Okulo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Koracio (diskuto | kontribuoj) →Okulo de vertebruloj: la vida vojo |
KuBOT (diskuto | kontribuoj) e Roboto: anstataŭigo de "Ŝablono:El" per "Ŝablono:EL" (laŭ VP:AA); kosmetikaj ŝanĝoj |
||
Linio 2:
[[Dosiero:Hawk eye.jpg|eta|Okulo de [[jamajka buteo]] ]]
[[Dosiero:Eye iris.jpg|eta|Homa okulo]]
'''Okulo''' [[Latina lingvo|lat]]. ''oculus'', [[Greka lingvo|greke]] ὤψ ''ops'') estas [[percepto|percepta]] [[organo]] kiu utiligas [[lumo]]n por imagi [[bildo]]n de la ĉirkaŭaĵo. Ĝi estas parto de vida sistemo kaj ebligas vidi la beston.
La diversaj [[bestoj|besto]]-[[specio]]j havas diversspecajn okulojn. Ekzistas apartaj lumsentemaj [[ĉelo]]j (ne veraj okuloj ĉar ili ne formas bildon) kaj iom pli disvolvitaj [[facetokulo]]j de [[insekto]]j kaj pli komplikaj okuloj kun [[optiko|optika]] [[lenso]]. La stimulon observas fotoreceptoroj, kiuj estas lumsentaj nervoĉeloj, kiujn ŝtatojn aligas la elektromagneta radiado de videbla spektro. La stimulo en vertebruloj venas en la vida nervo al la vidacentro de cerbo, kiu ellaboras la vidaĵon.
La okulo de bestoj aligas al la vivkondiĉoj de besto. Ankaŭ la nombro kaj loko de okuloj estas evolvaj sekvoj de vivo. Iuj bestoj, kiuj orientiĝas malpli laŭ vidado, povas vidi nur lumon, aliaj ankuax la kontraston kaj movadon. La pli evovigitaj okuloj povas vidi kontrastriĉan bildon, kaj povas distingi multan lumintensojn. Tiu trajto estas vidakreco, kiu malsamas taglume kaj krepuske. Aliaj bestoj bezonas pli grandan vidkampon aŭ pli bonan farbvidadon.
== Evolvado ==
[[
Laŭ estimoj evolvigis la okulo 40-oble en la evolucio. La Pax-6-Gen iniciatas la evolvadon de okuloj en sepioj, en mamuloj kaj insektoj. En Drosophila melanogaster oni nomas la homologan genon eyeless. Do la sciencistoj pensas, ke ĉiu tipo de okuloj de tiuj bestoj havas kunan praon.
La ortologo de PAX-6 estas trovebla en multan ĥordatulon ekde antaŭkambrio. Laŭ fosilioj la frua okulo estis ankaŭ antaŭ 505 milliono de jaroj en kambrio. La unuajn lensojn havis trilobitoj antaŭ 520-500 millionoj de jaroj.
Linio 37:
=== Vidkampo ===
[[Dosiero:Netzhautlk-polarp.jpg|thumb|Polardiagramo de vidkampo de maldekstra homa okulo]]
La vidkampo estas la aro de tiuj punktoj de ekstero, kiuj estas videbla per uno rigardo, se oni tenas sian kapon rekte, kaj per ŝanŝiĝantaj grandecoj kaj lumdensoj testas la kvaliton de vidado. Oni distingas la vidkampon de unu okulo kaj la vidkampon de ĉiuj okuloj. Ĝia mezuruno estas grado, kaj povas esti mezurita horizontale kaj vertikale. Ĝi ne estas la sama en malsamaj bestoj.
* [[Muŝoj]] preskaŭ 360° ([[kompozitaj okuloj]])
Linio 97:
La plej simplaj lensaj okuloj ne estas tial kompleksaj, kiel la okuloj de vertebruloj. Ĝi enhavas lenson, retinon kaj pigmentoĉelojn. Tial estas la okuloj de Carybdea marsupialis. Ankaŭ la okuletoj de iuj artopodoj estas simplaj lensaj okuloj.<ref>H.-E. Gruner (Hrsg.): ''Lehrbuch der Speziellen Zoologie.'' Band I: Wirbellose Tiere, 2. Teil: Cnidaria, Ctenophora, Mesozoa, Plathelminthes, Nemertini, Entoprocta, Nemathelminthes, Priapulida. Stuttgart und New York 1993, Gustav Fischer Verlag</ref>
La okuloj de sepioj kaj vertebruloj similas, sed ili evolvigis sendepende. Oni povas tiun vidi en embrioj: la okuloj de vertebruloj kreskas el la cerbo, kaj la okuloj de sepioj kreskas el la haŭto.<ref>Jörg Peter Ewert, Sabine Beate Ewert: ''Wahrnehmung''. Quelle und Meyer, Heidelberg 1981, ISBN 3-494-01060-9</ref>
La okuloj de bufoj similas al la homa okulo, sed ĝi ne havas muskolojn, kiuj movigas la okulglobon. Do ĝi ne povas vidi senmova objektojn, se ĝi restas ankaŭ senmove, ĉar la bildo ombriĝas sen aktiva movo.<ref>Jörg Peter Ewert, Sabine Beate Ewert: ''Wahrnehmung''. Quelle und Meyer, Heidelberg 1981, ISBN 3-494-01060-9</ref>
En la plej evolviĝintaj lensaj okuloj plia dioptriaj aparatoj kolektas la lumon kaj projekcias ĝin al la retino, kiun enhavas stangetojn kaj konusetojn. La elasta lenso eblas vidi ankaŭ proksime kaj malproksime. La vertebruloj havas la plej bonajn lensaj okulojn.
Ekzemple la rabobirdoj havas la povon pligrandigite vidi objektojn en iu parto de retino. Tiu facilas la ĉasadon.
Linio 117:
La vidoorgano (organon visus) de vertebruloj havas tri subunon:
* la okulglobo
* la akcesoraj aparatoj
* la vidonervo<ref name="AP" />
Kun kelkaj esceptoj la struktoro de homa okulo estas tipika ĉe vertebruloj. La okuloj de iuj birdoj, reptiloj kaj akvovivantaj vertebruloj povas havi grandajn malsimilecon en la povumo. Ekzemple la [[ranoj]] ne povas vidi senmovaj objektojn, kiam ili estas senmovaj; la palpebroj de [[serpentoj]] estas travideblaj kaj kunigitaj; kaj iuj [[birdoj]] povas rigardi en la Suno neblindigite.
La okulo de vertebruloj estas tre sensibila kaj parte tre evoluta sensa organo, kiu konsistas el la [[okulglobo]]. Ĝi sidas en defendita kavo de kranio kusenita per muskoloj, graso kaj kuniga histo. Krome estas akcesoraj aparatoj servantaj por movi la okulglobon, kaj por ĝin protekti kontraŭ la eksteraj agantoj: la [[palpebro]] kun korneala reflekso (nur ĉe surtere vivantaj vertebruloj) kaj [[okulharoj]], kiuj defendas kontraŭ fremdaj partikloj kaj aliaj malutilaj efikoj. Kontraŭ la elsikado la larmo[[glando]]j produktas larmon kaj [[larmotubeto]]j gvidas ĝin, la [[skleroto]], fibreca, netravidebla, blanka [[membrano]], kiu konsistigas la ŝelon de la okulglobo, kaj estas, en sia antaŭa parto, en kontinueco kun la [[korneo]], travidebla, refrakta membrano.
[[Dosiero:Lateral orbit nerves chngd.jpg|thumb|Eksteraj okulmuskloj de homa maldekstra okulo ]]
La tipika vertebrula okulo havas sep, la homa okulo ses [[okulmuskolo]]jn. Ili estas ekstere de la okulo, kaj ili movigas la okulglobon. El ili estas kvar rektaj kaj du oblikvaj, kaj ili povas movigi la okulon en ĉiuj direktoj. Laŭ la direkto de okulo ĉiuj muskoloj havas ĉefajn kaj parcialajn funkcionojn, kiu povas esti levi, mallevi, direkti flanken kaj turni. Per tiuj movoj pligrandigas la vidkampo kaj la okulo povas laŭiri la objektoj.<ref name="HK"/>
Linio 142:
* la [[kristalino]] (ekz. pro [[katarakto]], pri kiu kristalino ne plu sufiĉe travideblas),
* la [[retino]] (ekz. pro [[retina disiĝo]]),
* la [[flava makulo]] (ekz. pro [[degenereco makula]])
Pri la Degenereco Makula Ligita al la Aĝo (DMLA),
Linio 153:
== Proverbo ==
Ekzistas pluraj [[proverbo]]j pri okulo en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]], inter ili<ref>[http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php]</ref>:
* {{citaĵo|''Al loko dolora ni manon etendas, al loko ĉarma okulojn ni sendas.''}}
* {{citaĵo|''En fremda okulo ni vidas ligneron, en nia ni trabon ne vidas.''}}
* {{citaĵo|''For de l' okuloj, for de la koro.''}}
Linio 168:
== Eksteraj ligiloj ==
{{
{{projektoj|commonscat=Eyes}}
<br clear=all>
| |||