Ekvadoro: Malsamoj inter versioj

'''Ekvadoro''' (malofte ankaŭ '''Ekŭadoro'''; hispane ''Ecuador'' [ekŭaDOR], je plena nomo ''República del Ecuador'', [[keĉue]] ''Ecuador Mamallakta'') estas lando en [[Sudameriko]]. Temas pri [[lando]] situanta en la nordokcidenta regiono de [[Sudameriko]]. Ekvadoro limas norde kun [[Kolombio]], sude kaj oriente kun [[Peruo]], kaj okcidente kun la [[Pacifika OceanoPacifiko]]. Ĝi havas areon de 283&nbsp;561&nbsp;[[{{Unuo|283561|km²]]|2}}. Ties ĉefurbo estas [[Quito]]. Ekvadoro estas trapasata de nordo al sudo de [[Andoj|vulkana sekcio]] de la [[Montaro Andoj]], kun pli ol 80&nbsp;[[vulkano]]j, kies plej alta estas [[Ĉimborazo]] kun 6310&nbsp;[[msm]].<ref name=ecuadorrios>[http://www.tierradelvolcan.com/Espa%F1ol/ecuador_esp.htm Tierra del Volcán - Ecuador]</ref> Okcidente de Andoj estas la [[Guajakila Golfo]] kaj arbara ebenaĵo; kaj oriente, la [[Amazonio]]. Estas la lando kun plej alta koncentro de [[rivero]]j laŭ kvadrata kilometro en la mondo. La ekvadora teritorio inkludas la oceanajn [[Insuloj Galapagoj|Insulojn Galapagojn]] 1000&nbsp;km okcidente de la marbordo. Ekvadoro estas la oka plej grava ekonomio de [[Latinameriko]], la sepa sudamerika kaj la deka amerika, estas la lando plej dense loĝata de [[Sudameriko]] kaj la kvina de la kontinento, la tri ekonomio kun plej rapida kresko en [[Latinameriko]].

La unuaj homaj setlejoj en la teritorio nuntempe ekvadora estas de 12&nbsp;000&nbsp;jaroj a.K. (El Inga, Chobshi, Cubilán, Las Vegas), poste disvolviĝis kelkaj antaŭkolumbaj popoloj. La [[Inkaa imperio]] konkeris parte la regionon meze de la [[15a15-a jarcento]], kaj la [[Hispana Imperio|hispana konkero]] de tiu teritorio komencis post unu jarcento, nome en [[1534]]. Ĝi estis [[kolonio]] hispana dum preskaŭ tricent jaroj. La epoko [[Sendependeco|sendependentista]] ekis en [[1809]], kaj iniciatis la emancipan proceson el [[1820]] ĝis [[1822]]. Post la definitiva sendependiĝo de la hispana hegemonio, parto de la teritorio integriĝis rapide en la [[Granda Kolombio]], dum la marborda teritorio sekvis sendependa ĝis la aneksado ''manu militari'' (permilire) fare de [[Simón Bolívar]]. En [[1830]] la sudkolombiaj teritorioj separiĝis kaj oni kreis la ekvadoran ŝtaton. Ekde la komenco de la respubliko ekzistis malstabileco rilate al la [[politiko]] kio kondukis al eko de variaj [[revolucio]]j laŭlonge de la [[19-a jarcento]]. La [[20-a jarcento]] estis markata de la malmulta aŭ nula partopreno de la lando en la [[mondmilito]]j, diversaj [[Konflikto Peruo-Ekvadoro|limkonfliktoj kontraŭ Peruo]], kaj la kunformado de [[militista registaro|militistaj registaroj]]. En [[1979]], Ekvatoro revenis al demokratia sistemo, kvankam la nestabileco politika inter 1996 kaj 2006 kondukis la landon al krizo kaj ekonomia, kaj politika kaj socia, el kio rezultis la dolarigo de la lando kaj tri prezidentoj elpostenigitaj antaŭ fini ties regotempo.

Okazis liberala revolucio en Guajakilo, la 5an5-an de junio de 1895, kiu enpovigis [[Eloy Alfaro]] al la prezidenteco de la Respubliko.

Ekvadoro situas en la okcidenta parto de Sudameriko, ĉe la [[Pacifika OceanoPacifiko]]. La plej granda tera landlimo tuŝas [[Peruo]]n, dum 1.420 kilometroj. La landlimo ne estas internacie fiksita, kaj kondukis plurfoje al militaj eventoj inter ambaŭ landoj dum la lastaj jaroj. La norda landlimo longas 490&nbsp;km, kun [[Kolombio]].

=== Biodiverseco ===

Ekvadoro havas pli kaj pli grandan elmigran fluon, kaj la nombro de blankuloj altiĝas enorme, ĉefe en provincoj kiaj: [[Galapagoj]], [[Piĉinĉa]], [[Imbabura]] kaj [[Azuay]]. Ekvadoro estas la kvara lando kun plia alta maljuniĝa indico de [[Latinameriko]] nur post [[Ĉilio]], [[Urugvajo]] kaj [[Argentino]], post la rezultoj de censoj de [[2010]] laŭ kiuj pli ol 17% de la populacio superas la 65 aĝojarojn, kaj pli ol 40% de la populacio estas plenkreska, dum la averaĝa aĝo estas inter 27,3 kaj 35,8 aĝojaroj. La vivodaŭro en Ekvadoro estas ĉirkaŭ 79,9 aĝojaroj por viroj kaj 82,9 aĝojaroj por virinoj; en [[2011]] Ekvadoro estis la tria lando kun plej longvivuloj de Ameriko post [[Ĉilio]] kaj [[Kanado]], kaj antaŭ [[Usono]] kaj [[Argentino]]; la vivespero postnaska estas de nur 4 mortintaj beboj el 25 naskiĝintoj; en Ekvadoro naskiĝas pli kaj pli knabinoj pli ol knaboj, ekzemple en [[2010]] naskiĝis 100 knabinoj dum nur 93 knaboj. Tiele por la plenkreska populacio oni povas certigi, ke ĉirkaŭ 49,4% estas viroj, kaj 50,6% virinoj. Tiu klino varias favore al virinoj plie en la provincoj de la centra montaro.<ref>http://190.95.171.13:8080/website/MAPAS_TEMATICOS/CPV_POBLACION%5Cs_sexo.pdf Sexos por provincia Konsultita 1a1-a de januaro de 2009 pdf.</ref> Proksimume 78% de la totala populacio loĝas en urboj, dum la resto loĝas en medioj ruraj, sed tio konstante malpliiĝas, ĉar multaj zonoj deklariĝas urbaj (laŭ surloka leĝaro estas urbaj la areo kun pli ol 10 000 loĝantoj), kaj krome pli kaj pli da personoj elmigras al urbaj zonoj.

Post akra ekonomia kaj financa krizo de [[1999]], oni ĉirkaŭkalkulas ke pli ol tri milionoj da ekvadoranoj (20% de la totalo de la populacio je 2005) abandonis la landon direkte al diversaj destinoj, ĉefe al [[Usono]], [[Hispanio]] kaj [[Italio]] (al tiuj tri lokoj kiel unuaranga laboristaro ĉefe). Estis elmigrado ankaŭ al aliaj landoj kiaj [[Venezuelo]] (en la 1980-aj kaj 1990-aj jaroj), [[Ĉilio]] (ĉefe kuracistoj kaj aliaj sanlaboristoj), [[Kanado]] (profesiaj teknikistoj) kaj, malplie kaj pro diversaj tialoj, al [[Israelo]], [[Belgio]], [[Meksiko]] kaj [[Unuiĝinta Reĝlando]]. La [[elmigrado]] pluis laŭlonge de la unuaj jaroj de la 20-a jarcento.<ref>[http://www.ildis.org.ec/public/titleList.do?categoryCode=13 Cartillas de migración], de ILDIS</ref> Oni ne konas precize kiom da ekvadoranoj estis elmigrintaj nek ekzistas precizaj ĝeneralaj statistikoj pri ties nombro kiel loĝantoj en ties novaj landoj. Ja ekzistas partikularaj ciferoj, ekzemple en Hispanio je 1a1-a de januaro de 2012 laŭ la INE (hispana Nacia Instituto pri Statistiko) ekvadorianoj estis la kvara plej granda grupo de enmigrintoj, nur post rumanoj, marokanoj kaj britoj, kun 308.174 ekvadoraj enmigrintoj, tio estas 52,536 malpli ol la antaŭa jaro.<ref>Charo Nogueira, "La población extranjera baja por primera vez en 15 años", [[El País]], Madrido, 17a17-a de januaro 2013, paĝo 35.</ref>

[[Dosiero:Catedral de la Inmaculada Consepción en el Parque Calderon en Cuenca, Ecuador.jpg|eta|dekstre|200px|Cuenca, elektita unu el ĉefaj lokoj por emeritoj en la mondo.<ref name=Extranjeros>http://elcomercio.com/pais/Cuenca-seduce-calidad-vida_0_535146546.html Cuenca seduce por su calidad de vida Konsultita la 30an30-an de aŭgusto de 2011, publikigo de 14a14-a de aŭgusto de 2011, El Comercio.</ref>]]

La ekonomio de Ekvadoro estas la oka plej granda de [[Latinameriko]] kaj espertis averaĝan kreskon de 4,6% inter 2000 kaj 2006.<ref>url=http://es.noticias.yahoo.com/11/20090214/twl-amn-gen-eeuu-ecuador-2da-cabeza-c6d32d2.html Depto de Estado: Política económica de Ecuador es incierta, konsultita la 15an15-an de februaro de 2009, AP</ref> Januare de 2009, la [[Centra Banko de Ekvadoro]] (BCE) situis la antaŭvidon de kresko de 2010 en 6,88%.<ref>url=http://www.soitu.es/soitu/2009/01/16/info/1232133437_646823.html El Banco Central de Ecuador sitúa el crecimiento del 2010 en más del 6%, konsultita la 15an15-an de februaro de 2009, SOITU.</ref> La [[MEP]] duobliĝis inter 1999 kaj 2007, atingante 65.490 milionojn da dolaroj laŭ la BCE.<ref>url=http://www.bce.fin.ec/indicador.php?tbl=pib PIB, konsultita la 2an2-an de januaro de 2009.</ref> La [[inflacio]] al konsumanto ĝis januaro de 2008 estis situanta ĉirkaŭ 1.14%, nome la plej alta registrita la antaŭan jaron, laŭ la Nacia Instituto de Statistiko kaj Censoj de Ekvadoro (INEC). La monata indico de sendungeco restis ĉirkaŭ 6 al 8 % ekde decembro de 2007 ĝis septembro de 2008, tamen, tiu plialtiĝis al ĉirkaŭ 9 & oktobre kaj remalaltiĝis novembre de 2008 al 8 &.<ref>url=http://www.ecuadorencifras.com/cifras-inec/desempleo2.html Tasa de desempleo mensual, konsultita la 1an1-an de januaro de 2009</ref> Oni ĉirkaŭkalkulas je 9 milionoj de ekvadoranoj tiujn kiuj havas okupon ekonomie kaj ĉirkaŭ 1,01 milionoj da loĝantoj kiuj estas sendungaj.<ref>url=http://www.ecuadorencifras.com/cifras-inec/ecvGeneral.html#tpi=11 Actividades económicas, konsultita la 1an1-an de januaro de 2010}}</ref>

La komerca totala bilanco januare de 2010 atingis enspezon de preskaŭ 5000&nbsp;milionoj de dolaroj, giganta cifero kompare kun la enspezo de 2007, kiu atingis enspezon de 5,7 milionoj de dolaroj; la enspezo malaltiĝis je ĉirkaŭ 425 milonoj kompare kun tiu de 2006. Tiu cirkonstanco okazis ĉar importado kreskis pli rapide ol eksportado. La komerca nafta bilanco generis ciferon pozitivan je 3,295 milionoj de dolaroj en 2008; dum la nenafta bilanco estis negativa je ĉirkaŭ 2,842 milionoj da dolaroj. Tio permesis malspezon komercan, sen konsideri nafton, je 19% rilate al antaŭa jaro. La komerca bilanco kun [[Usono]], [[Ĉilio]], [[Eŭropa Unio]] kaj aliaj eŭropaj landoj, [[Bolivio]], [[Peruo]], [[Brazilo]], estas pozitiva, sed kun [[Meksiko]], [[Argentino]], [[Kolombio]], [[Azio]], estas negativa.<ref>http://web.archive.org/web/20081010135723/http://www.bce.fin.ec/documentos/Estadisticas/SectorExterno/BalanzaPagos/balanzaComercial/ebc200802.pdf Balanza comercial, konsultita la 2an2-an de januaro de 2009 pdf.</ref>

==Vidu ankaŭReferencoj ==