Burkino: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
ligilo, ref |
Walber (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 13:
| km2 = 274.000
| akvo = 0,1
| loĝantoj =
| loĝantaro =
| loĝdenso =
| vivlongeco =
| valuto = [[afrika franko|okcidentafrika franko]]
Linio 24:
| tel = 226
| politika sistemo = [[respubliko]]
| ŝtatestro =
| ĉefministro =
| nacia tago = [[11-a de decembro]]
| sendependeco = [[5-a de aŭgusto]] [[1960]]
| de kiu = [[Francio]]
| esperanto-asocio =
| MEP = [[Usona dolaro|$]]
| MEP jaro =
| MEP pokapa = $
}}
'''Burkino'''<ref>[http://vortaro.net/#Burkino Burkino en vortaro.net]</ref>, aŭ ''Burkina Faso'', estas [[lando sen maraliro]] en Okcidenta [[Afriko]].
Ĝi limas okcidente al [[Ebur-Bordo]], norde al [[Malio]] oriente al [[Niĝero]] kaj sude al la [[Benino]], [[Togo]] kaj [[Ganao]]. Ĝia ĉefurbo estas [[Uagaduguo]].
Burkino estas respubliko, kiu estis kolonio de [[Francio]] kaj akiris sedependecon en [[1960]] kun la nomo de [[Respubliko de Supra Volto|Respubliko de Supra Voltao]]. La nuna nomo Burkina Faso estis enkondukita en [[1984]] de la tiama prezidento Thomas Sankara. Ĝi signifas "Patrio de respektindaj homoj" en la [[morea lingvo]] kaj en la [[bambara lingvo]], ambaŭ lingvoj parolataj en la lando.
==
[[Dosiero:Burkina Faso relief location map.jpg|thumb|left|Topografio de Burkino]]
Burkino havas areon egalan al 267.950 km² el kiuj 400 km² estas akvaj surfacoj. Ĝi situas sude de la arko de la rivero [[Niĝero (rivero)|Niĝero]] kaj de la [[Saharo]]. Plejparto de la lando situas en la [[Sudano (regiono)|regiono Sudano]], nur la plej norda parto estas en [[Sahelo]].
La lando estas relative ebena kun meza altitudo egala al 400 m. En sud-okcidento troviĝas [[grejso|sablostona]] montaro kun la plej alta pinto de la lando, la monto [[Tenakourou]] (749 m).
===Hidrografio===
La riveroj de Burkino apartenas al tri basenoj: la baseno de [[Voltao (rivero)|Voltao]], la baseno de [[Komoe (rivero)|Komoe]] kaj la baseno de [[Niĝero (rivero)|Niĝero]].
====Baseno de Voltao====
La plej granda baseno estas tiu de la rivero [[Voltao (rivero)|Voltao]] kun areo egala al 178.000 km² troviĝas en la okcidenta kaj centra parto de la lando. Ĝi inkluzivas la basenojn de la riveroj [[Mouhoun]] (Nigra Voltao), [[Nakambe]] (Blanka Voltao) kaj [[Nazinon]] (Ruĝa Voltao). Ties akvoj reuniĝas en la centro de [[Ganao]], kie ili formas la [[Lago Voltao|lagon Voltao]]. Nur en la Mouhoun la akvo fluas dum la tuta jaro.
====Baseno de Komoe====
La rivero [[Komoe (rivero)|Komoe]] fontas en la plej sud-okcidenta parto de lando en departemento de [[Banfora]]. Ĝia baseno havas areon egalan al 18.000 km². La Komeo havas multajn alfluantojn kaj pro la relative abundaj pluvoj de la regiono, la akvo fluas dum la tuta jaro kaj atingas fluokvanton de 500 m³/s en aŭgusto-septembro.
====Baseno de Niĝero====
[[Dosiero:Lac de Bam MS 2553.jpg|thumb|left|La lago Bam situas en la centro-norda regiono de Burkino]]
La nord-orienta parto de la lando (72.000 km² apartenas al la baseno de la rivero [[Niĝero (rivero)|Niĝero]]. Ĝia burkinaj alfluantoj de Niĝero estas sen akvo dum proksimume la duono de la jaro, sed en la pluvsezono inter maj kaj septembro ili povas kaŭzi grandajn inundojn.
===Klimato===
En la sudo kaj en la centro la klimato estas tropika kun [[pluvsezono]] de majo/junio ĝis septembro/oktobro kaj pluvokvanto ĝis 1200 mm jare. En La norda savana regiono la klimato estas seka kun du/tri humidaj monatoj jare. Tie la pluvokvanto egalas al proksimume 300 mm jare. La meza temperaturo estas inter 25 °C kaj 30 °C. La plej varmaj monatoj estas marto kaj aprilo, kaj la plej malvarmaj decembro kaj januaro. Dum la vintro la varma, seka vento [[Harmatano]] blovas el Saharo kaj kunportas sablon kaj polvon.
==Historio==
[[Dosiero:MossiCavalry.jpg|thumb|Kavalerio de la Mosoj (~1890)]]Oni scias tre malmulte de la periodo antaŭ la kolonia periodo. Estas pruvita, ke antaŭ 14.000 jaroj [[ĉasistoj-kolektistoj]] loĝis en la nord-okcidento de la hodiaŭa Burkino. Inter 3600 kaj 2600 a.K. ŝtonaĝaj popoloj praktikis agrikulturon. La uzo de feraj objektoj kaj keramikaĵoj evoluis inter 1600 kaj 1000 a.K.<ref>[http://www.primature.gov.bf/burkina/histoire/fprehistoire.htm ''www.primature.gov.bf/burkina''] (Abgerufen: 5. Februar 2008)</ref>
Kelkaj de la nunaj etnioj de Burkino loĝis tie jam de la fino de la unua jarmilo. Inter ili estas la [[dogonoj]] kiuj loĝas en la limregiono inter Burkino kaj [[Malio]]. La [[Mosioj]] enmigris el al sudo dum la 15-a jarcento kaj fondis plurajn reĝlandojn. Inter ili la plej antikva estas [[Tenkodogo]], aliaj estas [[Ouagadouguo (reĝlando]|Ouagadouguo]] kaj [[Reĝlando Yatenga|Yatenga]].
La francoj komencis kolonizadon de Burkino en [[1896]]. Ili konkeris supre nomatajn mosiajn reĝlandojn sen grandaj bataloj. En [[1904]] la regiono estis aneksita al [[Franca Okcidenta Afriko]] kune kun [[Senegalio]] kaj [[Niĝero]].
En [[1919]] fondita aparta kolonio kun la nomo [[Supra Volto]]. En [[1932]] Ĝi estis dispartigita inter [[Ebur-Bordo]],[[Malio]] kaj [[Niĝero]]. En [[1947]] ĝi estis denove establita kun la samajn limojn kiujn ĝi havis antaŭ 1932.
Burkino akiris sendependecon la 5-an de aŭgusto 1960 kun la nomo de Supra Voltao, kaj Maurice Yaméogo estis elektita kiel unua prezidento. Li starigis unupartian diktatorecan reĝimon. Pro koruptado kaj misadministrado lia regado estis malsukcesa. Li eksiĝxis post gravaj tumultoj en [[1966]]. Sekve regis la armeo per la generalo Lamezana, kiu en [[1976]] establis registaron precipe el civiluloj, kiu ellaboris novan demokratian konstitucion aprobita en [[1977]]. En 1978 generalo Lamezana estis elektita kiel prezidento. Pro intenaj konfliktoj la registaro ne sukcesis efike labori kaj en [[1980]] okazis militista [[puĉo]]. Sekvis tri kaosaj jaroj, kiuj finis en [[1983]] kun alia puĉo, sekve nomata rivolucio, kiu portis al la povo [[Thomas Sankara]].
Sankara establis maldekstreman diktatorecan reĝimon kaj volis radikale renovigi la landon. Unue li ŝanĝis la nomon de Supra Voltao al Burkina Faso (''Patrio de respektindaj homoj''). Li ŝtatigis la grundon por plibonigi la memprovizadon kun agraraj produktoj kaj antaŭenpuŝis [[legoscio|alfabetigado]]n kaj [[egalrajto de la seksoj|egalrajtigon de la seksoj]]. Sanakara estis mortpafita en [[1987]] dum puĉo iniciatita de la tiama vic-prezidento [[Blaise Compaoré]] subtenita de [[Usono]] kaj [[Francio]].
Blaise Compaoré regis la landon dum 27 jaroj ĝis 2014. Kiam li intencis modifi la konstitucion por daŭrigi la regadon ankaŭ post 2015, okazis gravaj tumultoj kaj li estis devigita eksiĝi. Ek de novembro 2014 la prezidento estas la civilulo [[Michel Kafando]], dum la provizora militista registaro estas gvidata de [[Yacouba Isaac Zida]].
== Politiko ==
Laŭ la konstitucio de 1991 Burkino estas [[prezidenta respubliko]] laŭ la franca modelo. La prezidento estas ankaŭ registarestro kaj nomumas la [[ĉefministro]]n.
La [[parlamento]] havas nur unu ĉambron kun 111 membroj. La juĝopovo estas detenata de la supra kortumo.
Burkino apartenas al la [[AKP-ŝtatoj]].<ref>{{Citaĵo el la reto | url = http://www.acp.int/content/secretariat-acp| titolo = Secretariat ACP| lingvo = en| arkivurl = https://archive.is/YmIRA| arkivdato = 2015-05-13}}</ref>, internacia organizaĵo de momente 77 nacioj el la regionoj [[Afriko]], [[Karibio]] kaj la [[Pacifika Oceano]]. Historia politika dokumento por la modelo de politika kunlaboro de la [[AKP-ŝtatoj]] kun la [[Eŭropa Unio]] estas la [[Konvencio de Lomeo]], kiu estis subkribita en la ĉefurbo de [[Togolando]], kaj inter la jaroj [[1975]] kaj [[2000]] tre influis la interŝtatan politikon.
==Loĝantaro==
La lando havas proksimume dekses milionojn da loĝantoj, kiuj apartenas al diversaj afrikaj etnoj. La meza vivodaŭro egalas al 52 jaroj. La loĝantaro kreskas je 3 % jare.
=== Urboj ===
[[Dosiero:Ouagadougou place nations unies.JPG|thumb|Placo de UNO en [[Uagaduguo]], Burkina Faso]]
La plej grandaj urboj de Burkino estas [[Uagaduguo]] 1.273.000 loĝantoj (2006), [[Bobo Dioulasso]] 554.000 loĝantoj, [[Kuduguo]] 132.000 loĝantoj, [[Banfora]] 110.000 loĝantoj (detenoj el 2006).
Dum la lastaj jardekoj okazis forta migrado de la kamparo al la urboj, aparte al la ĉefurbo. Pro la granda senlaboreco multaj junuloj migras ĉiujare al la najbaraj landoj por trovi laboron.
===Etnoj===
La loĝantaro de Burkino konsistas el multaj etnaj kaj lingvaj grupoj. La plej multnombra grupo estas la [[mosioj]] (40 %), kiuj enmigris el la sudo en la 15-a jarcento kaj kunfandiĝis kun la praloĝantaro. Aliaj gravaj entnoj estas la [[Gurmaoj]] (8 %) en oriento kaj la [[Fulboj]] (5 %) en la nordo. En la nordo loĝas ankaŭ la [[tuaregoj]] kiuj plejofte vivas kiel [[nomado]]j. En sudokcidento loĝas la [[boboj]] (14 %), la [[senufoj]] (9 %) la [[lobioj]] (6 %) kaj multnombraj malgrandaj etnoj.
===Lingvoj===
Oficiala lingvo estas nur la [[franca lingvo|franca]].
La plejmulto de la loĝantaro parolas afrikan lingvon kiel gepatra lingvo kaj ne bone konas la francan. La plej gravaj naciaj lingvoj parolataj estas la [[mosia lingvo|mosia]], la [[ĝula lingvo|ĝula]] kaj la [[Fula lingvo|fula]]. Estas uzataj ankaŭ la [[Tuarega lingvaro|tuarega]] kaj lingvoj de la [[niĝerkonga lingvaro]].
En la listo de la vivantaj lingvoj de la lando troviĝas entute 68 lingvoj.
===Religioj===
La plej granda parto de la popolacio (60 %) estas [[islam|islamanoj]], 23 % estas [[kristanismo|kristanoj]] kaj la aliaj estas adeptoj de [[Afrikaj religioj|afrika religio]]. Elementoj de la tradicia [[animismo|animistaj]] religioj troviĝas ankaŭ en la kulta praktikado de kristanoj kaj islamanoj.
==Ekonomio==
La lej grava branĉo de la burunda ekonomio estas [[agrikulturo]], kiu kontribuas 32 % de la [[MEP]] kaj laborigas 80 % de la [[laborforto]]. Temas precipe pri [[bredado]] kaj koltivado de [[maizo]], [[milio]], [[ternukso]]j kaj [[sorgo]]
Malgraŭ la arideco de la grundoBurkino estas la dua plej granda produktanto de [[kotono]] en Afriko post [[Egiptio]]<ref>http://www.lesafriques.com/produits-de-base/coton-bonnes-recoltes-en-afrique-de-l-ouest.html?Itemid=308?articleid=11739 [En ligne] Coton : bonnes récoltes en Afrique de l’Ouest, Aliou Diongue, Les Afriques.com (konsultita la 10-a de februaro 2013)</ref>. En la ĉirkaŭaĵo de [[Banfora]] troviĝas grandegaj plantejoj de [[sukerkano]] kaj tiurilataj fabrikejoj.
== Referencoj ==
| |||