Gottfried Wilhelm Leibniz: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) |
e +formatado de ŝablonoj per AWB |
||
Linio 43:
|subskribo = [[Dosiero:Leibnitz signature.svg]]
}}
'''Gottfried Wilhelm LEIBNIZ''' {{prononco|'''got'''fri:t '''vil'''helm '''lajb'''nic}}, en Esperanto ankaŭ '''LEJBNICO''', (naskiĝis la
==Gravo==
Linio 55:
En filozofio, Leibniz elstaris ĉefe pro sia [[optimismo]], t.e. sia konkludo ke la [[Universo]] estas, je limigita senco, la plej bona ebla el kiun [[Dio]] povu estis kreinta, nome ideo kiu estis poste ofte primokita fare de aliaj fakuloj kiaj [[Voltaire]]. Leibniz, kun [[René Descartes]] kaj [[Baruch Spinoza]], estis unu el la tri grandaj defendantoj de [[raciismo]] en la 17a jarcento. La verkaro de Leibniz antaŭis la modernan [[logiko]]n kaj la [[Analiza filozofio|analizan filozofion]], sed lia filozofio ankaŭ rigardas reen al la [[Skolastikismo|skolastika]] tradicio, en kiu la konkludoj estas produktitaj per aplikado de la racio de unuaj principoj aŭ antaŭaj difinoj pli ol per empiria pruvaro.
Leibniz faris gravajn kontribuojn al [[fiziko]] kaj [[teknologio]], kaj pionirigis nociojn kiuj aperos multe poste en [[filozofio]], [[probablokalkulo]], [[biologio]], [[medicino]], [[geologio]], [[psikologio]], [[lingvistiko]], kaj [[komputiko]]. Li verkis studojn pri filozofio, [[politiko]], [[juro]], [[etiko]], [[teologio]], [[historio]], kaj [[filologio]]. La kontribuoj de Leibniz al tiu ampleksega gamo da fakoj estis disigitaj en tre variaj akademiaj [[gazeto]]j, en dekoj da miloj da leteroj, kaj en nepublikigitaj manuskriptoj. Li verkis en kelkaj lingvoj, sed ĉefe en [[latina]], [[Franca lingvo|franca]], kaj [[Germana lingvo|germana]].<ref>Roughly 40%, 35%, and 25%, respectively.[http://www.gwlb.de/Leibniz/Leibniz-Nachlass/index.htm www.gwlb.de]. ''Leibniz-Nachlass'' (i.e. Legacy of Leibniz), ''Gottfried Wilhelm Leibniz Bibliothek'' (unu el la tri Oficialaj Bibliotekoj de la germana subŝtato [[Malsupra Saksio]]).</ref> Ne estas kompleta arigo de la verkoj de Leibniz.<ref>{{
==Viva resumo==
Linio 68:
:"Dimanĉe la 21an de Junio [laŭ Nova Stilo: 1a de Julio] 1646, mia filo Gottfried Wilhelm naskiĝis al la mondo kvarono post la sesa vespere, en Amforo."<ref>Eble la vortoj "en Amforo" referencas al la Luno (la Suno en Kankro; Sagisto aperante (ascendanta)); vidu [http://www.astro.com/cgi/chart.cgi?wgid=wgeJw9js0KwjAQhJ9GUFilG2z9ĈsOiHfPKYlpsIklTSnp07tFkTkMzLfszOxfnoR0gTTKaOhufRv9Auqd8zN5ayAAwgmwOTaA5yvWEFBYUYGbeqiA74fFO1A2BR0LfFmNES8wMWdJbdqog6X_z42ofj0rMzpbQs5uU1_Y1iq2rUvWĤayzWXghSF3pPMsu7HQHmUaCR_qAw0rOyM Astro-Databank chart of Gottfried Leibniz].</ref><ref>La originalo havas "1/4 uff 7 uhr" sed ĉar ne estas tialo por supozi tion en la 17a jarcento tio signifus kvarono ''antaŭ'' la sepa. La citaĵo estas el Hartmut Hecht en ''Gottfried Wilhelm Leibniz'' (Teubner-Archiv zur Mathematik, Volume 2, 1992), en la unuaj linioj de la ĉapitro 2, ''Der junge Leibniz'', p. 15; vidu [http://link.springer.com/chapter/10.1007%2F978-3-663-05995-0_2#page-1 H. Hecht, ''Der junge Leibniz'']; vidu ankaŭ [http://play.google.com/books/reader?printsec=frontcover&output=reader&id=fHJMAAAAcAAJ&pg=GBS.RA1-PA3 G. E. Guhrauer, ''G. W. Frhr. v. Leibnitz''. B. 1. Breslau 1846, Anm. S. 4].</ref>
Lia patro mortiĝis kiam li estis nur sesjaraĝa, kaj el tiam li estis edukita fare de sia patrino. Ŝia instruado influis sur la filozofia pensaro de Leibniz en lia posta vivo.
[[Dosiero:Gottfried Wilhelm Leibniz.jpg|eta|maldekstra|180px|Gottfried Wilhelm Leibniz.]]
Linio 75:
Li aliĝis al la iama universitato de sia patro je aĝo de 15,<ref>Mackie (1845), 26</ref> kaj kompletigis sian [[Bakalaŭro]]n en Filozofio en Decembro 1662. Li defendis sian ''Disputatio Metaphysica de Principio Individui'', kiu enkondukis la principon de individuigo, la 9an de Junio, 1663. Leibniz aprobis sian magistriĝon en Filozofio la 7an de Februaro, 1664. Li publikigis kaj defendis sian [[tezo]]n ''Specimen Quaestionum Philosophicarum ex Jure collectarum'', kiu defendis kaj teorian kaj pedagogian rilataron inter filozofio kaj [[juro]], en Decembro 1664. Post unu jaro de studoj pri juro, li ricevis bakalaŭran gradon ankaŭ pri juro en la 28a de Septembro, 1665.
En 1666, aĝe 20, Leibniz verkis sian unuan libron, ''[[De Arte Combinatoria|Pri Kombinarto]]'', nome unua parto el kiu estis ankaŭ lia [[Habilitiĝo|habilitiga]] [[tezo]] en Filozofio.<ref>Kelkaj kopioj estis produktitaj kiel postulita de la habilitiga proceduro; ĝi estis represita sen lia aprobo en 1690.</ref> Lia venonta celo estis akiri licenciĝon kaj Doktoriĝon en Juro, kio normale estus postulinta tri jarojn de studado. En 1666, la Universitato de Lepsiko malprobis la doktoriĝan postulon de Leibniz kaj malakceptis havigi al li [[Doktoriĝo]]n en Juro, plej verŝajne pro sia relativa junaĝo.<ref>{{
Leibniz tiam aliĝis al la [[Universitato de Altdorf]] kaj tuje proponis tezon, kiun li probable estis laborinta antaŭe en Lepsiko.<ref>Mackie (1845), 39</ref> La titolo de lia tezo estis ''Disputatio Inauguralis De Casibus Perplexis In Jure''. Leibniz akiris permesilon por praktiki juron kaj sian Doktoriĝon en Juro en Novembro 1666. Li poste malakceptis la proponon de akademia posteniĝo ĉe Altdorf, dirante "mia pensoj turniĝis tute en alia diferenca direkto".<ref>Mackie (1845), 40</ref>
Linio 82:
===1666–1674===
[[
La unua posteno de Leibniz estis kiel salajrita sekretario de [[alkemio|alkemia]] societo en [[Nurembergo]].<ref>Ariew R., G.W. Leibniz, life and works, p.21 en ''The Cambridge Companion to Leibniz'', eld. de N. Jolley, Cambridge University Press, 1994, ISBN 0521365880, [https://books.google.com/books?id=SnRis5Gdi8gC&pg=PA21 Resumo de paĝo 21]</ref> Li konis malmulte pri tiu afero tiam sed prezentiĝis kiel rapida lerninto. Li tuj renkontiĝis kun Johann Christian von Boyneburg (1622–1672), la elpostenigita ĉefministro de la Elektisto de [[Majenco]], nome [[Johann Philipp von Schönborn]].<ref>Mackie (1845), 43</ref> Von Boyneburg dungis Leibniz kiel helpanto, kaj tuj tiele li reamikiĝis kun la Elektisto kaj prezentis Leibniz al li. Leibniz poste dediĉis eseon pri juro al la Elektisto espere akiri dungon. La ruzaĵo funkciis; la Elektisto petis al Leibniz helpi kun la redezajno de la jura kodo por sia Elektolando.<ref>Mackie (1845), 44-45</ref> En 1669, Leibniz estis nomumita Konsilisto en la Tribunalo. Kvankam von Boyneburg mortiĝis fine de 1672, Leibniz restis sub la dungado de lia vidvino ĝis ŝi maldungis lin en 1674.
Linio 89:
Tiele Leibniz pasis kelkajn jarojn en Parizo. Tuj post la alveno, li renkontiĝis kun la [[Nederlando|nederlanda]] kuracisto kaj matematikisto [[Christiaan Huygens]] kaj konstatis, ke lia propra sciaro pri matematiko kaj fiziko estas disa. Kun Huygens kiel sia mentoro, li komencis programo de [[Memlernanto|mem-studo]] kiu tuj pelis lin al gravaj kontribuoj al ambaŭ studobjektoj, inklude malkovro de sia versio de la diferencila kaj integrala [[kalkulo]]. Li renkontiĝis kun [[Nicolas Malebranche]] kaj [[Antoine Arnauld]], la ĉefaj francaj filozofoj tiutempaj, kaj studis la verkojn de [[Descartes]] kaj [[Blaise Pascal|Pascal]], kaj nepublikigitajn kaj publikigitajn. Li amikiĝis kun germana matematikisto, nome [[Ehrenfried Walther von Tschirnhaus]]; ili korespondis dum la resto de siaj vivoj. En 1675 li estis akceptita de la [[Akademio de Sciencoj de Francio]] kiel eksterlanda honora membro, spite sian mankon de atento por la akademio.
[[
Kiam iĝis klare ke Francio ne plenumos sian parton de la egipta plano de Leibniz, la Elektisto sendis sian nevon, helpita de Leibniz, al rilata misio ĉe la angla registaro en [[Londono]], komence de 1673.<ref>Mackie (1845), 69-70</ref> Tie Leibniz interkonatiĝis kun [[Henry Oldenburg]] kaj [[John Collins (matematikisto)|John Collins]]. Li renkontiĝis kun la [[Royal Society]] kie li montris kalkulmaŝinon kiun li estis desegninta kaj estis konstruita ekde 1670. Tiu maŝino kapablis plenumi ĉiujn kvar bazajn operaciojn (sumado, subtraho, multiplikado, kaj dividado), kaj la Societo tuj faris lin eksterlandan membron. Tiu misio finis subite kiam venis novaĵoj pri la morto de la Elektisto, pro kio Leibniz tuje revenis al Parizo kaj ne, kiel oni dekomence planis, al Majenco.<ref>Mackie (1845), 73-74</ref>
Linio 96:
===Dinastio de Hanovro, 1676–1716===
[[Dosiero:Leewenhoek-Postzegel nr-299.jpg|
Leibniz sukcesis prokrasti sian alvenon en [[Hanovro (lando)|Hanovron]] ĝis la fino de 1676 post fari unu pli mallongan veturon al Londono, kie li estis poste akuzita de Newton pro montrado de kelkaj el la nepublikigita verkaro de Newton pri kalkulo.<ref>Pri la kverelo inter Newton kaj Leibniz kaj revizio de la pruvaro, vidu Alfred Rupert Hall, ''Philosophers at War: The Quarrel Between Newton and Leibniz'', (Cambridge, 2002), pp. 44–69.</ref> Tio estis parto de la subteno por akuzado, farota jardekojn poste, ke li estis ŝtelinta la kalkulkonceptojn el Newton. Pri la veturo el Londono al [[Hanovro]], Leibniz haltis ĉe [[Hago]] kie li renkontiĝis kun [[Leeuwenhoek]], nome la malkovrinto de mikroorganismoj. Li pasis kelkajn tagojn en forta studdiskuto kun [[Baruch Spinoza|Spinoza]], kiu estis kompletiginta siajn majstroverkon, nome ''[[Etiko (Spinozo)|Etiko]]''.<ref>Mackie (1845), p. 117-118</ref>
En 1677, li estis nomumita je sia propono kiel Privata Konsilisto de Justico, posteno kiun li tenis por la resto de sia vivo. Leibniz servis tri sinsekvajn regantojn de la Dinastio Brunsviko kiel [[historiisto]], pripolitika konsilisto, kaj ĉefe sekve, kiel bibliotekisto de la [[duko|duka]] biblioteko. Tiele li verkis pri ĉiujn aferojn de politiko, historio, kaj [[teologio]] kiu rilatus al la Dinastio Brunsviko; la rezultaj dokumentoj formas valoran parton de la historia registro de tiu periodo.
[[Dosiero:Sophie von der Pfalz von Peter Lely.jpg|
Inter la malmultaj personoj en norda Germanio kiu akceptis Leibniz estis la Elektistino [[Sofia de Hanovro]] (1630–1714), ŝia filino [[Sofia Karlota de Hanovro]] (1668–1705), la Reĝino de Prusio kaj agnoskita disĉiplo, kaj [[Karolino de Brandenburgo-Ansbaĥo|Karolino de Ansbaĥo]], nome edzino de ŝia nepo, la estonta reĝo [[Georgo la 2-a (Britio)|Georgo la 2-a de Britio]]. Kun ĉiu el tiuj virinoj li estis korespondanto, konsilisto kaj amiko. Siavice, ili ĉiuj akceptis Leibniz pli ol ŝiaj edzoj kaj la estonta reĝo [[Georgo la 1-a (Britio)|Georgo la 1-a de Britio]].<ref>Por studo de la korespondaĵaro de Leibniz kun with Sofia Karlota, vidu MacDonald Ross, George, 1990, "Leibniz’s Exposition of His System to Queen Sophie Charlotte and Other Ladies." En ''Leibniz in Berlin'', eld. H. Poser kaj A. Heinekamp, Stuttgart: Franz Steiner, 1990, 61-69.</ref>
Linio 108:
La Brunsvigoj toleris la enorman klopodon kiu Leibniz dediĉis al la intelektaj celoj nerilataj al liaj devoj kial kortegano, celoj kiaj perfekti la kalkulon, verki pri alia matematiko, logiko, fiziko, kaj filozofio, kaj zorgi pri ampleksega korespondado. Li komencis labori pri kalkulo en 1674; la plej frua pruvaro de ties uzado en liaj survivintaj notlibroj estas de 1675. Ĉirkaŭ 1677 li jam havis koheran sistemon ĉemane, sed li ne publikigis lin ĝis 1684. La plej gravaj matematikaj skribaĵoj de Leibniz estis publikigitaj inter 1682 kaj 1692, kutime en gazeto kiun li kaj Otto Mencke fondis en 1682, nome ''[[Acta Eruditorum]]''. Tiu gazeto ludis ŝlosilan rolon en la progreso de lia matematika kaj scienca reputacio, kiuj siavice pligrandigis sian elstarecon en diplomatio, historio, teologio, kaj filozofio.
[[
La Elektisto Ernst August, komisiis al Leibniz por verki historion de la Dinastio Brunsvigo, reen ĝis la epoko de [[Karolo la Granda]] aŭ eĉ pli antaŭen, espere ke la rezultinta libro helpu al siaj dinastiaj ambicioj. El 1687 al 1690, Leibniz veturis etende en Germanion, Aŭstrion, kaj Italion, serĉante kaj trovante arkivajn materialojn por tiu projekto. Pasis jardekoj kaj neniu historio aperis; la venonta Elektisto ege ĝeniĝis pro la ŝajna prokrastemo de Leibniz. Leibniz neniam finigis la projekton, parte pro sia postulema agado en multaj aliaj aferoj, sed ankaŭ ĉar li insistis verki detle esploritan kaj prilaboritan libron bazita sur arkivaj fontoj, kiam liaj patronoj estus estintaj tre feliĉaj per mallonga populara libro, ĉiukaze nur iom pli ol unu [[genealogio]] kun komentarioj, por esti kompletita en tri jaroj aŭ malpli. Ili neniam sciis, ke li fakte jam estis farinta parton de sia atribuita tasko: kiam la materialo kiun Leibniz estis verkinta kaj kolektinta por lia historio de la Dinastio Brunsvigo estis finfine publikigita en la 19a jarcento, ĝi plenigis tri volumojn.
Linio 122:
==Persona vivo==
Leibniz neniam edziĝis. Li plendis foje pri mono, sed la monsumo kiun li lasis al sia sola heredanto, la duonfilo de sia fratino, pruvis, ke la Brunsvigoj estis multe paginta al li. En sia diplomata taskaro, li foje kondutis senskrupule, same kiel tro ofte ĉe la profesiaj diplomatoj tiamaj. En kelkaj okazoj, Leibniz reendatis kaj ŝanĝis personajn manuskriptojn, agoj kiuj metis lin en malfacilaĵoj dum la polemiko kontraŭ Newton por la kalkulinventaĵoj. Alflanke, li estis ĉarma, edukita, kaj bonhumora kaj imagopova.<ref>Vidu Wiener IV.6 kaj Loemker § 40. Ankaŭ vidu kuriozan citaĵon titole "Leibniz's Philosophical Dream," unuafoje publikigita de Bodemann en 1895 kaj tradukita en p. 253 de Morris, Mary, eld. kaj trad., 1934. ''Philosophical Writings''. Dent & Sons Ltd.</ref> Li havis multajn amikojn kaj admirantojn tra la tuta Eŭropo. Pri la religiaj vidpunktoj de Leibniz, kvankam li estis konsiderata fare de kelkaj biografiistoj kiel [[diismo|diista]], li estis ankaŭ vidita kiel [[teismo|teista]]; por ekzemplo, biografiisto Herbert Breger asertas, "Leibniz kredis en la Dio de Kristanismo kaj li ankaŭ havis eksterordinare altan estimon por racio kaj ties kapabloj."<ref>{{
==Filozofo==
Linio 149:
* '''Monadologio''' (tr. [[Émile Boirac]], 1902; dua eldono, 1904; tria eldono, 1905). Tiu tradukaĵo aperas ankaŭ en Filozofia Revuo Simpozio (Esperantlingva Revuo de Filozofia Asocio Tutmonda - FAT, eldonita en Florianopolo, Brazilo), volumo 6, n-ro 12, Septembro 1988, p. 23-33.
* '''Monadologio * Demonadologio''' (tr. [[Ionel Oneţ]], 2013 ĉe [[Eldonejo Bero]]).
== Vidu ankaŭ ==▼
* [[Kartezio]]▼
* [[Newton]]▼
* [[Spinozo]]▼
* [[Leibniz-a integrala regulo]]▼
* [[Leibniz-instituto pri kultivado de legomoj kaj ornamaj plantoj]]▼
== Notoj ==
Linio 208 ⟶ 201:
* Lovejoy, Arthur O., 1957 (1936). "Plenitude and Sufficient Reason in Leibniz and Spinoza" in his ''The Great Chain of Being''. Harvard University Press: 144–82. Represita en Frankfurt, H. G., (eld.), 1972. ''Leibniz: A Collection of Critical Essays''. Anchor Books 1972.
* Mackie, John Milton; Guhrauer, Gottschalk Eduard, 1845. ''Life of Godfrey William von Leibnitz.'' Gould, Kendall and Lincoln.
* {{
* Ward, A. W., 1911. ''[[s:Leibniz as a Politician|Leibniz as a Politician]]'' (prelego)
Linio 236 ⟶ 229:
* Wilson, Catherine, 1989. ''Leibniz's Metaphysics: A Historical and Comparative Study''. [[Princeton University Press]].
* {{cite journal | last1 = Zalta | first1 = E. N. | year = 2000 | title = A (Leibnizian) Theory of Concepts | url = http://mally.stanford.edu/Papers/leibniz.pdf | format = PDF | journal = Philosophiegeschichte und logische Analyse / Logical Analysis and History of Philosophy | volume = 3 | issue = | pages = 137–183 }}
▲== Vidu ankaŭ ==
▲* [[Kartezio]]
▲* [[Newton]]
▲* [[Spinozo]]
▲* [[Leibniz-a integrala regulo]]
▲* [[Leibniz-instituto pri kultivado de legomoj kaj ornamaj plantoj]]
== Eksteraj ligiloj ==
Linio 241:
|-
| {{Projekto vizaĝoj}}
| {{Projektoj|
|}
* http://www.leibniz-edition.de <!-- (kriza, kritika) redakcio -->
Linio 248:
* http://www.earlymoderntexts.com/f_leibniz.html <!-- _Jonathan_ _Bennett_'s (traduko, translacio). -->
{{clear}}
{{havenda artikolo|Gottfried Wilhelm Leibniz}}▼
{{Bibliotekoj}}
{{Vivtempo|1646|1716|Leibniz, Gottfried Wilhelm}}
| |||