Naza konsonanto: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
haltoj > nekontinuantoj kaj rilataj modifoj + redaktetoj
e plibonigadeto per AWB
Linio 1:
{{Manieroj de artikulacio}}
'''Naza konsonanto''' (mallonge '''''[[nazalo]]''''', aŭ pleonasme '''''nazala konsonanto''''', sed la termino ''nazalo'' povas ankaŭ inkluzivi la [[naza vokalo|nazajn vokalojn]]) produktiĝas kiam la [[mola palato|velo]] — tiu mola karna parto de la palato proksima al la malantaŭo de la buŝo — malleviĝas, ebligante la aeron libere eskapi tra la nazo. La buŝa kavaĵo ankoraŭ funkcias kiel [[resonado|resona]] ĉambreto por la sono, sed la aero ne eskapas tra la buŝo, ĉar tion baras la lango. Do, ne estas la nazo mem kiu kreas la distingojn inter la nazaloj, sed anstataŭe la artikulacio far la lango, kiel en la [[plozivoj]]. Malofte, aliaj tipoj de konsonantoj povas esti [[nazaligo|nazaligitaj]].
 
Akustike, nazaloj estas [[sonoranto]]j, kio signifas, ke ili ne limigas la eskapon de aero, kaj tra la lingvoj de la mondo ili estas preskaŭ ĉiam [[voĉado|voĉaj]]. (Komparu [[plozivo]]jn, kiuj tute baras la aer-fluon, kaj [[frikativo]]jn, kiuj obstrukcas la aeron per streta kanalo. Kaj [[plozivo]]j kaj frikativoj estas pli komune senvoĉaj ol voĉaj, kaj estas nomataj [[obstruento]]j.)
 
Tamen, ankaŭ nazaloj similas al plozivoj en sia artikulacio, ĉar la aerfluo tra la buŝo estas tute barita. Tiu dualeco, sonoranta aerfluo tra la nazo kune kun obstrukco en la buŝo, signifas ke nazaloj kondutas kaj kiel sonorantoj kaj kiel obstruentoj. Por la celoj de akustika priskribo ili estas ĝenerale konsiderataj sonorantoj, sed en multaj lingvoj ili povas evolui de aŭ en plozivojn.
 
Akustike, nazaj konsonantoj havas zonojn de energio je po ĉirkaŭ 200 kaj 2000  Hz.
 
Listo de nazaj konsonantoj:
Linio 12:
* {{IFA|[m]}} estas voĉa [[bilabiala nazalo]]
* {{IFA|[ɱ]}} estas voĉa [[labiodentala nazalo]] ([[X-SAMPA|SAMPA]]: [<tt>F</tt>])
* {{IFA|[n̪]}} estas [[dentala nazalo]] ([[X-SAMPA|SAMPA]]: [<tt>n_d</tt>]})
* {{IFA|[n]}} estas [[alveolara konsonanto|alveolaro]] aŭ [[dentala konsonanto|dentalo]] nazalo: see [[alveolara nazalo]]
* {{IFA|[ɳ]}} voĉa [[retrofleksa nazalo]], komuna en [[hind-arjaj lingvoj]] ([[X-SAMPA|SAMPA]]: [<tt>n`</tt>])
Linio 21:
Ekzamploj de lingvoj havantaj nazajn konsonantojn:
 
La [[Angla lingvo|angla]], la [[Germana lingvo|germana]] kaj la [[Kantona lingvo|kantona]] lingvoj havas {{IFA|[m]}}, {{IFA|[n]}} kaj {{IFA|[ŋ]}}
 
La kataluna, la okcitan, la hispana, kaj la itala havas {{IFA|[m]}}, {{IFA|[n]}}, {{IFA|[ɲ]}} kiel [[fonemo]]jn, kaj {{IFA|[ɱ]}} kaj {{IFA|[ŋ]}} kiel alofonojn. (En kelkaj usonaj dialektoj de la hispana, ne estas palatala nazalo, sed nur palataligita nazalo, {{IFA|[nʲ]}}, kiel en la angla ''canyon''.)
Linio 27:
La termino 'naza konsonanto' ofte estas mallongigita al nura "nazalo". Tamen, ankaŭ ekzistas [[naza vokalo|nazaj vokaloj]], kiel en la franca, la portugala, la kataluna (dialekta trajto), la [[Joruba lingvo|joruba]], la [[Gbea lingvo|gbea]], la [[pola lingvo|pola]], kaj la ljubjanan [[slovena lingvo|slovena]]. En la [[Internacia Fonetika Alfabeto|IFA]], nazaj vokaloj estas indikataj per tildo (~) super la koncerna vokal-signo: france ''sang'' {{IFA|[sɑ̃]}}.
 
Tre malmultaj lingvoj enhavas neniajn nazajn konsonantojn. Tio motivigis al Ferguson (1963) supozi ke ĉiuj lingvoj havas almenaŭ unu primaran nazan konsonanton. Kiam oni pretendas, ke al iu lingvo tute mankas nazaj konsonantoj, kiel ĉe kelkaj [[niĝer-kongaj lingvoj]], aŭ la [[pirahana lingvo]] de la Amazono, naza kaj nenaza konsonantoj kutime alternas [[Alofono|alofone]], kaj estas teoria pretendo parte de la individua lingvisto ke la naza alofono ne estas la baza formo de la konsonanto. Kaze de iuj niĝer-kongaj lingvoj, ekzample, nazaj konsonantoj troviĝas nur antaŭ nazaj vokaloj. Ĉar la nazaj vokaloj estas fonemaj, la gramatikan skemon iom simpligas supozo ke nazaligo en [[Kontinuanto|ne-kontinuantoj]] estas alofona.
 
Ekzistas dua motivo pretendi ke nazaj vokaloj nazaligas la [[Kontinuanto|ne-kontinuantojn]], anstataŭ ke vokaloj denazaligas ilin. Supozado de nazaj vokaloj anstataŭ nazaj konsonantoj helpas klarigi la verŝajnan nestabilecon de nazalaj interrespektivoj trae tra la niĝer-konga ligvaro kompare al, ekzemple, la hind-eŭropa.<ref>Laŭ rimarkigo de [[Kay Williamson|Williamson]] ([http://www.ethnologue.com/show_work.asp?id=22387 1989:24]).</ref>
Linio 43:
 
== Bibliografio ==
* [[Charles A. Ferguson|Ferguson]] (1963) 'Assumptions about nasals', en [[Joseph H. Greenberg|Greenberg]] (red.) ''Universals of Language'', pp 50-6050–60.
* Saout, J. le (1973) 'Languages sans consonnes nasales', ''Annales de l Université d'Abidjan'', H, 6, 1, 179-205.
* [[Kay Williamson|Williamson, Kay]] (1989) 'Niger-Congo overview', en Bendor-Samuel & Hartell (red-j.) ''The Niger-Congo Languagess'', 3-45.