de leĝoj kaj programoj por reformi la sistemon, tipe por konstrui pli fortajn ŝtatojn.<ref>Stephen J. Lee, ''Aspects of European history, 1494–1789'' (1990) pp.&nbsp;258–66</ref> La plej elstaraj el tiuj regantoj estis [[Frederiko la 2-a (Prusio)|Frederiko la 2-a]] de [[Prusio]], [[Katerina la 2-a (Rusio)|Katerina la 2-a]], carino de [[Rusio]] de 1762 ĝis 1796, [[Leopoldo la 2-a (Sankta Romia Imperio)|Leopoldo la 2-a]] kiuj regis la [[Grandduklando de Toskanio|Grandduklandon Toskanion]] de 1765 ĝis 1790 kaj [[Jozefo la 2-a]], Imperiestro de [[Aŭstrio]] de 1780 ĝis 1790. Jozefo estis troigite entuziasma, sciigante pri tiom multaj reformoj kiuj havis tiom malmulte da subteno, ke ekiĝis ribeloj kaj lia registaro iĝis komedio de eraroj kaj preskaŭ ĉiuj liaj programoj estis inversigitaj.<ref>Nicholas Henderson, "Joseph II", ''History Today'' (Marto 1991) 41:21-27</ref> Ankaŭ postaj ĉefministroj kiaj [[Markizo de Pombal|Pombal]] en [[Portugalio]] kaj Struensee en [[Danio]] regis laŭ klerismaj idealoj.
 
=== Grekio ===
La greka klerismo ricevis impeton fare de riĉaj grekaj komercistoj en la plej gravaj grandurboj de la [[Otomana Regno]]. La plej gravaj centroj de greka lernado, lernejoj kaj universitatoj, estis situantaj en [[Ioannina]], [[Ĥio]], [[Smirno]] ([[İzmir]]) kaj [[Ayvalik]].<ref name="BritannicaB">Encyclopædia Britannica, ''Greek history, The mercantile middle class'', 2008 ed.</ref> La dissendo de klerismaj ideoj en grekan penson ankaŭ influis la evoluon de [[Naciismo|naciisma konscio]]. La publikigo de la gazeto ''Hermes o Logios'' apogis la ideojn de la klerismo. La celo de la gazeto estis avanci grekajn sciencon, filozofion kaj kulturon. Du el la ĉeffiguroj de la greka klerismo, Rigas Feraios kaj Adamantios Korais, instigis grekajn naciistojn por okupiĝi pri samtempulan politikan penson.<ref>{{cite book | last= M. Kitromilides |first= Paschalis | title=The Dialectic of Intolerance: Ideological Dimensions of Ethnic Conflict | publisher=Journal of the Hellnice Diaspora | year=1979 | editor= |url= http://triceratops.brynmawr.edu/dspace/bitstream/handle/10066/5243/Kitromilides_6_4.pdf;jsessionid=D85E79913BFF8FCAF6D4228BE8B3CEAC?sequence=1 | isbn= | page =4}}</ref>
 
=== Respubliko de la Sep Unuiĝintaj Provincoj (Nederlando) ===
[[FileDosiero:Baruch Spinoza - Franz Wulfhagen - 1664.jpg|thumb|right|200px|Nederlanda filozofo [[Baruch Spinoza]] (1632-77) proponanto de radikala sinteno]]
Por la nederlandanoj la klerismo komence ŝosis dum la [[Nederlanda Ora Epoko]]. Evoluoj dum tiu periodo devis havi profundan influon en la formado de okcidenta civilizo, kiam scienco, arto, filozofio kaj ekonomia evoluo prosperis en la [[Respubliko de la Sep Unuiĝintaj Provincoj]]. Kelkaj pivotaj ludantoj en la nederlanda klerismo estis: [[Baruch Spinoza]], filozofo kiu ludis gravan rolon en formado de la bazo por la klerismo; [[Pierre Bayle]], franca filozofo kiu rekomendis apartigon inter scienco kaj religio; [[Eise Eisinga]], astronomo kiu konstruis planetarion; [[Lodewijk Meyer]], radikalulo kiu postulis ke la Biblio estis obskura kaj dubiga; [[Adriaan Koerbagh]], akademiulo kaj kritikisto de religio kaj konvencia moraleco; kaj [[Burchard de Volder]], fizikisto.
 
=== Italio ===
===Pollando===
=== Prusio kaj Germanaj Ŝtatoj ===
* [[Bremer Beiträge]]
 
=== Rusio ===
===Hispanio===
=== Granda Britio ===
 
== Bibliografio ==
Linio 68 ⟶ 67:
* [[Patriota Societo de 1765]] de [[Hamburgo]]
 
== Bildaro ==
<gallery>
Dosiero:Voltaire.jpg|<!-- eta|maldekstra|180px|_Un_ filozofo _des_ _Lumières_ : [[Voltaire]] -->
Linio 76 ⟶ 75:
</gallery>
 
== Notoj ==
<references/>
 
Linio 82 ⟶ 81:
 
[[Kategorio:Klerismo| ]]
 
{{LigoElstara|ka}}