Ĉagataja lingvo: Malsamoj inter versioj

|ISO3= chg<ref name="code"/>

}}</ref>. Kiel parto de la preparo por la establado de [[Uzbeka Soveta Socialisma Respubliko]] (1924) ĉagataja estis oficiale renomita "malnovuzbeka"<ref>{{cite book|last=Schiffman|first=Harold|title=Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice|year=2011|publisher=Brill Academic|isbn=978-9004201453|pages=178–179|url=https://books.google.com/books?id=tdEyAQAAQBAJ&pg=PA179&dq=Chagatai+%22Old+Uzbek%22+official&hl=en&sa=X&ei=FaFjUrfrAtGS0QXpq4CICg&ved=0CE0Q6AEwBA#v=onepage&q=Chagatai%20%22Old%20Uzbek%22%20official&f=false}}</ref> por kiuj Edward A. Allworth argumentis "malbone distordis la literaturhistorion de la regiono" kaj kutimis doni verkintojn kiel ekzemple la 15-a-jarcenta verkinto Aliŝer Navoi uzbeka identeco<ref>''Metzler Lexikon Sprache'', ibid.; ''The encyclopaedia of Islam''. New ed. Vol. 10, 2000, s.v. ''Turks'', S. 686–736: S. 708–710.</ref><ref>{{cite book|last=Allworth|first=Edward A.|title=The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History|year=1990|publisher=Hoover Institution Press|isbn=978-0817987329|pages=229–230|url=https://books.google.com/books?id=beCoAAAAQBAJ&pg=PT202&dq=Chagatai+%22Old+Uzbek%22+official&hl=en&sa=X&ei=FaFjUrfrAtGS0QXpq4CICg&ved=0CFcQ6AEwBg#v=onepage&q=Chagatai%20%22Old%20Uzbek%22%20official&f=false}}</ref>. Frua evoluo de la lingvo iam estas konata kiel [[meztjurka lingvo]], aŭ eĉ simple tjurka<ref name=Metzler>''Metzler Lexikon Sprache''. 3., neubearb. Aufl., 2005, S. 697.</ref>.

La vorto Ĉagataja rilatigas al la [[Ĉagataja Ĥanlando]] (1225 –1680), posteulimperio de la [[Mongola Imperio]], kiu estis lasita al la dua filo de [[Ĝingis-Ĥano]], Ĉagataja Ĥano. Multaj el la ĉagatajaj tjurkaj tataroj, kiuj estis la parolantoj de tiu lingvo, postulis devenon de Ĉagataja Ĥano<ref>''The encyclopaedia of Islam''. New ed. Vol. 10, 2000, s.v. ''Turks'', ibid.; Hendrik Boeschoten, Marc Vandamme: ''Chaghatay'', in: ''The Turkic languages'', London, 1998, S. 166–178: S. 166–169.</ref><ref>"Zahir ud-Din Mohammad". In: Wheeler M. Thackston: "The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor". Modern Library Classics, 2002. ISBN 0-375-76137-3.</ref>.

Ĉagataja apartenas al la Karluk-filio de la [[Tjurka lingvaro|tjurkaj lingvoj]]. Ĝi devenas de la Aĝa La Turka kiu funkciis kiel lingua franca en [[Mezazio]], kun forta infuzo de [[araba lingvo|arabaj]] kaj [[persa lingvo|persaj]] vortoj kaj turnoj de frazo. Ĝia literatura formo estis bazita sur du pli frue librolingvoj, Karaĥanido kaj Ĥorezmo. Ĝi povas esti dividita en tri periodojn<ref>Boeschoten / Vandamme: ''Chaghatay'', S. 166.</ref><ref>Boeschoten / Vandamme: ''Chaghatay'', S. 168.</ref>:

La unua periodo estas transira fazo karakterizita per la reteno de arkaikaj formoj; la dua fazo komenciĝas per la publikigo de la unua divano de [[Aliŝer Navoi]] kaj estas la altpunkto de Ĉagatailiteraturo, sekvita antaŭ la tria fazo, kiu estas karakterizita per du forkigaj evoluoj. Oni estas la konservado de la klasika Ĉagatailingvo de Navoi, la alia tendenco estas la kreskanta influo de la dialektoj de la lokaj parolaj lingvoj. La Ĉagataja tjurklingvo vivis sian glortempon en la [[Timurida Imperio]]. Ĉagataja restis la universala librolingvo de Mezazio ĝis la [[USSR|sovetiaj reformoj]] de la frua 20-a jarcento, kaj havis konsiderindan influon sur la evoluo de Indio ([[hinda lingvo|la hinda]]/[[urda lingvo|la urdua]])<ref>Boeschoten / Vandamme: ''Chaghatay'', ibid.; ''The encyclopaedia of Islam''. New ed. Vol. 10, 2000, s.v. ''Turks'', S. 708.</ref><ref name=EckmannManual4-5>János Eckmann: ''Chagatay manual''. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, S. 4–5.</ref><ref name=EckmannManual9-10>János Eckmann: ''Chagatay manual''. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, S. 9–10.</ref>.

[[Araba lingvo|La araba]] influo estis tiu ke arabaj pruntvortoj povus porti la araban pluralon, te ke la ĝenerala turka pluralo ''-lar'' ne devis esti uzata nepre en tiuj vortoj. Precipe en la skriba lingvo, estis, kompreneble, kiel elokventan, uzi la araban pluralon, ekz. estus la elokventa pluralo de ''Habar'' (novaĵo) ''Ahbar'' dum vi preferus uzi ''ḫabarlar'' en la nacilingva<ref name="gram"/><ref name="gram2"/>.

Alia granda influo estis la persa [[nedifina artikolo]], kiu estis, tamen, aplikita nur al la persaj vortoj, ekz ''bülbül-'''ê''''' (najtingalo)<ref name="gram"/><ref name="gram2"/>.

La vario de ĉagataja lingvo estis ke ĝi arigis malsamajn gramatikojn de [[tjurkaj lingvoj]]. Tio okazis precipe en kazomarkilo, ekzemple, estis la ablativo ''-dan'' aŭ ''-din'', kiel estas kutimo en [[ujgura lingvo]] hodiaŭ. La genitivo estis ''-nin'' aŭ ''-in'', kiel estas kutimo en modernaj [[oguzaj lingvoj]]: [[turka lingvo|la turka]] aŭ [[turkmena lingvo|la turkmena]]<ref name="gram"/><ref name="gram2"/>.

Ĝenerale ĝi povas konstati ke la tjurka estis multe pli malfermita ol la pli rigidaj, normigita oficiala formo de hodiaŭa turka lingvo. La tjurka estis literatura norma lingvo, kiu estis kondiĉigita de multaj influoj kaj tiujn influojn alportis kune por formi novan unikan formon de lingvo, kiu estas ujgura proverbo esprimas tiel: ''"La araba estas scienco, la persa estas sukero, la hindia estas salo, la tjurka estas arto"''<ref name="gram"/><ref name="gram2"/>.

[[Uzbak lingvo|La uzbeka]] kaj [[ujgura lingvo|la ujgura]] estas du modernaj lingvoj plej proksime parencaj al la ĉagataja. Uzbekoj rigardas la ĉagatajan kiel la originon de sia propra lingvo kaj postulas ĉagatajliteraturon kiel sia propra. En 1921 en [[Uzbeka SSR|Uzbekio]], tiam parto de [[Sovetujo]], la ĉagataja estis anstataŭigita per librolingvo bazita sur la loka uzbeka dialekto. La tielnomita berendeja, 12-a jarcentaj nomadaj turklingvaj popoloj eventuale ligitaj al la cumansa, ankaŭ ŝajnas esti parolinta la ĉagatajan<ref name=BoeschotenVandamme166>Boeschoten / Vandamme: ''Chaghatay'', S. 166.</ref>.

Ethnologue registras la uzon de la vorto "ĉhagataja" en [[Afganio]] por priskribi la "tekke" dialekton de [[turkmena lingvo|la turkmena]]. Supren al kaj inkluzive de la dekoka jarcento, la ĉagataja estis la ĉefa librolingvo en [[Turkmenio]] kiel aliloke en [[Mezazio]]. Dum ĝi havis iom da influo sur la turkmena, la du lingvoj apartenas al malsamaj filioj de la [[tjurka lingvaro]]<ref>Boeschoten / Vandamme: ''Chaghatay'', S. 168/169</ref>.

[[Araba-persa alfabeto|La Ĉagatajaĉagataja alfabeto]] estas konata kiel Kona Yëziq (malnova manuskripto)<ref name=EckmannCharakteristik>János Eckmann: ''Zur Charakteristik der islamischen mittelasiatisch-türkischen Literatursprache'', in: ''Studia altaica'' : Festschrift für Nikolaus Poppe. Wiesbaden 1957, S. 51–59.</ref>.