Mezopotamia mitologio: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
AndyHM (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
AndyHM (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 28:
La ĝenerala karakterizo de la mitoj estas la situigo de la rolulo, kutime viro, en sia kutima ĉirkaŭo, sed submetita al la fortoj de la naturo, la politiko aŭ la ekonomio. Tiuj ĉi fortoj pezas super lia destino, kiu estas markita de la gedioj. El la mito ĉiam eblas preni konsilon.
[[Dosiero:Statue Gudea Met 59.2.jpg|upright=1.4|thumb|Statuo el [[Judujo]] (2150-2125 a.K.), de suvereno ''ensi'', akade ''iššakum'' "reganto", kiu ne atingas tamen la titolon de ''lugal'' (reĝo). ''Ensi'' indikas civitanan aŭtoritaton koordinanta la agrarajn laborojn kiu jam estis akirinta religian rolon. [[Metropolitan Museum]] de [[Novjorko]]. La evidentigita muskolaro indikas la moralajn virtojn, dum la pozicio de la kunplektitaj manoj aludas la religian kaj pian enan aspekton. La vesto montras skribaĵon dediĉitan al [[Ningishzida]] (sumera dio, celebrita en iuj [[Kojnoskribo|kojnoskribaj]] terkotaj cilindroj de Judujo.]]
[[Dosiero:Gudea cylinders h9027.jpg|upright=0.5|thumb|''Cilindro de Judujo'' (Louvro, Parizo).]]
[[Dosiero:Karte Mesopotamien.png|thumb|Mezopotamio.]]
[[Dosiero:Kudurru Melishipak Louvre Sb23.jpg|thumb|upright=1.2|La reĝo [[Meli-Shipak|Melishipak la 2-a]] de [[Babilono]] (1186–1172) prezentanta sian filinon al diino [[Nanaja]], detalo de ''[[kudurru]]'', elfosita en [[Suzo]].]]
La '''religio de Mezopotamio''' kunigas la kredojn kaj religiajn praktikojn de diversaj popoloj vivintaj en [[Mezopotamio]] dum antikva epoko, inter la 4-a jarmilo kaj la komenco de nia erao: [[Sumero]], [[Akada imperio|Akado]], [[Babilonio]], [[Asirio]] inter la precipaj.
Laŭlonge de la kuro de tiu historio, la Mezopotamianoj neniam provis sisteme establi la karakterizojn de iliaj religioj aŭ de ilia sociala vivo aparte aŭ ĝenerale: tio kion oni nun scias devenas el rekontruoj de elfosaĵoj kiuj ne ĉion eksplicite montras. Dekomence oni limiĝis al la informoj deveneblaj el la [[Biblio]] sed la diversaj kaj plurfoje profitataj elfosaĵoj fine akirigis ĉion esencan de tiuj religiaj tradicioj.
La antikvaj mezopotamianoj kultis nombrajn diojn konceptitajn kiel kreantojn j ordigantojn de la universo kaj de la homaro. La ŝtatoj kune kun ties suverenoj organizis la socion kaj la ekonomion tiamaniere ke la dioj povu prosperigi siajn kultantojn kaj malprosperigi la forgesantojn. Tiel la popolo vivis en la konvinko de la ligo de la tera kaj ĉiela sferoj, en kies enoj eblis penetri per ritoj kaj preĝoj, magiaj formuloj.
=== La fontoj de tia studo ===
La elfosaj fontoj kutime liveras la oficialajn religiaĵojn jam ellaboritajn de la intelektula klaso (skribistoj, influaj religiuloj…) proksima al la politika povo, sed utilus informoj pri la ĉiutaga religia vivo de la popolo, kies instinkto ofte obeas al aliaj kondutoj.
[[Dosiero:Sacrifice AO29968 mp3h9034.jpg|thumb|upright=0.7|Tabuletoj registrantaj la oferojn de bestoj al diversaj diaĵoj ĉirkaŭ 2120 a.K. [[Luvro]].]] Tiam la atento de la esploristoj encentrigis sian atenton sur literaturon koncernantan la mitojn kiel la [[Eposo pri Gilgameŝ]], [[Enuma Eliŝ|Eposo de la kreo]], la [[Descendo de Inano al la Infero]], aŭ plue de '[[Atrahasis]], precipe pro ilia paralelismoj en la Biblio. Sed tiaj verkoj ne konstituas fontojn pri la ĉiutaga religio de la loĝantaro ĉar ankaŭ ili estis produkto la intelektula klaso.<ref>M. G. Masetti-Rouault, «Du bon usage de la mythologie mésopotamienne », dans X. Faivre, B. Lion et C. Michel (dir.), ''Et il y eut un esprit dans l'Homme, Jean Bottéro et la Mésopotamie'', Paris, 2009.</ref>
Sume, la esploristoj estas serĉantaj aliajn fontojn aŭ elementojn de la komunaj fontoj ofertantaj elementojn malkaŝantajn la popolajn religiajn kondutojn kaj sintenojn.
[[Dosiero:Cylinder seal Shamash Louvre AO9132.jpg|thumb|left|[[Cilindrosigelo]] reprezentanta scenon de kulto al dio Suno.]]
Esploristoj startas konsciante pri la malmultaj informoj devenantaj de la antikvaj verkistoj pri la antikva literaturo. Sed kontribuis al tiuj studoj elfosaĵoj de la urbo [[Ninivo]] kaj la komparaj studoj en tekstoj de la [[Biblio]].
[[Dosiero:Library of Ashurbanipal The Flood Tablet.jpg|thumb|right|upright=0.9|Tabuleto pri la [[Tutmonda diluvo]] de la [[Eposo pri Gilgameŝ|Eposo de Gilgameŝ]], elfosita inter la ruinaĵoj de la reĝa biblioteko de [[Ninivo]], kies traduko en 1872 donis konsidereblan puŝon al la studoj pri la mezopotamia religio.]]</ref>. La rekovro de la mezopotamia religio estis animita per la debato pri la naturo de la ligoj inter la koncernaj bibliaj tekstoj kaj la similaj de la mezopotamia religio. «The "Babel/Bibel" Controversy and Its Aftermath», 1995</ref>. <br>
Pliigis la intereson pri tiu temo ankaŭ la komparo inter la «semida» religieco konsiderata tre esprima, vortoriĉa kaj emociema kun tiu pli spekulativa kaj racia de la greka kulturo.<br>
La religioj de Mezopotamio certe evoluis, sed malfacilas identigi la originajn nukleojn
=== La originoj: «la sumera religio» kaj la urboj-ŝtatoj ===
[[Dosiero:Tontäfelchen Mesopotamien 3200vChr 2.jpg|thumb|upright=0.7|Tabuleto de [[Uruk]] (ĉ. 3200-3000 a.K.) prezentanta oferon de cerealaj produktoj okaze de festo por honori la diinon [[Iŝtar|Iŝtar-Inano]]. Unu el la plej antikvaj tekstoj. [[Pergamo-muzeo]].]]
La unuaj skribsignoj aperis en Mezopotamio ĉirkaŭ 3200 jarojn a.K. kaj ĉirkaŭ tiu dato de ĝi profitis ankaŭ la religio kiu per ĝi transdonis krederojn kaj mitojn ktp. Sed tio videblas el tabuletoj, ne el al la areoj de la temploj ĉar arkleologoj ankoraŭ ne sukcesas ilin situigi.<ref>{{{en}} F. A. M. Wiggerman, «Theology, Priests and Worship in Ancient Mesopotamia </ref>. El tiuj tabuletoj kaj Cilindrosigelo ktp eble travideblas ke ekde tiu epoko la dioj estas prezentitaj homdorme (antropomorfismo) sciigante pri evoluo de la religia pensado, dum ŝajnas ke pli frue ili estis identigitaj kun la fortoj de la naturo percepteblaj precipe en la kampa kultivado. <br>
La Mezopotamio de sudo tiutempe estis loĝata de du etnaj grupoj vivantaj kontakte kun plinordaj semidaj popoloj kiujn ili preferis akumuli sub la vorto «Akkado», Aliaj antaŭaj probablaj popoloj ne certas sed la esploristoj opinias ke eble iuj dioj, post veneritaj, fontis el tiu substaro. Certas ke la precipa rolo estis ludata de sumeroj kiuj unuaj metis en skribo la nomojn de siaj dioj kaj mitoj. Certas ankaŭ ke iu [[sinkretismo]] riveliĝas tiutempe en kiu la sumeraj dioj "akadiĝas": fakte, [[Iŝtar|Inano]] identiĝas kun [[Iŝtar]], [[Ea (dio)|Enki]] kun [[Ea (dio)|Ea]]…<br>
De tio descendas la specifeco de la mezopotamia kulturo de la sinsekvaj jarcentoj, kiu igas ke spite de la malaperiĝo de la sumeroj ĉirkaŭ la fino de la tria miljaro, ilia lingvo kaj ilia ritaro ne estas preterlasitaj, kaj estis praktikitaj en la templa medio. Fakte, de ĉiam la du religia sistemoj, sumera kaj semida (akada) sintoniis ĝipunkte de la perdo de fiksaj distingoj.
[[Dosiero:Standard of Ur - peace side.jpg|thumb|upright=1.8|La «fasado de la paco» de la [[Standardo|standardo de Ur]] (Étendard de Ur), reprezentanta scenon de kulta bankedo, ĉirkaŭ 2500 a.K.]]
La malalta Mezopotamio de tiu epoko estis dividita inter diversaj ŝtatoj difinitaj d spertuloj kiel urboj-ŝtatoj. Tiu politika sistemo nfluis sur la sistemo religia: ĉiu urbo-ŝtato havis sian superan dion, sian grandan centron, la aliaj dioj estas konsideritaj filoj, kaj do servistoj, de la supera dio. <ref>J. N. Postgate, ''Early Mesopotamia, Society and Economy at the Dawn of History'', Londres et New York, 1992; B. Lafont «Sumer II. La société sumérienne, 1. Institutions, économie et société», dans ''Supplément au Dictionnaire de la Bible'' </ref>.
=== Malaperiĝo de Sumeroj kaj enkonduko de novaj religiaj elementoj ===
[[Dosiero:Stela of Ur-Nammu detail.jpg|thumb|left|Detalo de rekonstruita ''Stelao de [[Ur-Nammu]]'': la reĝo oferverŝas antaŭ la dio [[Sin]] sidanta sur sia trono, ĉ. 2100 a.K.]]
Komence de la [[24-a jarcento|24-a jarcento a.K.]] la malalta Mezopotamio estis la koro de du sinsekvaj imperioj, tre influaj ankaŭ sur la proksimaj regionoj: la [[Akada Imperio]] kaj tiu de la 13-a dinastio de la [[Ur (urbo)|sumera Ur]]. Temas pri periodo markita vidpunkte de evoluo de la politika ideologio, kaj sendube de la religiaj konceptoj kaj praktikoj, kutime ligitaj al glorado kaj «diigo» de la suverenoj, al la redakto de himnoj kaj mitaj rakontoj, al la pratronigo de kultoj igitaj pli pompaj danke al la pliiĝo de la resurcoj, kaj al la konstruo de pli imponaj kullturaj monumentoj (distingitaj per [[zigurato]]j).<ref>{{en}} W. Sallaberger et A. Westenholz, ''Mesopotamien, Akkade-Zeit und Ur III-Zeit'', Fribourg, 1999</ref> Ĉi-periode komencas kultiĝi la unuaj religiaj statuoj ĉar, nur de ĉi-pediodo ekaperas arkeologiaj spuroj: plue ŝajnas ke la statuoj altiras pli ol tiu kiun la statuoj reprezentas. <ref>A. Spycket, ''Les statues de culte dans les textes mésopotamiens des origines à la dinastie de Babylone'', Paris, 1968.</ref><br>
Ĉi-periode la sumeroj permesas certan elstariĝon de religiaj elementoj semidaj, nome de popolo eble deveninta el [[Kaŭkazio]].
[[Dosiero:Seal Presentation to the divinity-MBA Lyon-IMG 0094.jpg|thumb|[[Cilindrosigelo]]: sceno de homo antaŭ surtrona diaĵo, tipa de la komenco de la 2-a miljaro a.K. Muzeo de Liono.]]
Tiu periodo estas markita ankaŭ per la kresko de la kulto al la “Dio Suno” [[Ŝamaŝ]] kaj de la unaj signoj de [[hepatoskopio|hepatoskopia aŭgurarto]].
=== Babilonio kaj Asirio ===
[[Dosiero:Cylinder seal mythology Louvre AO30255.jpg|thumb|left|[[Cilindrosigelo]] ([[Asirio]] de la [[9-a jarcento|9-a kaj 8-a jarcentoj a.K.]]) kun la heroa dio [[Assur (dio)|Assur]] batalanta monstron, helpata de diino. (Luvro).]]
Tiuj landoj kaj la respektivaj imperioj trairas tra diversaj politikaj kaj religiaj novaĵoj, sed la kulta bazo restis socie kaj teologie preskaŭ la sama.
[[Dosiero:Etemenanki Berlin.jpg|thumb|Modelo de la muzeo de [[Pergamo-muzeo]] kiu informas pri rekonstruon de la [[zigurato]] de la [[Babilono|babilona]], [[Etemenanki]] ("Domo fundamento de la Ĉielo kaj Tero"), ĉar tie [[Marduk]] estus kreinta, laŭ la loka mitologio, la mondon: <ref>Ĉu tiu mito inspiris la legendon de la [[Babela Turo]] de la [[Genezo]]?</ref>]]
La teologoj de la regno de Babilonio, kaj aparte de ĝia ĉefurbo respektis” la mezopotamian tradicion (ekzemple, ĉe Asirianoj kaj Akadoj kaj Sumeroj): unuaigi siajn diojn kaj malelstarigi tiujn de aliaj venkitaj aŭ dekadencaj popoloj dum la ĉefurbo estis proklamita la centro de la mondo. Sekvinte tiun metodon, oni elpensis tiun kiun poste estos difinita la [[Prisagaj libroj|prisaĝa literaturo]] kiu elfloras el atentigoj pri la homa kondiĉo, la persona pieco, la peko kaj la origino de la damaĝoj, ĉion konsiderinte sub la lumo de la diaj ordonoj. <ref>Sanspeca paralela prisaĝa literatuto naskiĝis inter la hebrea popolo.</ref><br>
Esploristoj rimarkas ke, spite de la politikaj ŝanĝoj, la formo de la religio konservis preskaŭ la saman formon.<ref>F. M. Fales, ''L'impero assiro, storia e amministrazione (IX-VII secolo A.C.)'', Romo, 2001,83.</ref>.
=== La malaperiĝo de Asirio ===
[[Dosiero:Babylonian Astrology Treatise - Louvre, Near Eastern Antiquities in the Louvre, Room 3, Case 15 - AO 6540.jpg|thumb|Tabuleto de eseo pri astrologio devenanta el [[Uruk]] al la pli malfrua [[Babilono]]. [[Luvro]].]]La falo de [[Asirio|asiria imperio]] en 612-609 a.K., poste de tiu [[Babilonio|babilona]] en 539 a.K. iĝas la fino de la lastaj periodoj de la mezepotamia kulturo, kiu perdas sian sendependon ĉar dominata de popoloj alfalintaj el ekstero (sen, tamen, ke la la religia sistemo estos limigita aŭ persekutita): dekomence la [[Persoj]] (539-331 a.K.), poste [[Grekio|greka]] ([[Seleŭkia imperio]] de ĉirkaŭ 311 ĝis 141 a.K) kaj fine la [[Partoj]] (ĉirkaŭ 141 a.K. ĝis 221 p.K.). <br>
Se la influo de la persa religio, parenciĝanta al [[mazdeismo]], neniel influis en Mezopotamio, male tiu greka profunde influis en medio kiu estis forgesanta ĉion akadan kaj sumeran lingvaĵojn… kaj disvastiĝis la kultoj de grekoj kaj [[arameoj]] kaj poste la [[monoteismo]]j juda, kristana kaj mazdea. <ref>E. Martínez Borolio, « Aperçu de la religion des Araméens », dans G. del Olmo Lete (dir.), ''Mythologie et religion des sémites occidentaŭ. Volume 2, Émar, Ougarit, Israël, Phénicie, Aram, Arabie'', Louvain, 2008, {{p.|429-437}}</ref>. Tamen la babilonaj pastroj (la «[[Ĥaaldeoj]]» de la antikvaj grekoj) daŭrigis infui per sia intelekta astrologioa/astronomio, kies spuroj penetris eĉ en la [[Evangelio laŭ Mateo|Evangelion de Mateo]] (La apizodo aŭ midraŝo de Magoj vizitantaj Jesuon ĵus naskitan).
== La religiaj kredoj ==
=== La dioj ===
[[Dosiero:Tablet of Shamash relief.jpg|thumb|upright=1.2|Basreliefo de la «Tabuleto de Ŝamaŝ», prezentanta la dion [[Ŝamaŝ]], sidanta sur sia trono antaŭ sia simbolo de la suna disko, kun maldeksttre la babilonia reĝo [[Nabû-apla-iddina]] prezentita de pastro kaj de protektanta diaĵo. [[Brita muzeo]].]]Laŭ le kredoj de la antikvaj mezopotamianoj, la mondo estas regata de naturaj superaj estuloj, la dioj grandaj, ĉiopovaj, gloraj, perfektaj, tre saĝaj kaj inteligentaj… Ili posedas kiel atributon specon de «dian splendon», ''melammu(m)'', kiu montras ilian superecon. La dioj vivas poreterne sed ili ne estas senmortemaj ĉar ili povas esti mortigitaj. Tiuj dioj administras la mondon kiun ili kreis siaavantaĝe. <ref>La dio Biblio, Elhoim, kreis pro amo al sia [[kreitaro]]. Oni kontrolu la bblian [[Genezo]]n de la unuaj ĉapitroj.</ref>
[[Dosiero:Babylonlion.JPG|thumb|left|upright=0.8|Emajlitaj brikoj de la [[Iŝtar-pordo]] en [[Babilono]] prezentanta leonon, beston simbolo en la Mezoriento de la diino [Iŝtar]], [[Muzeo de Pergamo]].]]
La mezopotamianoj kultas multajn diojn sed neniam ilia teologoj ilin organizas sub unika panteono. Iuj el tiuj estis ligitaj al la naturaj elementoj; suno, luno ([[Sin]]), specifaj montaj kaj floroj, Ankaŭ la homaj aktivecoj havis siajn diajn protektantojn.
=== La mondo ===
[[Dosiero:Baylonianmaps.JPG|thumb|right|«Karto de la mondo» [[Babilonio]], [[7-a jarcento|7-a jarcento a.K.]]]]
La mitologiaj mezopotamiaj tekstoj montras diversajn tradiciojn rilate al la kreo de la mondo. Ripetiĝanta temo rakontas ke tio fariĝis per disigo de la Ĉielo el la Tero kiuj dekomence estis unugitaj, laŭ la aventuro de la heroo [[Gilgameŝ]] kaj la mito de la[[Atraĥasis]]''; laŭ aliaj rakontoj Ĉielo kaj Tero estis jam disigitaj. <br>
La '''[[Enuma Eliŝ|eposo de la kreado]]”'' atribuas la kreadon al la dio [[Marduk]]. Tiu dio tion faras post esti venkinta la diinon
[[Tiamat]], nome la patrino de ĉiuj gedioj, kaj per ties mortigita korpo kreas la diversajn kosmologiajn elementojn. <ref>La diversaj rakontoj pri kredo en “Bottéro, 1998, p. 169-185. Ĉiuj tiuj rakontoj startas ĉiam el io jam ekzista: tia estas la distingo kompare kun la [[Biblio]]n, laŭ kiu Dio Elohim kreas el nenio.</ref>
=== La homa estulo kaj ties motivo por ekzisti ===
La mitoj pritraktantaj la kreon de la homa estulo ([[antropologio]]) estas iom homogenaj: li estas kreita de la dioj, ofte per argilo kaj sango de oferita dio. La argilo estas la materio per kiu en Mezopotamio oni konstruis domojn kaj aliajn komunuzajn objektojn. Iu krea rolo de la homa estulo estas fojfoje atribuataj al apartaj dioj kiuj partoprenis en la batalo kaj mortigo de la diino [[Tiamat]].<ref>Bottéro, 1998, 198-208.</ref> Se kompari tiun kreon kun la samtipa de la [[Biblio]], oni konstatas ke ankaŭ tie estas uzata la argilo: Elohim kreas la homon laŭ siabilde sen la bezono de la horora dia sango (Genezo 1).<br>
Tiuj mitaj dioj volas sin certigi ke tiuj homaj estuloj ne povu esti senmortemaj: la mortemo estas la esenca diferenco inter la dioj kaj la homoj.
== Spacoj kaj temploj de la kulto ==
=== Temploj, rezidejoj de la dioj ===
[[Dosiero:Relief Ur-Nanshe Louvre AO2344.jpg|thumb|left|Vota reliefo de reĝo [[Ur-Nanshe]] de [[Lagaŝ]], memoriganta la rekonstruon de la templo de la dio [[Ningirsu]], epoke de la arkaikaj dinastioj.]]
Ekde la pratempoj la tridividita areo de la templo estis la centro de la publika kulto en la mezopotomia socio. Ĝi estis konsiderita la tera rezidejo de la diaĵo, lia "hejmo": ĝuste tiu samsenca vorto estis uzita ĉe Sumeroj kaj Akadoj. Tiuj temploj estis ofte organizitaj ĉrkaŭ centra korto, kaj [[kun antaŭa vestiblo) la 'sancta sanctorum' ([[Sanktaĵo de Sanktaĵoj]]), la 'ĉelo', kie elstaris la statuo de la precipa dio <ref>Ankaŭ en la hebrea templo estis spaco rezervita nur al la ĉelo de la Dio, al kiu povis aliri nur ĉefsacerdoo.</ref>, foje ĉirkaŭata de tiuj de la dioj [[paredro]]j. Ĉirkaŭ la korto ofte oni kreis strukturojn por la loĝado de la servistaro de la templo.<br>
Ne nur en la templo okazis kulto al la dioj: en la urbaj spacoj povis estiĝi etaj establoj kun ekstere la statuo de dio kvazaŭ kapeloj; plue arkeologoj trovis spurojn de hejmaj kapeloj. Templetoj foje leviĝis ĉe akvfontoj kaj riveroj: ĉi-kaze la akvofluo utilis por la [[dia juĝo]]: ulo suspektita pri grava krimo devis submetiĝi al la juĝo de la dio-rivero. Certe opresata per pezaĵo, li estis mergita en la akvon: se li eliris viva signifas ke la dio volis lin proklami senkulpa, se male li ne surfaciĝis signifis ke la dio lin deklaras kulpa. <ref>Black et Green, 1998, p. 155-156, S. Lafont, «Ordalie».</ref>.
=== La kultaj kalendaroj ===
La pramezopotamiaj kalendaroj estis lunaj-sunaj – unu jaro suna kun 12 monatoj lunaj, komponitaj per 29 aŭ 30 sunaj tagoj kun laŭregule intermetitaj monatoj por ne perdi la kontakton kun la veraj sezonoj. Ĉi-kaze ankaŭ la kultaj festoj sekvis la variadon, aparte pro la ligo inter la dioj kaj la maturiĝo de la kamparaj fruktoj.<br>
Ankaŭ por la mezopotamianoj viglis la distingo, kiel en aliaj antikvaj civilizoj, inter periodoj favovaj kaj periodoj malfavoraj por certaj aktivecoj, el kies observo dependis la prospero aŭ malprospero.
== La Aktoroj de la kulto ==
=== La rolo de la suverenoj ===
[[Dosiero:Foundation tablet Nanaia Louvre AO4412.jpg|thumb|left|Tabuleto rememoriganta la fondon de la templo de [[Nanaya]], konstruita fine de la [[19-a jarcento]] (Luvro).]]
La rilatoj inter la reĝo kaj la religiaj institucioj, kiuj estis taksataj kiel propraĵoj de la dioj, esfis protektaj kaj financaj, en ili celebrante la gravajn okazaĵojn de la regno. Al la reĝo ekskluzive apartenis la rajto kaj la tasko ĝisfunde esplori kaj interpreti la diajn mesaĝojn. La templo, siavice, ne nur estis konsiderita la rezidejo de la diaĵo, sed ankaŭ la vivejo de la pastraro kaj de ties familio kun la rajto disponi pri la propraĵoj de la templo.<ref>{{en}} J. F. Robertson, «The Social and Economic Organization of Ancient Mesopotamian Temples.</ref> En tiu kuntekso certe matriiĝis la konvinko ke la homoj estas la servistoj de la dioj.
=== La klerikaro ===
La ŝarĝitoj por la kulto dividiĝis en du klasoj: tiu administra ofte dungita al kiu estis konfidita la admninitrado de la trezoroj de la templo, kaj tiu dediĉita al la religiaj ceremonioj kaj la kontaktoj kun la dioj: al tiu kategorio, okupiĝanta pri la oferoj kaj oficialaj preĝoj, apartenis herede tiu funkcio, kiu foje asociiĝis al la konservado kaj reproduktago de la sanktaĵoj. <ref> {{en}} K. Watanabe , ''Priests and Officials in the Ancient Near East'', Heidelberg, 1999.</ref>. La salajro por ĉiuj ŝarĝitoj plejofte estis devenigitaj el la kampaj posedaĵoj de la templo kaj ankaŭ el la oferoj al la dioj de la templo aŭ ankaŭ el la praktiko de la [[aŭgurarto]] kaj [[ekzorcismo]].
=== La popolo ===
[[Dosiero:Amulett neuassyrisch Slg Ebnöther.jpg|thumb|Amuleto enskribita kun mantro celanta repuŝi la demono]]n [[Lamashtu]]. Novasiria periodo (911-609 a.K.). Museum zu Allerheiligen de [[Ŝafhaŭzo]].]]
La fontoj pri la mezopotamiaj religioj dokumetas precipe la oficialan religion, al kiu la popolo ne havis rektan kaj kontentigan aliron; nur okaze de oferoj ĝi povis kontakti la klerularon kaj “tuŝi” apartajn sanktaĵojn. El tio naskiĝis la oportuno de la peronaj religioj kun familiaj agoj kaj kun hejmaj dioj: manpleno de skribitaj dokumentoj kaj nombraj objektoj elfositaj en privataj rezidejoj, kies interpreto ne ĉiam facilas, amuletoj, tabuletoj kun bildoj de diaĵoj, enterigitaj subpavime lasas kompreni pri familiaj ritoj: eble ĉiu persono kultis sian dion kaj kune en familio la familian dion. De tiuj dokumentoj oni komprenas ke la precipaj ritoj koncernis la defendon de la [[demono]]j pere de [[ekzorcismo]]j perhelpe de [[aŭgurarto]]. <ref>{{en}} M. Stol, «Private Life in Ancient Mesopotamia», en CANE, Sasson,1995, p. 488-490.</ref>
== La kultaj agoj ==
[[Dosiero:Mesopotamia male worshiper 2750-2600 B.C.jpg|thumb|right|Vota statueto prezentanta homon preĝnatan. [[Eshnunna|Tell Asmar]]. Périodo de arkaikaj dinastioj de 2750-2600 a.K.]]
=== La ĉiutaga servo al la dioj ===
[[Dosiero:Vorderasiatisches Museum Berlin 049.jpg|thumb|lefteta|Donacantoj de oferoj destinitaj al la diino [Iŝtar]], detalo de la granda alabastra vazo de [[Uruk]], ĉi. 3000 a.K. [[Pergamo-muzeo]].]]
La ĉeesto de la dioj sur la Tero materialiĝis per antropomorfaj statuoj lokigitaj en la ĉelo de iliaj templo. <ref>L. Battini et F. Joannès, «Statue de culte», 2001, p. 787-789</ref>La plej elstaraj dioj havis statuojn ligne skulptitajn, aŭ en valoraj metaloj aŭ kun altvaloaj ŝtonoj. Post la kreado de la statuo, la rito de la «lavado de la buŝo» (''mīs pī'') aŭ de la «malfermo de la buŝo» (''pīt pī'') certigis pri la ĉeesto de la dio en la objekto. Post tio komenciĝis la kulto al la statuo-dio, al ĝi oni adresis la oferojn: ili estis vestitaj, ornamitaj, dorlote konservitaj (el tio la tasko de la “purigaj” pastroj).<br>
Necesis ĉxiutage zorgi pri la dio per oferdonacoj kaj [[oferado]]j: iuj estis etate “nutritaj” kvarfoje tage; foje temis pri veraj festenoj, reĝindaj. Al ĉiuj nutraj manĝoj partoprenis ankaŭ la pastroj sin nutrantaj per ili. Kelkloke la Biblio ironiis pri tiuj materiaj dioj ŝajnigitaj manĝantaj.
=== Religiaj festoj kaj procesioj ===
[[Dosiero:Flickr - Nic's events - British Museum with Cory and Mary, 6 Sep 2007 - 185.jpg|thumb|left|[[Cilindrosigelo]] de la «damo» (NIN) Puabi de [[Ur (Mezopotamio)|Ur]], kun ĝia stampo prezentanta kultan bankedon, ĉirkaŭ 2500 a.K. [[Brita Muzeo]].]]
Facilas imagi ke tiuj religioj postulis feston kal procesiojn; esploristoj diskutas ĉu dum tiuj religiaj agoj oni ludis la mitajn enterprenojn de la dioj celebrataj. Dum tiuj ceremonioj oni ripetadis ĉiujn ritojn de la ĉiutaga zorgo pri la dio.
=== Himnoj kaj preĝoj al dio ===
[[Dosiero:Worshipper Larsa Louvre AO15704.jpg|thumb|La «[[adoranto de Larsa]]», statueto prezentanta homon preĝantan kun la mano levita kaj oferantan al la dio [[Amurru]], 17-a jarcento. [[Luvro]].]]
La fontoj rvelas ke la himnoj kaj preĝoj estis diversenhavaj same kiel diversaj kaj malsamaj estìs la spiritaj kaj vivaj spertoj de la devotuloj. Ĉiukaze tiuj kultaj agoj estis akompanataj, ofte de la sono de diversaj muzikiloj (arpo, flutoj, tamburoj). La deklaritaj, aŭ supozigitaj celoj estas altiri la simpation de la dioj aŭ sin pacigi kun la preteratentita dio. Preskaŭ ĉiuj tiuj preĝoj estis akompanataj de aŭgurartaj kaj ekzorcismaj ritoj kaj precipe de purigaj ritoj. <ref>P. Villard, Lamentateurs.</ref>. La preĝoj devis esti ripetataj por plifortigi ilian efikon. Ĉio tio eniras la kadron de la rilatoj de la homoj kun la dioj: se la unuaj estas je la servo de la duaj, tiuj ĉi devas esti pretaj helpi la unuajn! <ref>{{en}} A. Lönhert, Manipulating the Gods: Lamenting in Context.</ref>.
===Aŭgurarto ===
[[Dosiero:Divinatory livers Louvre AO19837.jpg|thumb|left|upright=0.5|Modeloj de hepatoj por la praktiko de la aŭgurarto, 19-a/18-a jarcentoj, [[Mari (Mezopotamio)|Mari]], [[luvro]].]]
La komunikado kun la dioj estis centra problemo por la antikvaj mezopamianoj ĉar ili devis scii kiel kontentigi siajn kreintojn kaj majstrojn. La homa estularo povis penetri tiun dian volon nur pere de [[aŭrgurarto]].<ref> {{en}} F. Rochberg, «Observing and Discribing the World Throught Divination and Astronomy». </ref> La dioj, laŭ komuna sentemo, sendas mesaĝojn kiuj postulas la kompetenton de profenionistoj kaj spertuloj: el kio klaso de profesiuloj.<br>
Tiu aŭgurtato prefere rondiris ĉirkaŭ [[astrologio]] kaj [[magio]].
=== ekzorcismoj ===
[[Dosiero:Lamashtu healers.jpg|thumb|upright=1.2|Sceno de sanigo de paciento dum [[ekzorcismo]], detalo de la «plato de [[Lamashtu]]», [[Asirio]] de la [[8-a jarecento|8-a jarcento a.K.]] [[Luvro]].]]
La ekzorcaj ritoj celis forturni la suferon afliktantan aŭ minacantan. La [[ekzorcismo]] estis direktita de specialisto, la ''mašmašu(m)'' aŭ ''āšipu(m)'', foje aststata de aliaj personoj aŭ medicinistoj kapablaj identigi la fonton de la fizika malordo. La tekstoj de la ritoj estis fiksitaj sur tabuletoj kiujn arkeologoj elfosis grandkvante. Ili distingiĝas en ritoj:
* ''maqlû'', «kremacio», ofero de viktimo por bremsi la missorĉan agadon;
* ''šurpu'', «bruligo», kiam la malsanaĵo komencas tuŝi;
* ''namburbû'', «por liberigi el ĉiu minaco».
== La morto kaj transtombo ==
La morto estis konsiderita destino volita de la dioj, kontraŭ kiu nenio efikas. La [[eposo de Gilgamesh]] senrezultigas la esperon atingi la senmortecon; kaj mortinta, la homo fantomiĝas pro la korupto. La mortintoj spontane direktiĝas al la [[Hadeso]] fantazie lokigita subtere. Oni ne scias kiel ĝin atingi, sed ŝajnas ke la entombigo faciligas la aliron al la transtombo. De mitologiaj [[Malsupreniro de Inano al la Hadeso|tekstoj]] ni informiĝas ke Hadeso havas pordon ekstremloke de nordo, atingebla post marŝado tra longa arida stepo, poste tra la rivero Hubur per barko gvidita de rigida kondukisto. La subtera mondo estis dfinita per diversaj vortoj, kaj regata de inferaj dioj, kiel la dio [[Shamaŝ]], la Dio-Suno kiu estis supozigita trairi la Teron dumnokte por esti preta lumigi la Teron la postan tagon. <ref>{{en}} J. A. Scurlock, «Death and Afterlife in Ancient Mesopotamian Thought», </ref><br>
troviĝas, tamen, tekstoj kiuj aludu al postmortan juĝon pri la agoj plenumitaj dumvive sur la tero. Kiuj, male, mortis per “fia morto” ne rajtas eniri Hadeson: ili daŭrigas fantome vagadi tratere.
=== Ritoj ligitaj al la morto ===
Antaŭ la familiano mortinta, la familio, en la antikva Mezipotamio, devis zorgi pri la ritoj de entombigo: lavi la korpon, perolee ĝin unkti, parfumi, kaj revestigi kaj enterigi kune kun liaj personaj amataj objektoj en eksterurbaj enterigejoj aŭ sub sia domo <ref> C. Castel et F. Joannès, «Sépultures et rites funéraires».</ref>. Oni honoris la entombigiton per himnoj kaj ofertoj en determinitaj datoj por ke lia memoro ne estu forgesita kaj precipe por eviti ke la forpasinto sin venĝu per punaj reagoj. Tiuj taskoj devigis precipe plej aĝulojn inter la descendantoj.<ref>I. L. Finkel, «Necromancy in Ancient Mesopotamia», en''Archiv für Orientforschung'' 29-30, 1983-1984, p.|1-17.</ref>
== Disvastigo de religia mezopotamia kulturo ekstere de Mezopotamio ==
La influon de la mezopotamia kulturo, do mitologio kaj religio, spertuloj trovas en la tuta [[Antikva Proksima Oriento]] kaj eĉ en foraj kulturoj, kvankam adaptitan al iliaj propraj apartaĵoj. Tio okazas ĉe la rakonto pri biblia [[tutmonda diluvo]] klare inspiriĝinta al la [[Eposo pri Gilgameŝ]], kaj laŭ iuj ankaŭ ĉe pasaĵoj de [[Heziodo]] kaj [[Homero]].<ref>{{en}} M. L. West, « Ancient Near Eastern Myths in Classical Greek Religious Thought », en {{harvsp|id=CANE|Sasson, 1995, p=33-42.</ref>. Rilate la Biblion oni trovas multajn mezopotamiajn ĉerpaĵojn kvankam adaptitajn al rigida [[Monoteismo]] reprezentita de la Dio [[Javeo]]; sed iuj emas malpliigi tiun influon.<ref> The Context of Scripture', Leyde et Boston, 2003.</ref> Oni trovas tiun influon precipe rilate la [[aŭgurarto]]n kaj [[magio]]n kiuj poste estos profitataj de la pensfluoj de [[Gnostikismo|gnostikaj kristanaj komunumoj]].
==Gedioj, demonoj, herooj kaj aliaj mitologiaj uloj ==
Linio 109 ⟶ 231:
* [[Ziusudra]]: rolulo de la diluvo
== Notoj ==
<references/>
[[kategorio:mezopotamia mitologio]]
| |||