Sieraleono: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
Walber (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 1:
{{Informkesto lando
|nomoenlokalingvo = Republic of Sierra Leone
|transskribo =
|eonomo = Respubliko de Siera-Leono
|eonomo alternative =
|flago = [[Dosiero:Flago-de-Siera-Leono.svg|100px]]
|blazono = [[Dosiero:Coat of arms of Sierra Leone.svg|100px]]
|nacia himno =
|nacia devizo =
|lokigo-bildo = [[Dosiero:Location Sierra Leone AU Africa.svg|250px|Siera-Leono sur la mapo de Afriko]]
|oficiala lingvo = [[angla lingvo|angla]]
|lingvoj = [[temna lingvo|temna]], [[menda lingvo|menda]] kaj [[kria lingvo|kria]]
|ĉefurbo = [[Fritaŭno]] (497 mil)
|religio = [[muzulmanoj]], [[kristanoj]]
|km2 = 71.740
|akvo =
|loĝantoj =
|loĝantaro = 5.612.700 (censo de 2013)
|loĝdenso = 78
|vivlongeco =
|valuto = [[Sieraleona leono]]
|valuta kodo = SLL
|horzono = +0
|ttt = sl
|landkodo = SL
|tel = 232
|politika sistemo = respubliko
|ŝtatestro =
|ĉefministro =
|nacia tago =
|sendependeco = 27-a de Aprilo 1961
|de kiu = [[Unuiĝinta Reĝlando]]
|esperanto-asocio =
|MEP = 1.664 Mio. US$
|MEP jaro = 2007
|MEP pokapa = 729 US$
}}
'''Siera-Leono''' , plennome '''Respubliko de Siera-Leono''' ({{Lingv|en|e}} ''Republic of Sierra Leone''), estas lando en okcidenta Afriko. La najbaraj landoj de Siera-Leono estas norde [[Gvineo]] kaj sudoriente [[Liberio]]. Sudokcidente troviĝas la [[Atlantika Oceano]].
La ĉefurbo kaj plej granda urbo estas [[Fritaŭno]].
Laŭ la [[Indico de homa disvolviĝo]] la lando estas inter la plej malriĉaj landoj de la mondo. La [[ebola epidemio en Okcidentafriko (2014)|ebola epidemio]] komenciĝinta en 2014 pligrandigis la humanecajn problemojn.
==Etimologio==
[[Dosiero:Sierra Leone-Mappa.gif|eta|maldekstre|Mapo de Siera-Leono]]
La landnomo devenas de la [[Portugalio|portugala]] [[malkovrinto]] [[Pedro da Sintra]], kiu donis la nomon ''Sera Leoa'' al la montaro sude de Fritaŭno. Sekve la nomo estis uzata por la tuta marborda areo.
== Historio ==
Arkeologiaj trovaĵoj montras, ke la teritorio de Siera-Leono estas loĝata jam de jarmiloj. La unuaj loĝantoj estis la [[ŝerbroj]] kaj la [[lokooj]].
La skribita historio de Siera-Leono komencas en [[1462]], kiam la portugala esploristo Pedro de Cintra nomis la landon ''Sierra Leoa'' el kio devenas la nuna landnomo.
Ek de 1562 la angloj kaj aliaj eŭropanoj uzis la landon kiel rimedo por [[sklavo]]j, kiuj estis portitaj al [[Ameriko]]. En 1787 anglaj [[aboliccismo|aboliciistoj] fondis [[Fritaŭno]]n kaj ekloĝigis tie liberigitaj sklavoj kiuj vivis en Londono. En 1807 en Britio la [[sklavkomerco]] estis oficiale malpermesita. Kelkaj skalvoj, kiel ekzemple [[Sengbe Pieh]], provis mem eskapi el mallibereco kaj batalis por siaj rajatoj.
En [[1808]], Siera-Leono iĝis brita kronkolonio.
La {{daton|27|aprilo|1961}}, la lando akiris plenan sendependecon. La unua ĉefministro estis Sir Milton Margai (1895-1964). Pro la konfliktoj inter la variaj etnoj, la lando spertis daŭran politikan malstabilecon.
En marto 1967, [[Siaka Stevens]], ĉefo de la Partio de la Tuta Popolo ''All-Peoples Congres'' (APC), venkis en la elektoj, sed pro serio da militistaj [[puĉo]]j li akiris la povon nur en aprilo 1968. Tiam li deklaris la [[krizostato]]n kaj ŝtatigis la [[diamantminejo]]jn.
En aprilo 1971 la [[parlamento]] ŝanĝis la [[konstitucio]]n. Siera-Leono iĝis [[respubliko]] kaj Siaka Stevens estis elektita kiel unua prezidento.
En {{dato|28|majo|1975}}, kune kun 14 aliaj landoj, Siera-Leono fondis la [[Ekonomia Komunumo de Okcident-Afrikaj Ŝtatoj|Ekonomian Komunumon de Okcident-Afrikaj Ŝtatoj]].
En novembro 1985 Siaka Stevens rezignis kaj en januaro 1986 la [[generalmajoro]] de la [[armeo]] [[Joseph Saidu Momoh]] estis oficiale elektita kiel prezidento.
===Intercivitana milito 1991-2001===
Siera-Leono estas lando riĉa je [[diamanto]]j kaj aliaj valoraj [[krudmaterialo]]j. Sed eksterlandaj firmaoj ekspluatas la [[minejo]]in kaj nur la potenculoj de la lando profitas. La plejmulto de la loĝantaro suferas pro malriĉeco. Tio estas la ĉefa kialo de la ofte okazintaj ribeloj en la lando.
En 1990 en la apuda lando [[Liberio]] okazis intercivitana milito. Ribelaj [[milico]]j gviditaj de [[Charles Taylor]] batalis kontraŭ la liberia diktatoro [[Samuel Doe]]. La prezidento de Siera-Leono Joseph Saidu Momoh sendis siajn trupojn al Liberio por subteni la registaron de Doe. Sed Taylor venkis kaj ek de marto 1991 subtenis la milicojn de la ''Revolutionary United Front'' (RUF) kiu ekbatalis kontraŭ la registaro de Siera-Leono. Sekvis dekunu jaroj da terura intercivitana milito.
Dekmiloj fuĝis de seksperfortoj kaj murdado. Pli ol 5000 infansoldatoj estis perforte rekrutigitaj kaj devigitaj fari kruelaĵojn. Aparta karakterizo de la RUF estis la ofta mutilado de la civiluloj. Entute inter {{formatnum:100000}} kaj {{formatnum:200000}} mortis kaj pli ol du milionoj da homoj (pli ol triono de la loĝantaro) fuĝis al apudaj landoj.
La teroro estis financiita per tiel nomataj "sanĝaj diamantoj". Laŭ juĝo de la Aparta Tribunalo de UN Taylor ordonis al la RUF konkeri la diamantminejojn por akiri arrmilojn el Eŭropo pagitaj per la diamantoj.
Laŭ la helporganizaĵo [[medico international]], akiri la kontrolon de la krudmaterialoj estis la ĉefa celo de la milito. La gajnintoj estis la gvidantoj de la ribeluloj, la regantoj de Siera-Leono kaj la sud-afrika diamantfirmao [[De Beers]].
En julio 1999 la registaro kaj la RUF subskribis pacakordon en [[Lomeo]], [[Togolando]]. Fine de 1999 ĝis 6.000 pacigaj soldatoj de la pac-misio de la [[Unuiĝintaj Nacioj]] [[UNAMSIL]] estis staciitaj en la lando. En majo 2000, la situacio plimalboniĝis akre kaj britaj soldatoj estis senditaj en la tiama kolonio por evakui fremdulojn kaj restarigi trankvilecon. Ili stabiligis la situacion kaj kontribuis al la fina batalhalto.
Oficiale la intercivitana milito finiĝis la {{daton|18|januaro|2002}} du tagoj post la starigo de la [[Speciala Tribunalo por Siera-Leono]].
===Post la fino de la intercivitana milito===
[[Dosiero:Ernest Bai Koroma.jpg|eta|Ernest Koroma estas prezidento de Siera-Leono ek de 2007]]
La {{daton|14|majo|2002}}, la antaŭa prezidanto [[Ahmad Tejan Kabbah]], estis reelektita kun 70,6% de voĉdonoj.
La lando estas nun en paco. La diversaj rimedoj prenitaj de la UN estas iom post iom reduktitaj aŭ forigitaj, kiel ekzemple la embargo sur la eksporto de diamantoj. La fortoj blukaskuloj (UN-misio en Siera-Leono) estas reduktitaj. Post maksimumo de 17 500 homoj en marto 2001, la nombro estis malpli ol 13,000 en junio 2003 kaj 5000 en Oktobro 2004.
Tamen, pro ekonomiaj kialoj, multaj infanoj ankoraŭ laboras en la diamantminejoj, kiuj estas tre danĝeraj. La disvastiĝo de [[aidoso]] estas tre alta, 16 000 infanoj malpli ol 15-jaraĝaj estas VIH pozitivaj.
Ek de majo 2014 la [[Ebola epidemio en Okcidentafriko (2014)|Ebola epidemio]] disvastiĝis en la lando kaj kontribuis al plia malboniĝo de la ĝenerala situcio. Ĝis la fino de la jaro 2014 pli ol 6000 homoj estis infektitaj.
== Geografio ==
[[Dosiero:Kenema-Kailahun Road.jpg|eta|300px|maldekstre|Strato inter Kenema kaj Kailahun]]
La nord- nordorienta landlimo kun [[Gvineo]] longas entute 652 km kaj la sudorienta landlimo kun [[Liberio]] longas 306 km. La longo de la marbordo egalas al proksimume 400 km.
Laŭlonge de la marbordo troviĝas ebenaĵo larĝa ĝis 110 km kaj la duoninsulo de Fritaŭno konsistas el montaro alta ĝis 888 m<ref>[http://statistics.sl/final_digest_2006.pdf ''ANNUAL STATISTICAL DIGEST 2005/2006.'' Statistics Sierra Leone, 2008, p. 2] kontrolita la 2-a de marto 2015</ref>. Antaŭ kelkaj marbordaj areoj troviĝas [[sablobenko]]j longaj ankaŭ pli ol 100 km . Malantaŭ la malseka marborda ebenaĵo troviĝas arbara regiono trafluata de la tri plej gravaj riveroj [[Mano]], [[Moro]] kaj [[Rokel]]. Tiu regiono estas parte utiligata por [[agrikulturo]]. Interne la lando plialtiĝas al la orienta altebenaĵo de Gvineo. La plej grava monta pinto estas la Bintumani kun altitudo de 1948 m.
La plej gravaj insuloj kaj insularoj estas: ''Banana Islands'', ''Turtle Islands'' kaj la insulo Shebro.
La plej grandaj urboj de Siera-Leono estas (loĝantaro en 2005): [[Fritaŭno]] kun 802.600 loĝantoj, [[Bo]] kun 174.400 loĝantoj kaj [[Kenema]] kun 143.200 loĝantoj.(Vidu nkaŭ la [[listo de urboj de Siera-Leono]])
=== Klimato ===
La klimato estas [[tropikoj|tropika]] kaj kun pluvokvantoj, kiuj atingas 5000 mm en la marbordaj areoj estas unu ela la plej malsekaj regionoj de okcidenta Afriko. Dum la jaro oni havas pluvsezonon kaj sekan sezonon. Pro tio ke la lando troviĝas norde de la [[ekvatoro]] la pluvsezono de la okcidentafrika [[musono]] komenciĝas meze de majo kaj karakteriĝas per ĉiutagaj fulmotondroj kaj pluvegoj. En aŭgusto kaj septembro povas pluvi ankaŭ senĉese.
La nordaj du trionoj de la lando estas en la sahara regiono kun varmega klimato (la temperaturo atingas 45°) kaj granda tagnokta ŝanĝiĝo de la temparaturo. Inter julio kaj septembro izolataj ŝtormoj povas faligi grandajn kvantojn da akvo en mallonga tempo. Sed jaro, aŭ eĉ pluraj jaroj, povas pasi sen iu pluvo.
Meze de oktobro komencas la seka sezono. En decembro kaj januaro la klimato estas karakterizata per la [[harmatano]], vento el [[Saharo]], kiu kunportas [[pulvo]]n kaj malvarmetan aeron. Februaro, marto kaj aprilo estas la plej varmaj monatoj kun malofta pluvo.
La meza temperaturo egalas al 26 °C en Kabala en la nordo, en Bo en la sudo ĝi varias inter 20°C kaj 37°C.
==Kulturo==
Linio 25 ⟶ 120:
== Ekstera politiko ==
[[Dosiero:African, Caribbean and Pacific Group of States member nations map.svg|60px]] Siera-Leono apartenas al la [[AKP-ŝtatoj]], internacia organizaĵo de momente 77 nacioj el la regionoj [[Afriko]], [[Karibio]] kaj la [[Pacifika Oceano]].
== Eksteraj ligiloj ==
* [http://www.sierraleone.com - SierraLeone.com]
* http://www.sierra-leone.org <!-- Siera-Leono TTT -->
* http://www.statehouse-sl.org <!-- La Respubliko de Siera-Leono -->
* http://public.fotki.com/sierraleone/sl_series/people_of_sierra_leone <!-- (Fotoj, Fotas): Popolo de Siera-Leono -->
* http://www.visitsierraleone.org <!-- Siera-Leono - informo _turystyczna_ -->
{{Afrika Unio}}
{{Komunumo de Nacioj}}
[[Kategorio:Siera-Leono]]
| |||