Itala Reĝlando: Malsamoj inter versioj

 

== Amplekso de teritorio ==

La Itala reĝlando pretendis la tutan teritorion de la hodiaŭa Italio. La teritoria evoluo de la nova ŝtato progresis dum [[unuiĝo de Italio]] ĝis la jaro 1870. La reĝlando poste longan tempon ne priregis urbojn kiel [[Triesto]] aŭ [[Trentino-Alto Adige]], kiuj ĝis hodiaŭ estas parto de Itala respubliko kaj kiuj alliĝis al Italio en la jaro 1919. Post akcepto de [[Versajla traktato]] kaj traktato de [[traktato de Saint-Germain-en-Laye|Saint-Germain-en-Laye]] estis al Italio alligitaj [[Gorizia]], Triesto kaj [[Istrio]] (hodiaŭ parto de [[Kroatio]]) kaj [[Slovenio]]) kaj malgrandaj partoj de la hodiaŭa [[Kroatio]], same kiel eta parto de la hodiaŭa kroata [[Dalmatio]]. Post la dua mondmilito estis limigitaj la hodiaŭaj limoj de Italio, kiu jam ne plu pretendas teritoriojn, kiujn priregis la Itala reĝlando.

 

La proklamo de la Itala reĝlando estis rezulto de komuna klopodo de italaj [[naciismo|naciistoj]] kaj [[monarkio|monarkistoj]] loalaj al [[savoja dinastio]] kaj ideo konstrui la unuiĝintan reĝlandon ensumiganta la tutan [[Apenino]]n.

 

 

Post revolucia jaro 1848 la gvidanto de italaj movadoj klopodantaj pri unuiĝo fariĝis la itala naciiisto [[Giuseppe Garibaldi]]. Tiu ĉi karisma gvidanto estis tre ŝatata en suda Italio kaj ankaŭ en la mondo kaj li famiĝis pro siaj preskaŭ ekstreme sindonaj favorantoj. Garibaldi gvidis en la suda Italio la movadon de respublikanoj, sed pli norde en [[Piemonto]], kiu apartenis sub sardinia krono, sed de fakto ĝi estis sendependa, grafo [[Camillo Cavour]] havis ankaŭ ambicojn krei unuiĝintan italan ŝtaton.

En la jaro 1859 Sardinia-piemonta reĝlando komune kun la franca imperiestro [[Napoleono la 3-a]] venkis Aŭstrion kaj alligis la regionojn de [[Lombardio]] kaj [[Venecio]]. La reĝlando poste fermis gravajn aliancojn kun Britio kaj Francio, kiu helpis ĝin plialtigi ŝancojn por sukcesa unuiĝo de la italaj ŝtatoj. Ĉeflanke de siaj aliancanoj [[Sardinio]] interesigis sin en [[krimea milito]]. La Sardinia reĝlando estis tute sendependa de franca ŝirmo kaj en la jaro 1860 ĝi estis devigita por garantio de sekureco rezigni pri kelkaj teritorioj al Francio.

 

 

Grafo Cavour poste forveturis por elvoki la suditalajn respublikanajn liberigecajn movadojn, organizitaj de Garibaldi, por ke ili eksplodigu popolan ribelon en [[Papa ŝtato]]. La grafo poste eluzis la ribelon kiel pretekston por invado en la papajn landojn kaj malgraŭ tio ke tiu ĉi paŝo kaŭzis koleriĝon ĉe katolikoj, al kiuj Cavour asertis, ke la invado estas en intereso de la katolika eklezio kaj ties ŝirmo kontraŭ antireligia respublikano Garibaldi. Soldataroj de Sardinio kaj Garibaldi poste deprenis al la Papa ŝtato ampleksajn teritoriojn kaj sole romo kaj ties senpera ĉirkaŭaĵo restis sub kontrolo de papo [[Pio la 9-a]]. Spite al diferencoj inter la opinioj, Cavour konsentis kun alligo de la suda Italio de Garibaldi al sardinia reĝlando kaj la kreo de unio. Sekve la [[18-an de februaro]] [[1861]] grafo Camilo Cavour proklamis establon de la Itala reĝlando, konsistanta el la norda kaj la suda Italioj. Reĝo Viktoro Emanuelo la 2-a, piemonta-sardinia el la savoja dinastio, estis proklamita la itala reĝo. Tiu ĉi titolo ne estis uzata de abdiko de la franca imperiestro [[Napoleono Bonaparte]] la [[6-a de aprilo]] [[1814]].

 

 

En la jaro 1866 [[Otto von Bismarck]], la prusia kanceliero, proponis al la itala reĝo Viktoro Emanuelo la 2-a aliancon de [[Prusia reĝlando]] kontraŭ [[Aŭstrio]] en la [[Prusia-Aŭstria milito]]. Bismarck proponis (okaze de sukceso en la prusia-aŭstria milito) al la reĝo por lia armea helpo alligon de [[Venezio]], kontrolata de Aŭstrio, al la Itala reĝlando. Viktoro Emanuelo konsentis kun la alianco kaj tiel komenciĝis la [[Tria itala milito por sendependeco]]. Sed la itala armeo en soldata flanko kondutis tre mizere kaj ĝi atingis nenian grandan sukceson. Tamen la prusia venko en la milito certigis envicigon de Italio inter la venkintajn potencojn kaj super Venezio ekflagris la itala flago. Lasta granda obstaklo al la unuiĝo de la tuta Italio tiel restis jam sole [[Romo]] mem.

En la jaro 1870 Prusia reĝlando iris en [[Francia-Prusia Milito|militon kontraŭ Francio]]. Francio por la milito kontraŭ Prusio bezonis ĉiujn rezervistojn, kiujn ĝi povis starigi en la batalon, tial ĝi revokis la francan armeon el Romo. Italoj denove gajnis el la prusia venko super Francio kaj transprenis kontrolon super Romo kaj super la tuta Papa ŝtato, kiu ĝis nun estis ŝirmata de franca imperiestro [[Napoleono la 3-a]]. La itala unuiĝo estis kompleta kaj mallongtempe post tio la ĉefurbo de la Itala reĝlando transloĝiĝis en Romon.

 

 

Ekonomia situacio de la nova reĝlando estis doloriga. En Italio estis nenia industrio. Precipe en la suda Italio estis terurega [[malriĉeco]], alta [[analfabeto|analfabeteco]] (78 % da populacio) kaj sole kelke da procentoj de italaj civitanoj havis [[balotrajto]]n. La movado por la unuiĝo de italio estis antaŭ la unuiĝo grandmezure dependaj de eksterlanda helpo kaj ĝi restis ankaŭ post la estiĝo de la Itala reĝlando.

Post la unuiĝo de la Reĝlando la itala politiko direktis sin al [[liberalismo]]. La jura sistemo estis regione diserigita, kio estis heredaĵo post la memstaraj italaj ŝtatoj, el kiuj la Itala reĝlando estiĝis. En la itala parlamento ekzistis forta maldekstrula opozicio, la t.n. "juna maldekstrularo". Temis pri libera ligo de politikaj ismoj, kiuj reprezentis siajn balotregionojn el diversaj partoj de la lando. la juna maldekstrularo havis tre rezervitan sintenon al reformoj (ekz. deviga lernejvizitado, disvastigo de balotrajto), sed ĝi emfaze postulis malaltigojn de impostoj kaj pli grandan ŝtatan financajn injektojn por malprogresiĝintaj sudaj regionoj de Italio. En baloto en la jaro 1874 ĝi havis tre fortan reprezenton en la parlamento, sed ĝi ne estis sufiĉe forta por kunigi la registaron. La konservativa ĉefministro [[Marco Minghetti]] tenis sin ĉe la potenco sole danke al subteno de revolucionuloj kaj parto de maldekstrulaj politikistoj (ekzemple en demando de ŝtatigo de fervojoj), kio kvietigis la junan maldekstrularon. Sed en la jaro 1876 la registaro de Minghetti falis kaj post ne tro regulaj balotoj venis en frunton de la lando maldekstrula, liberala politikisto [[Agostino Depretis]], kun kies alveno venis longa erao de liberalismo en Italio. La erao de liberalismo markis sin per [[korupto]], politika malstabileco, kreskanta malriĉeco en la suda Italio kaj uzado de aŭtoritataj rimedoj de la itala registaro.

 

Agostino Depretis komencis sian karieron de ĉefministro per kreo de eksperimenta ideo nomata ''[[transformismo]]''. La teorio de transformismo estis, ke la registaro en intereso konservi parlamentan plimulton devus intertrakti subtenon de opozicio kaj eventuale fermi la registaran koalicion kaj aĉetadon de voĉoj de deputitoj el pli malgrandaj partioj kaj ne tro influaj partioj. Danke al kombino de tiuj ĉi metodoj en la praktiko la transformismo fariĝis koruptita kaj aŭtoritata reĝimo, kiam Depretis ofte mem kreis registarajn krizojn, por ke li atingu transformigon de fortoj kaj egalecon en la reganta [[kliko]]. Agostino Depretis kredis, ke per regado de dura mano li certigos por si subtenon de la itala sudo. Dum sia regado li enkondukis en praktikon multajn diktatorecajn disponojn, kiel ekzemple malpermeso de publikaj amasiĝoj, lokigo de "danĝeraj" homoj en internajn forpelejoj al insuloj ĉirkaŭ Italio kaj alproprumigo de armea reĝimo. Sed la registaro de Depreti en alia flanko enkondukis reforman leĝaron, kiel nuligo de arestigado pro [[ŝuldo]]j, enkonduko de deva, libere alirebla baza klereco, dum deva lernado pri religio en bazaj lernejoj estis nuligita.

 

En la jaro 1887 ĉefministro fariĝis [[Francesco Crispi]], kiu pli-malpli celis sin al konstruado de eksterlanda politiko. La klopodo de Crispi observis celon krei el Italio la mondan grandpotencon, pere de pligrandigo de soldata forto de la lando kaj eluzo de la armeo por disvastigo de la itala influo. En eksterlandaj rilatoj la itala [[diplomatio]] klopodis pri amikaj rilatoj kun [[Unuiĝinta Reĝlando|Anglio]], sed kun Francio la rilatoj estis fridaj kaj Italio komenciĝis pli orientiĝi al amikaj rilatoj kun Germana kaj Aŭstria imperioj, kun kiuj ĝi fermis pakton konata kiel [[Centraj Potencoj]]. Dum la Itala reĝlando evoluis rilate al la eksterlanda politika flanko, la enlanda politiko daŭrigis en praktikado de ''transformismo'', kiu tenis sin eĉ post la morto de premiero Depretis, kaj la aŭtoritata politiko, eluzanta [[militjuro]]n por subpremi la opozicion. Spite al malmola reĝimo premiero Crispi realigis vicon da reformaj, liberalaj ŝanĝoj, kiel ekzemple Leĝo pri publika sano en la jaro 1888 aŭ establo de tribunalo por rebonigo de maljustaĵoj elflanke de la registaro.

 

=== Agrikultura krizo kaj elmigrado ===

La agrikultura krizo kaj la malriĉeco de loĝantoj kunigita kun ĝi havis sekvojn la amasan elmigradon. La elmigrintoj el la itala sudo foriradis kiel laboristoj en [[Usono]]n aŭ kiel agrikulturistoj en [[Sud-Ameriko]]n. La italoj de la nordo prefere foriradis al pli bona vivo en [[Germanio]]n, [[Francio]]n kaj [[Svislando]]n. En la jaroj 1889-1890 ĉiujare forlasis Italion ĉirkaŭ 222.000 homoj, sume ĝis la jaro 1901 elmigris preskaŭ 2.000.000 italoj.

 

 

La itala registaro ne povis, danke al la prodiga registaro de Depretis, kiu lasis Italion tre ŝuldigita, efektive aranĝi sin kun la peziga situacio. Kiel ununura itala fako en la agrikutura krizo pliboniĝis vinberaferoj, kiu plinombrigis sian produkton kaj eksporton, ĉar francaj [[vinberejo]]j estis tiutempe atakitaj de [[filoksero]]. En la jaro 1888 la franca vinberaferoj refreŝiĝis kaj akiris reen siajn poziciojn en merkato. Sekvoj de la malfortigo de vinberaferoj en Italio estis grandaj maldungoj kaj [[fiasko|fiaskado]] de entreprenoj.

 

=== Giovanni Giolitti ===

En la jaro 1892 itala ĉefministro unuafoje fariĝis [[Giovanni Giolitti]]. Kvankam lia registaro rapide la sekvantan jaron falis, Giolitti en la jaro 1903 revenis en la oficejon de premiero. Lia regado estis por mallonga tempo interrompita en la jaroj 1905-1906, sed poste ĝi retenis sin en la oficejo ĝis la jaro 1909. Danke al manipuladoj kun balotiloj kaj politikaj koruptoj li estadis kulpigata pro transformismo. La balottrompoj dum lia regado estis kutima praktiko, Giolitti helpis kun la baloto nur en riĉaj regionoj, kie li havis la plej grandan subtenon, dum malpli riĉajn regionojn, kie superis opozicio, li klopodis izoligi de la politiko kaj ilian loĝantaron fortimigi de la baloto. Situacio en la suda Italio tial estis malprogresiĝinta dum premiero Giolitti same, kiel dum liaj antaŭuloj. Kvar el kvin suditaloj estis analfabetoj kaj la malespera situacio leviĝis pro neĉeesto de proprumantoj de grundo kaj ĝi kondukis al ribeloj kaj fine eĉ al [[holodomoro]].