Vikipedio

Angiospermoj: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively
(Rigardi ŝanĝojn inter stabila kaj nuna versioj)
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
Diversaj lingvaj ĝustigoj; pliklarigo de la vortumo pri monoika/dioikaj plantoj.
Linio 14:
|komunejo =
}}
'''Florplantoj''', '''angiospermoj''' aŭ '''magnoliofitoj''' (''Magnoliophyta'') estas divizio de la [[planto|planta]] regno. Tiu grupo enhavas ĉiujn plantojn kun floroj, kies grajno estas enfermita en la frukto. ''Angiospermo'' signifas ''uja semo'' (el la grekaj ανγioαγγείο, kaŝatakaŝita, kaj σπeρμασπέρμα, semo), kompare kun la ''gimnospermoj'' (nuda semo), kiuj evolue antaŭvenis. Ambaŭ estas [[Fanerogamoj|semplantoj]].
 
La florplantaro enhavas la plimulton el la vegetalaj specioj, kun ĉirkaŭ 235 000 <ref> Allaby, Michael e.a. 2006, p. 83 .</ref> specioj. Ili troviĝas en ĉiuj la medioj de la mondo.
 
La florplantoj estas unu el la plej grandaj grupoj de la pli evoluintaj [[plantoj]], kiuj produktas en specialaj reproduktaj [[organo]]j (nome [[floro]]j) [[semo]]jn, kiam la [[karpelo]] estas fermita. En aliaj grajnoproduktaj plantoj, nome ĉe la [[gimnospermoj]], la [[ovolo]] (prograjnoantaŭgrajno) evoluas libere dum [[polenado]]. Gravaj tipaĵojtrajtoj karakterizoj de la florplantoj estas ĉeesto de [[ovario|ovolujo]] kaj [[duobla fekundiĝo]].
 
== Historio ==
 
Certe estas [[Teofrasto]] (ĉirkaŭ -372 - -287) kiu unue distingis la florplantojflorplantojn de la [[gimnospermoj|nudsemplantoj]]. [[John Ray]] uzasuzis, fine de la 17a jarcento, tiun malsamecon en sia klasigo, kiu estas la unua provo de natura klasigado poren la moderna epoko.
 
== Origino ==
[[Dosiero:Archaefructus liaoningensis.jpg|thumb|250px|''[[Archeofructus]]'': plej malnova fosilia florplanto, Ĉinio.]]
La unuaj angiospermoj aperis antaŭ ĉ. 140 milionoj da jaroj, dum la [[ĵuraso|ĵurasa epoko]]. La unuaj fosiliaj plantoj kun angiospermaj karakterizaĵojtrajtoj aperis en la ĵuraso kaj en la frua [[kretaceo]] (antaŭ 135-65 milionoj da jaro), sed tiuj estis relative malmultaj kaj primitivaj formoj. La granda disvastiĝo de la angiospermoj okazis en la meza kretaceo (antaŭ ĉ. antaŭ 100 milionoj da jaroj). Dum la malfrua kretaceo, la angiospermoj iĝis dominanta grupo surtere kaj kelkaj fosiliaj plantoj signis la aperon de la modernaj plantoj (ekz. [[fago]], [[kverko]], [[platano]], kaj [[magnolio]]). La plej maljuna fosilia florplanto estas ''Archaefructus liaoningensis'' malkovrita en Ĉinio, kaj datita je -125 milionjarojmilionoj da jaroj ([[Kretaceo]]).
 
== Reproduktado ==
La reprodukta sistemo ĉe la florplantoj estas tre evoluinta. La reproduktaj organoj (floroj kaj fruktoj) estas la tipaĵoj latrajtoj plej videblaj en tiu plantaro.
 
=== La floroj ===
Linio 35:
 
=== Seksaj aranĝoj ===
PlejmultajPlej multaj florplantoj estas [[Hermafrodito (Vivoscienco)|duseksaj]] (ĉiu uloindividuo havas la du seksojn - [[monoika]]),. kunLa floroj estas ofte duseksaj, floroj. Tamen,sed ĉe ceterajiuj specioj, inaj kaj viraj floroj estas apartaj sur la sama ulo ([[monoika]])individuo.
Kelkaj specioj estas seksapartigitaseksapartigitaj: la ulojindividuoj portas aŭ virflorojn aŭ inajn florojn ([[dioika]]).
Fine, kelkaj havas kaj unuseksajn florojn kaj duseksajn florojn sur la sama uloindividuo.
 
=== Duobla fekundiĝo ===
Linio 44:
[[Dosiero:Aconitum_variegatum_110807f.jpg|thumb|right|250px|''Aconitum variegatum'']]
 
La angiospermoj estas konsiderataj kiel [[divizio]], formaleantaŭe nomitajnomata "semujplantoj" (''Angiospermatophyta'') aŭ "florplantoj" (''Anthophyta''), sed nun nomatajnomata '''magnoliofitoj''' (''Magnoliophyta'') laŭ la [[biologiaj tipoj|tipa genro]] ''[[magnolio]]''.
La {{formatnum:250000}} specioj estas arigajarigitaj peren {{formatnum:12000}} genroj, kiuj estas ĉeen ĉirkaŭ 445 familioj,. iliTiuj memariĝas en 56 ordoj. Kompare, estas 700 specioj de nudsemplantoj laŭ la plej vastaj taksoj. Estas pli ol {{formatnum:165000}} dukotiledonaj kaj pli ol {{formatnum:35000}} unukotiledonaj.
 
La lastaj klasigoj estas tiu de Arthur Cronquist en 1981 (klasika klasigo), kaj pli freŝdate la [[klasigo APG III]] (de la ''[[Angiosperm Phylogeny Group]]'') en 2009, bazita sur molekula [[arkreskiĝofilogenetiko]].
[[Dosiero:Angiospermoj.png|eta|maldekstra|simpliĝitasimpligita [[sistematiko laŭ APG III]]]]
Ekzistas ok grupoj de nun vivantaj angiospermoj:
 
Linio 54:
* [[Nymphaeales]] - pli-malpli 80 specioj<ref name="palmer">Jeffrey D. Palmer, Douglas E. Soltis and Mark W. Chase 2004 : The plant tree of life: an overview and some points of view. ''American Journal of Botany'', 91: 1437–1445. doi:10.3732/ajb.91.10.1437 {{en}}</ref> - ''Nymphaeaceae'' ([[nimfeo]]j) kaj [[Hydatellaceae]]
* [[Austrobaileyales]] - pli-malpli 100 specioj<ref name="palmer"/> de [[ligno]]-plantoj de diversaj partoj de la mondo
* [[Chloranthales]] - kelkdekajkelkdek specioj de odorplenaj plantoj kun dentaj folioj
* ''[[Ceratophyllum]]'' - pli-malpli 6 specioj<ref name="palmer"/> de [[akva planto|akvaj plantoj]], eble plej bone konataj en [[akvario]]j
* [[magnoliid]]oj - pli-malpli 9,000 specioj,<ref name="palmer"/> kun 3-petalaj floroj, [[poleno]] kun unu truo, kaj plejparte folioj kun reto de nervuroj - ekzemple [[magnolio]]j, [[nobla laŭro]], kaj [[nigra pipro]]
* [[verdukotiledonaj]] - pli-malpli 175,000 specioj,<ref name="palmer"/> kun 4- aŭ 5- petalaj floroj, poleno kun tri sulketoj, kaj plejparte folioj kun reto de nervuroj - ekzemple [[sunfloro]]j, [[petunio]], [[ranunkolo]]j, [[pomo|pomarbo]]j kaj [[kverko]]j
* [[unukotiledonaj]] - pli-malpli 70,000 specioj,<ref name="palmer"/> kun 3-petalaj floroj, unu [[kotiledono]], poleno kun unu sulketo, kaj plejparte folioj kun paralelaj nervuroj - ekzemple [[tritiko]], [[orkideo]]j, kaj [[Arekacoj|palmoj]]
 
Oni ne scias ĝuste kio estas la rilato inter la ok grupoj, sed la unuaj tri unuaj kiuj apartiĝis el la praflorplanto estis [[Amborellales]], [[Nymphaeales]], kaj [[Austrobaileyales]], en tiu ordosinsekvo.<ref>Pamela S. Soltis and Douglas E. Soltis 2004 : The origin and diversification of angiosperms. ''American Journal of Botany'', 91: 1614–1626. doi:10.3732/ajb.91.10.1614. {{en}}</ref>
 
Tradicie, la florplantoj estis dividitaj alinter '''[[dukotiledonaj]]''' kaj '''[[unukotiledonaj]]'''. Fakte, la du plej grandaj grupoj, en la pli novaj sistemoj, estas la [[unukotiledonaj]] kaj la [[verdukotiledonaj]]. La aliaj 6 grupoj estas pli malgrandaj.
 
Oni povas nomi la dukotiledonajdukotiledonajn '''magnoliopsidoj''' (''Magnoliopsida'') kaj la unukotiledonajunukotiledonajn '''liliopsidoj''' (''Liliopsida'').
 
=== Plej grandaj familioj ===
 
La plej disvastiĝantaj familioj de la florplantoj, en ordovice laŭ la specinombro jenas:
 
* unukotiledonaj plantoj
Linio 75:
# [[Ciperacoj]]: 4,000
 
* dukotiledonaj plantojdividojplantodivizioj
# [[Asteracoj]]: 25,000
# [[Fabacoj]]: 17,000
Linio 83:
* [[Anonacoj]]
 
== Ekonomia signifecosignifo ==
[[Dosiero:Magnolia_obovata_01.jpg|thumb|left|220px|''Magnolia tripetala'']]
La florplantoj donas gravan procentaĵon de la kulturplantoj, uzataj por homa nutrado. La plej grava familio estas la [[poacoj]], aŭ gresa familio, ([[rizo]], ([[maizo]]), [[tritiko]], [[hordeo]], [[sekalo]], [[aveno]], [[milio]], [[sukerkano]], [[sorgo]]), kun la [[fabacoj]]. Grandan signifon havas la [[solanacoj]], ([[terpomo]], [[tomato]], kaj piproj, inter aliaj), la [[kukurbitacoj]], (enhavas [[bakkukurbo]]n kaj [[citrolo]]n), la [[brasikacoj]], ([[sinapo]], [[kolzo]] kaj [[brasiko]]), [[apiacoj]]. Multaj fruktoj venas el la familioj de [[rutacoj]] kaj [[rozacoj]] ([[pomarbo]], [[pirarbo]], [[ĉerizarbo]], [[abrikotarbo]], [[prunarbo]], etc).
 
En kelkaj partoj de la mondo, certajiuj plantoj akiris gravan signifon pro sia multflanka uzebleco. Ekzemplo por tio estas la kokos(nuks)o (''[[kokosarbo|Cocos nucifera]]'') sur la Pacifikaj [[atolo]]j aŭ la olivarbo (''[[olivarbo|Olea europaea]]'') en la [[Mediteraneo]].
 
La angiospermoj havas do ekomomian signifon en la formoj de [[ligno]], [[papero]], fibro ([[kotono]], [[lino]], kaj [[kanabo]], ktp.), kuracplantoj ([[digitalo]], [[kamforo]]), ornam-ornamaj kaj landformantajpejzaĝformantaj plantoj, kaj en multaj aliaj formoj.
 
== Vidu ankaŭ ==
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Angiospermoj"