Ciro la 2-a: Malsamoj inter versioj

[[File:Illustrerad_Verldshistoria_band_I_Ill_058.jpg|eta|Kiro la 2-a]]

'''Kiro la 2-a''' (''Kūruš''; en moderna [[persa lingvo]]: کوروش بُزُرگ Kuroŝ-e Bozorg, vivis ĉirkaŭ la jaroj 575 – 530&nbsp;a.&nbsp;K.), ofte konata kiel '''Kiro <nowiki>''la Granda''</nowiki>''' <ref>Xenophon, ''Anabasis'' I. IX; vidu ankaŭ M. A. Dandamaev "Cyrus II", en ''Irana Enciklopedio''.</ref> estis reĝo de la [[aĥemenida dinastio]] de [[Persio]] (inter la jaroj 559-530&nbsp;a.&nbsp;K.<ref>{{harv|Dandamaev|1989|p=71}}</ref>) kaj fondinto de la [[aĥemenida dinastio|persa aĥemenida imperio]].<ref name="schmitt-EI-i">[[#refachaemenids-EI|Schmitt]] Aĥemenida dinastio (i. The clan and dynasty)</ref> (la aĥemenida dinastio en malnova persa lingvo: Haksāmaniŝija— estis dinastio kiu regis la Persan Imperion, fondita de Kiro la 2-a post venkado super la lasta [[medujo|meda]] reĝo (550 a. K.) kaj kiu etendigis sian regaĵon sur la centra ebenaĵo de Irano kaj granda parto de [[Mezopotamio]]. Liaj konkeroj ampleksiĝis al [[Medujo|Medujo]], [[Lidio]] kaj [[Babilono]], ekde la [[Mediteraneo]] ĝis la montĉeno [[Hindukuŝo]], kreante tiel la plej grandan imperion de tiu epoko. La imperio fondita de Kiro ekzistis dum pli ol ducent jaroj, ĝis ĝia fina konkero fare de [[Aleksandro la Granda]] (332 a.K.).

 

== Nomo ==

Kiro estas la esperantigita formo de lia nomo kiu eniris en la okcidentajn lingvojn pere de la [[greka lingvo|greklingva nomo]] Κύρος (Küros), kiu samtmepe deriviĝas el la [[malnovpersa lingvo|malnovpersa vorto]] Kūruŝ. En la [[persa lingvo|moderna persa]] li nomiĝas کوروش Kuroŝ.

 

 

== Originoj ==

===Frua vivo===

Kiro la 2-a estis filo de [[Kambizo la 1-a]] de [[Anŝano]], de la aĥemenida dinastio, kaj, laŭ [[Herodoto]], de [[Mandana de Medujo|Mandana]], filino de la meda reĝo [[Astjago]] kaj de [[Arjenis]], princino de la reĝlando [[Lidio]].

 

== Ekspansio ==

=== Konkero de Medujo ===

 

 

===Konkero de Lidio ===

 

Nur la okcidenta landimo de la areo el meda influo estis la [[Kızılırmak|rivero Haliso]] ([[Anatolio]], nuna [[Turkio]]), kiu disigis ĝin de la reĝlando [[Lidio]]. [[Krezo]], reĝo de Lidio, estis bofrato de la eltronigita Astjago, ekzistante do pergeedziĝa alianco inter la du regnoj. Laŭ Herodoto, li konsultis la [[orakolejo de Delfo]] pri la konveno aŭ ne ataki la persojn, kaj tiku ĉi respondis ke se li tion farus, li detruus grandan imperion<ref>Rollinger, Robert, "[http://www.achemenet.com/ressources/souspresse/annonces/Rollinger-Iran.pdf The Median "Empire", the End of Urartu and Cyrus's the Great Campaign in 547 B.C.]"; Lendering, Jona, "[http://www.livius.org/men-mh/mermnads/547.html The End of Lydia: 547?]".</ref> . Tial do, Krezo transiris la riveron Haliso kaj konfrontis Kiron en la [[batalo ĉe la rivero Haliso]], ne atingante definitivan venkon por neniu el la du batalantoj. Krezo retiriĝis por pro la malvarmaj sezonoj kaj atendi kromfortojn e sia aliancito [[Amoso la 2-a]] de Egiptio kaj de la greka urbo [[Sparto]], sed estis persekutita de la persoj ĝis lia ĉefurbo, [[Sardeso]], kaj tie sieĝita. Sardeso falis kaj, ekbruligonte en la ŝtipo, la vivo de Krezo estis pardonita de Kiro. La granda imperio, detruita, estis sia propra imperio<ref name="histories1">Herodotus, ''The Histories, [http://classics.mit.edu/Herodotus/history.mb.txt Book I]'', 440 BC. Translated by George Rawlinson.</ref>

 

===Konkero de Babilono ===

]]

Ĝis la jaro 540 a.K., Kiro konkeris [[Elamo]]n kaj ĝian ĉefurbon, [[Suzo]]<ref>{{cite web|url=http://www.achemenet.com/ressources/enligne/arta/pdf/2004.003-Tavernier.pdf |title=Some Thoughts in Neo-Elamite Chronology|last=Tavernier|first=Jan|page=27}}</ref>. La Kroniko de Nabonido registras ke, antaŭ la batalo, Nabonido ordigis kulto-statuojn de malproksimaj periferiaj babilonaj urboj por esti alportitaj en la ĉefurbon, sugestante ke la konflikto komenciĝis eventuale en la vintro de 540 a.K..<ref>Kuhrt, Amélie. "Babylonia from Cyrus to Xerxes", in ''The Cambridge Ancient History: Vol IV&nbsp;— Persia, Greece and the Western Mediterranean'', pp. 112–138. Ed. John Boardman. Cambridge University Press, 1982. ISBN 0-521-22804-2</ref> Je la komenco de oktobro, Kiro batalis en la batalo de [[Opiso]], proksime de la strategia ĉerivera urbo Opiso ĉe la Tigriso, norde de Babilono. La babilona armeo estis venkita, kaj la [[10-an de oktobro]], Siparo estis kaptita sen batalo, kun malmulto ĝis neniu rezisto de la loĝantaro<ref>Kroniko de Nabonido, [http://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc7/abc7_nabonidus3.html 14].</ref> . Verŝajne Kiroso okupiĝis pri intertraktadoj kun la babilonaj generaloj por akiri kompromison sur ilia parto kaj tial eviti armitan konfrontiĝon. Nabonido restis en la ĉefurbo tiutempa kaj baldaŭ fuĝis al la ĉefurbo, [[Babilono]], kiun li ne vizitis dum jaroj.

 

===Entombigo===

Kiro, kies mortaj restaĵoj estis enterigitaj en sia ĉefurbo Pasargado, kie hodiaŭ kalkŝtona tombo (konstruita ĉirkaŭ 540-530 a.K.) daŭre ekzistas kiun multaj kredas esti lia. Kaj [[Strabono]] kaj Arjano donas preskaŭ samajn priskribojn de la tombo, surbaze de la ĉeestinta raporto de Aristobulo de Potideo, kiu laŭ la peto de [[Aleksandro la Granda]] vizitis la tombon du fojojn<ref>Strabo, ''[[Geographica]]'' 15.3.7; Arrian, ''[[Anabasis Alexandri]]'' 6.29</ref> .

 

 

=== Administrado ===

Estas multnombraj atestoj pri la ekzisto de satrapoj aŭ provincaj regantoj dum la regado de Kiro, malgraŭ tio ke fragmento de la verko de Herodoto pensigus ke ili estis poste enkondukitaj de [[Dario la Granda]]. Dum la regado de Kiro la satrapoj pri kiuj oni scias estas ekskluzive persaj, kvankam ekzistas konsiderinda nombro de medoj kun altrangaj pozicioj, inter kiuj [[Harpago]] ŝajnas havi elstaran postenon.

 

 

==Cilindro de Kiro==

Unu el la malmultaj pluvivaj fontoj de informoj kiuj povas esti datigitaj rekte el la tempo de Kiro, estas la [[Kiro-cilindro]], dokumento en la formo de argila cilindro gravurita per akada kojnskribo. Ĝi estis metita en la fundamentojn de la [[Esagilo]] (la templo de [[Marduk]] en [[Babilono]]) kiel fundamenta deponaĵo sekvante la persan konkeron en 539 a.K. Ĝi estis malkovrita en 1879 kaj hodiaŭ estas konservita en la [[Brita Muzeo]] en [[Londono]]<ref>H.F. Vos, "Archaeology of Mesopotamia", p. 267 in ''The International Standard Bible Encyclopedia'', ed. Geoffrey W. Bromiley. Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995. ISBN 0-8028-3781-6</ref>.

 

Neil MacGregor, Direktoro de la [[Brita Muzeo]], deklaris ke la cilindro estis "la unua provo kiun ni scias pri administrado de socio, ŝtato kun malsamaj naciecoj kaj kredoj - nova speco de ŝtatistarto." Li klarigis ke "Ĝi eĉ estis priskribita kiel la unua deklaracio de homaj rajtoj, kaj dum tio neniam estis la intenco de la dokumento - la moderna koncepto de homaj rajtoj malfacile ekzistis en la praa mondo - ĝi enkarnigis la esperon kaj aspirojn de multaj"<ref>{{cite news |url=http://www.al-monitor.com/pulse/fa/contents/articles/opinion/2013/03/cyrus-cylinder-iran-religious-freedom-minority-rights.html |title=Cyrus Cylinder a Reminder of Persian Legacy of Tolerance |author=Barbara Slavin |publisher=Al-Monitor |date=6 March 2013 |accessdate=21 September 2013}}</ref>.

 

* <span style="font-variant:small-caps">Briant</span>, P. (2002): ''From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire'', Eisenbrauns. ISBN 987-1-57506-120-7

* <span style="font-variant:small-caps">Dandamayev</span>, M. (1993): "[http://web.archive.org/web/http://www.iranica.com/newsite/articles/v6f5/v6f5a026.html Cyrus II the Great]", en E. Yarshater (ed.) ''Encyclopædia Iranica''.

* <span style="font-variant:small-caps">Waters</span>, M. (2004): «Cyrus and the Achaemenids», en ''Iran'', n.°&nbsp;41.

* <span style="font-variant:small-caps">Yildiz</span>: E. (2001): ''La arameoj de Arpado'', p. 10, disponebla [http://www.arabismo.com/totes.php3?directori=semitico en la reto].

 

== Vidu ankaŭ ==

* [[Grek-persaj militoj]]

 

 

{{havenda artikolo|Kiro la 2-a}}

 

[[Kategorio:Persa imperio]]