Ĉinuka piĝino: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [nekontrolita versio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
riparis ekzemplon pri la skribsistemo |
|||
Linio 1:
La '''ĉinuka lingveto''' (angle: ''Chinook Jargon, The Jargon, Chinook''; propre ''Chinuk wawa'') estas [[interlingvo]] de ĉirkaŭ 700 vortoj, kiu ekde antaŭ ol Usono naskiĝis ĝis ĉirkaŭ 1940 paroliĝis almenaŭ ete de preskaŭ ĉiuj loĝantoj kiel komerca kaj ĉiutaga lingvo, en [[la Pacifika Nordokcidento de Ameriko]]. Nuntempe, ankoraŭ paroliĝas kaj restaĵoj ekzistas en nomoj kaj dialektaj vortoj, sed kompare ol antaŭtempe, preskaŭ ne ekzistas.
[[Dosiero:Hi yu bru logo.jpg|eta|Nuntempa ekzemplo pri kiel la ĉinuka ankoraŭ uziĝas: kiel atentiga frapfrazo por anonci.]]
Estis tiom ĉiutaga
== Ankoraŭ-uzataj vortoj: ==
[[Dosiero:Siwash fruit ad male.jpg|eta|»Siwash = indiĝenano«, anonco pri frukto.]]
'''Chinook''' = uziĝas por ĝenerale signifi »indiĝena« aŭ »de stranga speco«.
'''Tillicum''' = »popolo, amiko«, urbnomo
'''Alki''' = »
'''Boston''' = »Usona«, loknomo.
'''Kalakala''' = »birdo«,
'''kinnikinnik''' = la nomo de iu keskaĵo ajn kies folioj fumiĝis, sed nuntempe uziĝas en la angla por signifi nur unu kreskaĵo (»''arctostaphylos uva-ursi''«)
Linio 26:
'''masi, mahsi''' = »dankon«, diriĝas radie, Kanade.
'''siwash''' = »
'''hiyu, HiYu''' = »multe«, nuntempe la nomo de festoj kaj komercaĵoj.
Linio 40:
'''stick''' = »arbaro, arbo, arbaĵo (ŝtipo, ligno ktp)«, loknomo.
'''cultus''' = »fia, aĉa, vana, senvalora
'''chee chako''' = »ĵusveninta, freŝa veno«, nova homo al loko (kiel nia esperanto slango, »freŝbakito«).
Linio 50:
'''tolo''' = »gajni, venki«, nuntempe uziĝas Usone por signifi speciala speco de dancofesto ĉe lernejoj.
'''klahowya''' = »saluton! ĝis revido!«,
== Signifo en Ĝenerala Usona Historio ==
Inter aliaj aferoj, por kapti la landon de la devenuloj, kelkaj registoj de Usono uzis ĉi lingvon por skribi, paroli ktp al la devenuloj por forpreni siajn landojn, ĉar estis tro malpreciza lingvo por bone interparoli kaj klarigi tiajn aferojn. Tiel Usono »laŭleĝe« ŝtelis la landon de la devenaj popoloj. Homoj ekzistis kiuj bone sciis ambaŭ la anglan kaj devenan lingvon, sed la registraro ne eĉ deziris veran tradukiston.<ref>http://www.wrvmuseum.org/journal/journal_0702.htm</ref>
Eĉ nuntempe, Usonanoj kaj Kanadanoj vidas televidojn, legas bildliteraturojn ktp kiuj enhavas indiĝenanojn, kiuj parolas per malbona gramatiko. Ĉi gramatiko bonus en la ĉinuka! Ĉar la loko de ĉi lingvo estis unu el la plej lastaj lokoj Usone kun nur devenuloj, kaj la loko donis multajn fabelojn kaj famekonatulojn al Usono, kredeble ĉi ideo pri malbona gramatiko venas el la rekta traduko de la ĉinuka lingveto al la angla. Ekzemple:
Linio 66:
== Vortoj kaj vortordo ==
Ĝenerale oni diras ke nur ekzistas ĉirkaŭ 700 vortoj, en la antaŭtempa formo de la lingvo. Kompreneble, frazetoj kun specialaj signifoj ankaŭ ekzistas.
Laŭnia scio, ekzistas nur ĉirkaŭ 700 vortoj en la antaŭtempa formo. Kelkaj vortoj estas vere pli ol unu vorto en la devena lingvo, ekzemple »'''gitop'''« '''vek', ellit'''' venas el la angla »'''get up'''« (laŭvorte: '''ricevi sur''') , kaj »'''li dawn'''« '''kuŝ'''' venas el »'''lie down«''' (laŭvorte: '''kuŝi malsupre'''), sed '''git, op, li, dawn''', memsole ne ekzistas kun tiuj anglaj signifoj kaj ne estas diseblaj vortoj en la ĉinuka lingveto.[[Dosiero:Chinook Jargon Shorthand Kamloops Wawa.png|eta|Ekzemplo de la antaŭtempa skribsistemo]]Ĉirkaŭ 50% da la vortoj venas el la lingvoj de la ĉinukanoj, kiuj loĝis laŭ la malalta parto de la valo de la Rivero Kolumbia; inter tiuj lingvoj estis la kikŝta (»Kiksht«), klakama »Clackamas« kaj klacpa »Clatsop«. Aliaj indiĝenaj lingvoj ([[laŝucida lingvo|laŝucida]] »Lushootseed«, nutka »Nuu-cha-nulth«, ĉehelsa »Chehalis«), samtempe la franca kaj angla, estis malpli gravaj fontoj. ▼
▲
Tamen la gramatiko de tiuj lingvoj ne uziĝis. La lingveto havas tute propran gramatikon, kaj pli ol duono de la vortoj propras, sed la Usona registoj ktp ankoraŭ malestimemis ĝin kiel »malbona dialekto«, (tiel estas kutima afero en landoj kun multaj dialektoj). La vortosumo sufiĉis kiel ĉehejma, laboreja kaj komerca lingvo, sed ne bone taŭgis aliaj temoj (kiel religio). Multaj vortoj signifas klare nur laŭokaze, kaj mansignoj uziĝis ofte por pliklarigi la signifojn (tamen eblas skribi la lingvon, do eĉ se mansignojn mankus ankoraŭ komprenus oni).
Linio 76 ⟶ 78:
Laŭ la lingvo, vivuloj kaj nevivuloj ne samas, sed nur en la vortojj »'''klaska''' (ili pri homoj, bestoj ktp)« kaj »'''iaka''' (ili pri ŝtonoj, domoj ktp)«. Lokoj kaj tempoj samas laŭgramatike; inoj kaj viroj, o-formoj kaj oj-formoj ktp.
'''En la gramatiko plejparte ekzistas''' '''nur vortordo'''; ne ekzistas diversaj specoj de vortoj kiel »o-vorto, a-vorto, j-vorto, s-vorto (verbo)«. Precize kiel la indonezia kaj la inuita lingvaro, tempeco klariĝas nur laŭbezone, kaj do vortoj kiel »'''alki''' (iam
La nura gramatiko estas ke la antaŭa vorto prias kaj malvastigas la signifon de la malantaŭan, do ĉiuj vortoj funkcias simile ol esperantaj radikoj, kaj oni komprenas laŭvortorde kaj laŭsaĝe. La vortordo estas ĉi tiel:
Linio 129 ⟶ 131:
La lingvo fake ankoraŭ paroliĝas. Tamen, nun ekzistas du specoj: la antaŭtempa lingveto ankoraŭ uziĝas en anoncoj, nomoj ktp kaj homoj lernas ĝin kiel alian lingvon (ĉefe rete). Ĉi formo estas vere la lingvo de ĉiuj loĝantoj. Inter aliaj aferoj, se oni scias ĝin, legiĝeblas multaj historiaj skribaĵojn kaj klariĝas frazoj kaj vortoj el anglaj kantoj, malnovaj leteroj, primemaj libroj, ktp ĉar la lingveto uziĝis tiom ofte ke neniu tradukendis.[[Dosiero:First-pipa-txt.jpg|eta|La unua tajpaĵo uzanta unikodan karaktraron de "Chinook pipa", la stenografia skribsistemo uzita en la periodaĵo "Kamloops Wawa"]]Sed kiam ĉiujn el la indiĝenanoj perforte moviĝis al malvastaj lokoj (malliberejoj) usone ktp, la ĉinuka iĝis al interlingvo por tiuj indiĝenanoj, kaj iam post iam kreskiĝis el lingveto ĝis lingvo. Ĉi lingvo ankoraŭ nuntempe paroliĝas en »Oregon«. La bazo ankoraŭ samas ol la antaŭtempa, sed periĝas alian skribsistemon, enhavas pli vortojn ktp. Ĉi lingvo nun lerniĝas al indiĝenanaj infanoj kaj aliaj homoj lerneje. Ekzemploj:
'''Kutima (antaŭtempa) skribsistemo:'''
'''Kutima (antaŭtempa) skribsistemo:''' klahawiam kanawi tilikom kopa kamlups... Klunas tumolo nsaika mash ukuk ilihi, pi nsaika wiht kuli, pi nsaika tlap kopa lipap iaka ilihi...[[Dosiero:Naykanim1.jpg|thumb|right|Nomŝildo kun nomo en ĉinuka piĝino laŭ la skribsistemo "Kamlups wawa"]]'''Nova skribsistemo:''' łax̣áwyam kánawi tílikəm kopa kémlups... t̓łúnas tumólo nsáyka másh úkuk ílihi, pi nsáyka wə́x̣t kúli, pi nsáyka t̓łáp kopa ləpáp yaka ílihi...▼
▲''
''łax̣áwyam kánawi tílikəm kopa kémlups... t̓łúnas tumólo nsáyka másh úkuk ílihi, pi nsáyka wə́x̣t kúli, pi nsáyka t̓łáp kopa ləpáp yaka ílihi...''
Alie, ekzistas stena skribsistemo kiu tute ne ankoraŭ uziĝas, sed antaŭtempe forte uziĝis en kelkaj urboj kaj epokoj. Do multaj historiaj skribaĵoj nur ekzistas en ĉi steno.
La nesameco inter la nuntempa kaj antaŭtempa lingvoformoj ne tre gravas; estas plejparte nur la skribsistemo kaj eldiro (antaŭtempe, la ĉinuka eldiriĝis laŭparolante; akcentoj ne gravis. Oni dirus Ŝ anstataŭ ol Ĉ se ne povis eldiri la Ĉ, ktp. La nuntempa pli fiksitas).
== En aŭdvidaĵoj ==
— En la filmo »'''Across the Vast Missouri'''«, ĉirkaŭ triono de la interparoloj estas en ĉi ĉinuka lingveto.
— La lingvo ofte aperas en primemaj rakontoj, kaj personaj leteroj de homoj de la Usonaj fruaj jaroj. Tamen, plejofte estas nur kelkaj vortoj.
== Ekzemplaj tekstoj ==
Linio 168 ⟶ 177:
:Mika okeoke, mamook klah nesika kopa Masachie Mika okeoke, Skookum Mitwit spose Kwanesum
'''Nova skribsistemo:'''<br />o
:kapit pus nayka
o
:dret <strike>l</strike>
o
:mayka ukuk, munk <strike>l</strike>
<br />'''Esperante''':<br />Mi atestas, ho mia Dio, ke Vi kreis min por ke mi konu kaj adoru Vin. Mi atestas, ĉi-momente, pri mia senforteco kaj pri Via potenco, pri mia malriĉeco kaj pri Via riĉeco. Ne ekzistas alia Dio krom Vi, la Defendanto, la Mem-Ekzistanto.<center></center>
Linio 179 ⟶ 188:
# [http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/chn Ĉinuk-piĝina vikipedio] apenaŭ aktiva ĝis 2011.06.27
# [https://chinookjargon.com/ Chinookjargon.com], angla retejo kun multegaj legprovoj kaj tradukoj de kaj el la ĉinuka lingveto al la angla
# [https://www.facebook.com/groups/42062011536/ La Fejsbuk-grupo] (en la angla kaj ĉinuka lingveto).
# [http://listserv.linguistlist.org/pipermail/chinook/ La malnova retmesaĝejo] (en la angla), kun inter aliaj aferoj, kopioj de personaj leteroj de antaŭtempe.
== Fontoj ==
| |||