Sano: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) |
KuBOT (diskuto | kontribuoj) e Roboto: anstataŭigo de "Ŝablono:El" per "Ŝablono:EL" (laŭ VP:AA); kosmetikaj ŝanĝoj |
||
Linio 4:
En iu [[organismo]], la '''sano''' estas la stato de ekvilibro de [[vivo]], kaj ebligas pluan vivadon. Ĝi estus la nivelo de funkcia aŭ [[metabolo|metabola]] efiko de vivanta organismo. Ĝi ankaŭ aludas vivon sen [[malsano]] aŭ trofrua [[morto]]. Ĉe [[homo]]j ĝi estas la kapablo de individuoj aŭ [[komunumo]]j por adaptiĝis kaj memadministriĝi fronte al fizikaj, mensaj aŭ sociaj defioj.<ref>Huber M, Knottnerus JA, Green, L., van der Horst H, Jadad AR, Kromhout D, Smid H. BMJ 2011; 343 (d4163) http://savenhshomeopathy.org/wp-content/uploads/2012/09/Huber-Definition-Health-BMJ-21.pdf</ref>
La [[Monda Organizaĵo pri Sano]] difinas sanon en plej larĝa senco en sia konstitucio de [[1948]] kiel, "stato de kompleta fizika, mensa, kaj socia [[bonfarto]], kaj ne konsistas nur de la manko de malsano aŭ kripleco."<ref name="WHO definition">World Health Organization. [http://www.who.int/bulletin/archives/80(12)981.pdf ''WHO definition of Health''], Enkonduko al la Konstitucio de ''World Health Organization'' adoptita de la ''International Health Conference'', Novjorko, 19a–22a de Junio 1946; subskribita la 22an de Julio 1946 fare de reprezentantoj de 61 Ŝtatoj (Oficialaj Registroj de la Monda Organizaĵo pri Sano, no. 2, p. 100) kaj validigita en la 7a de Aprilo 1948. En {{cite journal|journal=Bulletin of the World Health Organization |year=2002|volume= 80 |issue=12|page=982|title=The Preamble of the Constitution of the World Health Organization|author=Grad, Frank P. }}</ref><ref name="WHO constitution">World Health Organization. 2006. [http://www.who.int/governance/eb/who_constitution_en.pdf ''Constitution of the World Health Organization''] – ''Basic Documents'', 45a eldono, Suplemento, Oktobro 2006.</ref> Tiu difino estis celo de polemiko, partikulare pro manko de funkcianta valoro kaj pro la problemo kreita pro la uzo de la vorto "kompleta"<ref>{{cite journal|author=Callahan D.|title=The WHO definition of 'health'|journal=The Hastings Center Studies|volume=1|issue=3|year= 1973|pages=77–87|jstor=3527467|doi=10.2307/3527467}}</ref><ref>{{cite journal | author = Taylor S, Marandi A | title = How should health be defined? | journal = BMJ | volume = 337 | pages = a290 | year = 2008 | pmid = 18614520 | doi = 10.1136/bmj.a290 }}</ref> Ankaŭ aliaj difinoj estis proponitaj, inter kiuj ĵusa difino kiu kunrilatas sanon kaj personan
Sistema agado por eviti aŭ zorgi pri sanproblemoj kaj helpi al bona sano ĉe homoj estas entreprenita fare de [[sanlaboristo]]j. Aplikado rilate al la animala sano estas kovrita de [[Veterinara medicino|veterinaraj sciencoj]]. La termino "sana" estas ankaŭ amplekse uzata en la kunteksto de multaj tipoj de nevivaj organizoj kaj ties efiko sur la bonfarto de homoj, kiaj ĉe la senco de sanaj [[komunumo]]j, sanaj [[urbo]]j aŭ [[Mediprotekto|sanaj medioj]]. Aldone al [[sansistemo|sansistemaj]] intervenoj kaj al personaj ĉirkaŭoj, nombraj oni konas aliajn faktorojn kiuj influas la sanan statuson de individuoj, kiaj ties devenfono, vivostilo, kaj ekonomiaj, sociaj kondiĉoj, kaj eĉ spiriteco; tiuj estas referencataj kiel "determinantoj de sano." Studoj montris ke altaj niveloj de [[streso]] povas tuŝi la homan sanon.<ref>{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/health-24756311 |title=BBC News – How stressed are you? |publisher=Bbc.co.uk |date=2013-11-06 |accessdate=2014-03-01}}</ref>
Linio 10:
Ĉe [[homo]]j, sano estas pli granda koncepto, inkluzivante la studon de sano, nomita [[sanscienco]].
== Faktoroj ==
Ĝenerale, la kunteksto en kiu individuo vivas estas grava kaj por sia sanstatuso kaj vivkvalito. Ĝi estas pli kaj pli agnoskita ke sano estas eltenita kaj plibonigita ne nu pere de antaŭenirado kaj aplikado de [[sanscienco]]j, sed ankaŭ pere de klopodoj kaj inteligentaj elektoj [[vivstilo]] fare de individuoj aŭ socio. Laŭ la [[Monda Organizaĵo pri Sano]], ĉefaj faktoroj por sano estas la socia kaj ekonomia medioj, la fizika medio, kaj la personaj individuaj karakteroj kaj kutimaroj.<ref name="The determinants of health">World Health Organization. [http://www.who.int/hia/evidence/doh/en/ ''The determinants of health.''] Geneva. Alirita la 12a de Majo 2011.</ref>
Linio 18:
* Retoj de [[sociala elteno]]
* [[Eduko]] kaj [[legoscio]]
* Kondiĉoj de dungado/laboro
* [[Socia medio]]
* [[Medio|Fizika medio]]
Linio 28:
* [[Kulturo]]
{{Div col end}}
[[
Pliiganta nombro de studoj kaj informoj el diversaj organizoj kaj kuntekstoj ekzamenas la ligojn inter sano kaj diversaj faktoroj, kiaj vivostiloj, medioj, [[Sansistemo|sansistema organizado]], kaj [[sanpolitiko]] – kiaj la [[Informo Lalonde]] de 1974 el Kanado;<ref name="Lalonde"/> la [[Studo de Kantono Alameda]] en Kalifornio;<ref name="Housman & Dorman 2005">{{cite journal|last1=Housman|first1=Jeff|last2=Dorman|first2=Steve|title=The Alameda County Study: A Systematic, Chronological Review|journal=American Journal of Health Education|date=Septembro–Oktobro 2005|volume=36|issue=5|pages=302–308|url=http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/contentdelivery/servlet/ERICServlet?accno=EJ792845|accessdate=27a de Decembro 2011|publisher=American Alliance for Health, Physical Education, Recreation and Dance|location=Reston, VA|format=PDF|issn=1055-6699|id=ERIC document number EJ792845|ref=CITEREFHousmanDorman2005|doi=10.1080/19325037.2005.10608200}}</ref> kaj la serio de Mondosanaj Informoj de la Monda Organizaĵo pri Sano, kiu centriĝas al temoj de [[monda sano]] kiaj la aliro al sansistemo kaj al plibonigo de rezulto de [[publika sano]], ĉefe en [[evolulando]]j.<ref>World Health Organization. [http://www.who.int/whr/en/ ''The world health report'']. Geneva.</ref>
Linio 36:
* Biomedicina: ĉiuj aspektoj de sano, fizika kaj mensa, disvolvigitaj ene de la homa korpo influitaj de genetika formado.
La plutenado kaj stimulado de sano estas atingita pere de diferencaj kombinoj de fizika, [[mensa sano|mensa]], kaj socia bonfarto, kune foje referencata kiel ''"santriangulo."''<ref>Georgia State University. 1998. [http://www2.gsu.edu/~wwwche/ ''Health Triangle Slides''].</ref><ref>Nutter S. (2003) ''The Health Triangle''. Anchor Points, Inc., ISBN
Fokuse pli sur vivostilaj aferoj kaj ties rilato kun funkcianta sano, la informoj el la Studo de la Alameda Kantono sugestis, ke la homoj povas plibonigi sian sanon pere de [[korpekzercado]], sufiĉe da [[dormo]], retenante sanan korpo-[[pezo]]n, limigante uzadon de [[alkoholaĵo]]j, kaj evitante [[fumado]]n.<ref> Housman & Dorman 2005, pp. 303–304. "The linear model supported previous findings, including regular exercise, limited alcohol consumption, abstinence from smoking, sleeping 7–8 hours a night, and maintenance of a healthy weight play an important role in promoting longevity and delaying illness and death." Citing Wingard DL, Berkman LF, Brand RJ (1982). "A multivariate analysis of health-related practices: a nine-year mortality follow-up of the Alameda County Study". Am J Epidemiol 116 (5): 765–775. PMID 7148802. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7148802] Konsultita la 12a de julio 2015</ref> Sano kaj [[malsano]] povas kunekzisti, ĉar eĉ personoj kun multaj kronikaj malsanoj aŭ eĉ mortigaj malsanoj povas konsideri sin sanaj.<ref>Vögele, Claus (2013). "On Living a Long, Healthy, and Happy Life, Full of Love, and with no Regrets, until Our Last Breath". ''Verhaltenstherapie'' '''23''':287–289.</ref>
La medio estas ofte citata kiel grava faktoro influante la sanstatuson de individuoj. Tio inkludas karakterojn de la [[natura medio]], de la [[konstrumedio]], kaj de la [[socia medio]]. Faktoroj kiaj puraj [[akvo]] kaj [[aero]], taŭga [[domo|loĝado]], kaj sekuraj komunumoj kaj [[ŝoseo
Ankaŭ [[genetiko]], aŭ hereditaj trajtoj el gepatroj, ludas gravan rolon en la determinado de la sanstatuson de individuoj kaj loĝantaroj. Tio povas enhavi kaj la genetikan klinon al kelkaj malsanoj kaj al sankondiĉoj, same kiel al kutimoj kaj moroj kiujn individuoj disvolvigas pere de sia vivostilo ene de siaj [[familio]]j. Por ekzemplo, genetiko povas ludi gravan rolon en la manieron kiel homoj frontas [[Streso (biologio)|streson]], ĉu mensan, emocian aŭ fizikan. Por ekzemplo, [[trodikeco]] estas tre akra problemo en Usono kiu kontribuas al malbona mensa sano kaj kaŭzas streson en la vivo de multaj homoj. (Unu mafacilaĵo estas la temo levita pro la polemiko pri la relativaj fortoj de genetiko kaj de aliaj faktoroj je tio; interagado inter genetiko kaj medio povus iĝis de partikulara gravo.)
=== Flankaj temoj ===
Estas multaj tipoj de santemoj komunaj al multaj homoj tra la mondo. [[Malsano]] estas unu el plej oftaj. Laŭ GlobalIssues.org, proksimume 36 milionoj da personoj mortiĝas ĉiujare pro ne-komunikebla (nekontaĝa) malsano inklude korvaskulaj malsanoj, [[kancero]], [[diabeto]], kaj kronika pulmomalsano (Shah, 2014).<ref>Moffett, Tamara. “Top Ten Reasons for Poor Health.” Livestrong. 16a Aŭg. 2014. enretigita 26 Feb. 2014. <http://www.livestrong.com/article/456668-top-ten-reasons-for-poor-health/>.</ref> Pri komunikeblaj malsanoj, kaj virusaj kaj bakteriaj, [[aidoso]]/[[HIV]], [[tuberkulozo]], kaj [[malario]] estas la plej komuna okazigante ankaŭ milionojn de mortoj ĉiujare (2014).
[[Dosiero:Carl von Bergen Mädchen mit Teller.jpg|rigth|thumb|200px|Infanino sentanta [[bonfarto]]n post manĝo]]
Linio 57:
La ĉefa sanafero kiu estas plej bedaŭrinda estas ke, spite ke majoritato de tiuj sanproblemoj estas antaŭvideblaj kaj tiele eviteblaj kaj preventeblaj, proksimume mil milionoj da personoj ne havas aliron al sansistemoj (Shah, 2014). Oni povasdiri ke plej ofta kaj damaĝa sanproblemo estas ke multaj homoj ne havas aliron al kvalitaj rimedoj.<ref>{{cite web|url=http://www.un.org/en/globalissues/health/ |title=United Nations Global Issues |publisher=Un.org |date= |accessdate=2014-03-01}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.intrahealth.org/page/the-top-10-global-health-issues-to-watch-in-2013 |title=The Top 10 Global Health Issues to Watch in 2013 |publisher=Intrahealth.org |date= |accessdate=2014-03-01}}</ref>
== Mensa sano ==
{{Ĉefartikolo|Mensa sano}}
[[
'''Mensa sano''' estas nivelo de [[psikologio|psikologia]] [[Vivkvalito|bonfarto]], aŭ foresto de [[mensa malsano]];<ref name=About>About.com (2006, Julio 25a). ''What is Mental Health?''. Konsultita la 1a de Junio, 2007, el [http://mentalhealth.about.com/cs/stressmanagement/a/whatismental.htm About.com]</ref> ĝi estas la "psikologia stato de iu kiu estas funkcianta je kontentiga nivelo de emocia kaj konduta alĝustigo".<ref name=Princeton>[[Princeton University]]. Konsultita la 4an de Majo, 2014, el [ordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=mental+health&sub=Search+WordNet&o2=&o0=1&o8=1&o1=1&o7=&o5=&o9=&o6=&o3=&o4=&h= Princeton.edu]</ref> El la vidpunkto de [[pozitiva psikologio]] aŭ [[holismo]], mensa sano povas inkludi individuan kapablon por ĝui la vivon, kaj krei ekvilibron inter vivagado kaj klopodoj por atingi [[psikologia rezisto|psikologian reziston]].<ref name=About/> Laŭ la [[Monda Organizaĵo pri Sano]] (MOS aŭ en angla WHO) mensa sano inkludas "subjektivan bonfarton, perceptitan memefikon, aŭtonomecon, kapablon, intergeneracian dependon, kaj mem-ĝisdatigon de la propra intelekta kaj emocia potencialo, inter aliaj."<ref name="WHO">{{cite web | url=http://www.who.int/whr/2001/en/whr01_en.pdf?ua=1 | title=The world health report 2001 - Mental Health: New Understanding, New Hope | publisher=WHO | accessdate=4a de Majo 2014}}</ref> Krome la MOS asertas ke la bonfarto de individuo estas enhavata en la realigo de ties kapabloj, fronte al normalaj stresoj en la vivo, al produktiva laboro kaj al kontribuo al sia komunumo.<ref name="WHO factsheet">{{cite web | url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs220/en/ | title=Mental health: strengthening our response | publisher=WHO | accessdate=4a de Majo 2014}}</ref> Tamen, kulturaj diferencoj, subjektivaj taksadoj, kaj konkurencaj profesiaj teorioj, ĉio tuŝas la stato kiel "mensa sano" estas difinita.<ref name=WHO/>
Persono luktanta kontraŭ sia konduta sano povas fronti kontraŭ streso, [[deprimo]], [[anksieco]], socirilataj problemoj, [[aflikto]], [[Dependeco (medicino)|adikto]], [[atentomanka-hiperaktiva perturbo]] aŭ [[lernomalkapablo]], [[afekcia perturbo]], aŭ aliaj psikologiaj problemoj.<ref>http://captus.samhsa.gov/prevention-practice/prevention-and-behavioral-health/behavioral-health-lens-prevention/1</ref><ref name="Kitchener, BA 2002, p 5">Kitchener, BA & Jorm, AF, 2002, Mental Health First Aid Manual. Centre for Mental Health Research, Canberra.. p 5</ref> Konsilistoj, terapiistoj, [[vivotrejnisto]]j, [[psikologo]]j, [[Flegado|flegistinoj]] aŭ [[kuracisto]]j povas helpi administri kondutsanajn aferojn per traktadoj kiaj terapio, konsilado, aŭ kuraciloj. La nova kampo de "tutmonda mensa sano" estas "la areo de studo, esplorado kaj praktikado kiu metas kiel prioritaton plibonigon de mensa sano kaj atingon de egaleco en mensa sano por ĉiuj homoj tutmonde".<ref name=Patel>{{cite journal | author = Patel V., Prince M. | year = 2010 | title = Global mental health – a new global health field comes of age | url = | journal = JAMA | volume = 303 | issue = | pages = 1976–1977 | doi=10.1001/jama.2010.616 | pmid=20483977 | pmc=3432444}}</ref>
== Pluteni sanon ==
Atingi kaj pluteni sanon estas pliiganta procezo, formita de kaj la evoluo de [[Sanzorgado|sanzorgadaj]] konaro kaj praktikoj same kiel de la personaj strategioj kaj organizitaj intervenoj por resti sana.
=== Dieto ===
{{Ĉefartikolo|Dieto (nutrado)}}
[[
[[
[[
[[Dieto (nutrado)|Dieto]] (devenas de la [[greka]] termino ''diaita'', kiu signifas vivmanieron) estas vola selekto de manĝaĵoj kaj trinkaĵoj por reguli la korpan pezon aŭ la provizatajn [[nutraĵo]]jn pro [[bonfarto|bonfarta]], [[terapio|terapia]] aŭ alia kialo.
Linio 83:
Grava maniero por elteni personan sanon estas havi sanigan dieton. Saniga dieto inkludas varion de plant-bazaj kaj animal-bazaj manĝoj kio havigas [[nutraĵo]]jn por la korpo. Tiaj nutraĵoj havigas energion kaj tenas la korpon funkcianta. Nutraĵoj helpas konstrui kaj plifortigi ostojn, muskooljn, kaj tendenojn kaj ankaŭ regulas la korpoprocezojn (t.e. [[sangopremo]]). La [[manĝopiramido]] estas piramid-forma gvidilo de sanigaj manĝoj dividitaj en sekcioj. Ĉiu sekcio montras la konsilitan neceson por ĉiu manĝogrupo (t.e. Proteino, Graso, Karbonhidratoj, kaj Sukeroj). Elekti sanigajn manĝojn gravas ĉar tio povas malaltigi la riskon de koraj malsanoj, aŭ de kelkaj tipoj de [[kancero]], kaj kontribuas al pluhavo de saniga pezo.<ref>{{cite web|url=http://www.livelifewell.nsw.gov.au/healthyeating/ |title=Healthy Eating: Why should I make healthy food choices? |publisher=Livelifewell.nsw.gov.au |date= |accessdate=2014-03-01}}</ref>
=== Korpekzercado ===
{{Ĉefartikolo|Korpekzercado}}
[[
Korpekzercado estas [[Korpo|korpa]] agado kiu plibonigas aŭ daŭrigas fizikan sanecon kaj entutan sanon. Ĝi estas ofte praktikadita por plifortigi [[muskolo]]jn kaj [[kardiovaskula sistemo|kardiovaskulan sistemon]], kaj kreski atletajn kapablojn. Ofta kaj regula korpekzercado akcelas [[imunsistemo]]n, kaj kunlabore malhelpas malsanojn de bonhaveco kiel kormalsanon, kardiovaskulan malsanon, kaj tipo-2an [[diabeto]]n kaj [[obezeco]]n. Ĝi ankaŭ plibonigas [[Mensa sano|mensan sanon]] kaj kunlabore malhelpas [[melankolio]]n.
=== Rolo de scienco ===
{{Ĉefartikolo|Sanscienco|Sansistemo}}
[[
[[Sanscienco]] estas la branĉo de [[scienco]] fokuza al sano. Estas du ĉefaj alproksimiĝoj por sanscienco: la studo kaj [[Scienca esplorado|esplorado]] de la [[Homa korpo|korpo]] kaj sanrilataj aferoj por kompreni kiel homoj (kaj animaloj) funkcias, kaj la aplikadon de tiu konaro por plibonigi sanon kaj preventi kaj kuraci [[malsano]]jn kaj aliajn fizikajn kaj mensajn problemojn. La scienco konstruadas sur multaj subfakoj, kiaj [[biologio]], [[biokemio]], [[fiziko]], [[epidemiologio]], [[farmacio]], [[medicina sociologio]]. Aplikitaj sansciencoj klopodas pli bone kompreni kaj plibonigi la homan sanon pere de aplikado al areoj kiaj [[saneduko]], [[biomedicina inĝenierio]], [[biotekniko]] kaj [[publika sano]].
Organizitaj intervenoj por plibonigi sanon baze sur la principoj kaj proceduroj disvolvigitaj pere de sansciencoj estas havigitaj de praktikantoj trejnitaj en [[medicino]], [[flegado]], [[dietado]], [[farmacio]], [[sociala laboro]], [[psikologio]], [[okup-terapio]], [[fizioterapio]] kaj aliaj [[sanlaboristo]]j. Klinikaj praktikistoj fokuzas ĉefe al la sano de individuoj, dum la publiksanaj praktikistoj konsideras la ĝeneralan sanon de komunumoj kaj loĝantaroj. Programoj pri [[laborloka bonfarto]] estas pli kaj pli adoptataj de entreprenoj pro ties valoro en la plibonigo de la sano kaj bonfarto de siaj dungitoj, same kiel estas la [[lernejaj sanservoj]] por plibonigi la sanon kaj bonfarton de infanoj.
=== Publika sano ===
{{Ĉefartikolo|Publika sano|Monda sano}}
[[
'''Publika sano''' referencas al "la scienco kaj arto preventin malsanon, plilongiganta vivon kaj helpante [[sano]]n pere de organizitaj klopodoj kaj informitaj elektoj de socio, organizoj, kaj publikaj kaj privataj, komunumoj kaj individuoj."<ref>{{cite journal |author= Winslow, Charles-Edward Amory |title=The Untilled Fields of Public Health |journal=Science |date=9a Jan, 1920 |volume=51 |issue=1306 |pages=23–33 |pmid=17838891 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=17838891 |doi=10.1126/science.51.1306.23 }}</ref> Ĝi rilatas al minacoj kontraŭ la sano bazitaj sur loĝantarsanaj analizoj. La koncerna loĝantaro povas esti tiom malgranda kiel grupeto de personoj, or tiom granda kiel la tuto de loĝantoj de kelkaj kontinentoj (por ekzemplo, ĉe la kazo de [[pandemio]]). La dimensioj de sano povas enhavi "staton de kompleta fizika, mensa kaj socia bonfarto kaj ne sole la foresto de malsano aŭ malsaneco", kiel difinita de la [[Monda Organizaĵo pri Sano]] de [[Unuiĝintaj Nacioj]].<ref>[http://www.who.int/suggestions/faq/en/ Frequently asked questions]
el "Preamble to the Constitution of the World Health Organization" adoptita de Internacia Sankonferenco, 1946</ref> Publika sano aligas [[Interdisciplineco|interfakajn]] alproksimiĝojn de [[epidemiologio]], [[biostatistiko]] kaj [[sanservo]]j. [[Medio|Media sano]], [[Komunumo|komunuma sano]], [[Mensa sano|kondutosano]], [[sanekonomiko]], publika [[politiko]], [[asekurado|asekurmedicino]] kaj [[laborprotekto]] estas aliaj gravaj subfakoj.
Linio 106:
Moderna publiksana praktikado postulas [[Interdisciplineco|interfakajn teamojn]] de publikaj [[sanlaboristo]]j kaj profesiuloj kiaj [[kuracisto]]j specializitaj en publika sano/komunuma medicino/infekta malsano, [[psikologo]]j, [[Epidemiologio|epidemiologoj]], [[biostatistiko|biostatistikistoj]], helpaj kuracistoj, [[Flegado|flegistinoj]], [[akuŝistino]]j, [[Mikrobiologo|medicinaj mikrobiologoj]], primediaj sanlaboristoj / publiksanaj inspektistoj, [[farmacio|farmaciistoj]], [[apotekisto]]j, [[dentokuracado|denthigienistoj]], [[dieto|dietistoj]] kaj [[nutristo]]j, [[bestokuracisto]]j, publiksanaj inĝenieroj, publiksanaj advokatoj, [[sociologio|sociologoj]], komunumdisvolvigaj laboristoj, komunikfakuloj, [[Bioetiko|bioetikistoj]], kaj aliaj.<ref>{{cite book |author1=Joint Task Group on Public Health Human Resources |author2=Advisory Committee on Health Delivery & Human Resources |author3=Advisory Committee on Population Health & Health Security |publisher=Public Health Agency of Canada |title=Building the public health workforce for the 21st century |location=Ottawa |year=2005 |oclc=144167975}}</ref>
=== Memzorgaj strategioj ===
{{Ĉefartikolo|Memzorgado|Sociaj rilatoj}}
[[
Persona sano dependas parte el la aktiva, pasiva, kaj helpitaj ŝlosiloj kiujn la personoj observas kaj adoptas por sia propra sano. Tiuj estas personaj agoj por preventi aŭ minimumi la efikojn de malsano, kutime de kronika kondiĉo, pere de integra administrado kaj zorgado de sano kaj malsano. Tio inkludas personajn praktikojn de [[higieno]] por eviti infekton kaj malsanon, kiaj [[Bano|banado]] kaj [[manlavado]] kun sapo; broŝi kaj purigi [[dento]]jn; stokado, preparado kaj manipulado de [[Nutra sekureco|sekura nutrado]]; kaj multaj aliaj. La informaro plukiĝas el personaj observoj de la ĉiutaga vivo – kiaj pri [[dormo]]-modeloj, konduto pri [[korpekzercado]], nutra enhavo kaj mediaj trajtoj – povas esti uzata por informi pri personaj decidoj kaj agoj (''ekz.'', "Mi sentas min laca matene tiele mi klopodos dormi sur diferenca [[kapkuseno]]"), same kiel pri klinikaj decidoj kaj traktadaj planoj (''ekz.'', paciento kiu notas ke siaj ŝuoj estas pli premaj ol kutime povus havi intensigon de maldekstr-flanka kormalforto, kaj povas postuli diurezigan medikamenton por malpliigi fluidajn troŝarĝadon).<ref name="e-primer3">Robert Wood Johnson Foundation. (2008). [http://www.projecthealthdesign.org/media/file/E-primer_3.pdf ''Health in Everyday Living''.]</ref>
Persona sano dependas parte ankaŭ el la socia strukturo de la vivo de la persono. La tenado de fortaj [[sociaj rilatoj]], [[Volontulo|volontulado]], kaj aliaj sociaj agadoj estis ligitaj al pozitiva mensa sano kaj ankaŭ al pliigita longdaŭra vivo. Usona studo farita inter [[maljunulo]]j super aĝo de 70, trovis ke ofta volontulado estis asocia kun malpliigita risko de morto kompare kun pli aĝaj personoj kiuj ne volontuladas, sen konsidero al la statuso de fizika sano.<ref>{{cite journal | author = Harris AH, Thoresen CE | title = Volunteering is Associated with Delayed Mortality in Older People: Analysis of the Longitudinal Study of Aging | journal = Journal of Health Psychology | volume = 10 | issue = 6 | pages = 739–52 | year = 2005 | pmid = 16176953 | doi = 10.1177/1359105305057310 | url = http://www.chce.research.va.gov/docs/pdfs/pi_publications/Harris/2005_Harris_Thoresen_JHS.pdf }}</ref> Alia studo el Singapuro informis ke volontulaj retiriĝintoj (emerituloj) havis signifan pli bonajn modelojn de [[Kogno|kognan plenumadon]], pli malmultajn [[Afekcia perturbo|deprimajn simptomojn]], kaj pli bonan mensan bonfarton kaj vivokontentigon ol nevolontulaj retiriĝintoj.<ref>{{cite journal | author = Schwingel A, Niti MM, Tang C, Ng TP | title = Continued work employment and volunteerism and mental well-being of older adults: Singapore longitudinal ageing studies | journal = Age and Ageing | volume = 38 | issue = 5 | pages = 531–7 | year = 2009 | pmid = 19474036 | doi = 10.1093/ageing/afp089 }}</ref>
Longdaŭra psikologia [[streso]] povas negative efiki super sano, kaj estis citita kiel faktoro en kogna malaltiĝo rilate al aĝo, deprima malsano, kaj esprimo de [[malsano]].<ref>{{cite journal | author = McEwen BS | title = Protective and damaging effects of stress mediators: central role of the brain | journal = Dialogues Clin Neurosci | volume = 8 | issue = 4 | pages = 367–81 | year = 2006 | pmid = 17290796 | pmc = 3181832 }}</ref> Stresadministrado estas la aplikado de metodoj ĉu por limigi streson aŭ por pliigi la toleron al streso. Teknikoj por malstreĉado
== Proverbo ==
[[
Ekzistas pluraj [[proverbo]]j pri san(ec)o en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]], inter ili<ref>[http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php Lernu]</ref>:
* {{citaĵo|''Ĝi estu por vi al sano!''}}
* {{citaĵo|''Akvo kaj pano servas al sano.''}}
* {{citaĵo|''Taksi la sanon ni lernas en malsano.''}}
Linio 142:
== Eksteraj ligiloj ==
{{
{{
{{
{{
{{
{{
{{
{{Patologio}}
| |||